Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 60

[p. 223]

Red Star Line Museum in Antwerpen
Julien Vermeulen

Niet in 2012 zoals aanvankelijk aangekondigd, maar in het voorjaar van 2013 opent de stad Antwerpen het Red Star Line Museum dat vooral de transatlantische migratie in herinnering wil brengen: tussen 1873 en 1934 reisden vanuit de havenstad immers 2,6 miljoen Europese passagiers naar Noord-Amerika. Het concrete aanknopingspunt van dit museumproject is een complex van drie in onbruik geraakte loodsen op de hoek van de Rijnkaai en de Montevideostraat. Ze werden tussen 1897 en 1921 gebouwd en deden in het begin van de twintigste eeuw dienst als gezondheidscentrum en vertrekhallen voor de emigranten.

Red Star Line

Vanaf 1873 was de Red Star Line in Antwerpen actief. De kantoren van de rederij waren gevestigd aan de Kammenstraat, maar de maritieme activiteiten speelden zich hoofdzakelijk af aan de Rijnkaai. Het oudst bewaarde gebouw dateert uit 1893 en was aanvankelijk een eenvoudig magazijn voor de derdeklaspassagiers en hun bagage. Tussen 1911 en 1913 werd een tweede ruimte opgetrokken om goederen en bagage voor de schepen van de Red Star Line te stockeren. In het begin van de jaren twintig werd het gebouwencomplex verder uitgebreid om de migranten een screeningstraject te laten doorlopen. Mannen en vrouwen werden doorheen gescheiden douches geleid terwijl hun kledij en bagage in autoclaafruimtes gedesinfecteerd werden. Naast administratieve controles vonden op de bovenverdieping ook medische onderzoeken en vaccinaties plaats. Wie geselecteerd werd door de immigratiediensten kon hopen op een nieuw leven, afgewezen kandidaten werden via een aparte uitgang direct naar buiten geleid... In 1934 ging de rederij echter failliet en de gebouwen kregen in de daaropvolgende jaren diverse functies tot ze - na jaren leegstand en verkommering - in 2005 door de stad Antwerpen aangekocht werden met als doel er een museum in te vestigen.

Lege doos

Strikt genomen is het complex dus niet veel meer dan een lege doos. Ook de architecturale waarde van de site is bescheiden en de huidige omgeving herinnert nauwelijks nog aan de oorspronkelijke context. Alleen de authentieke locatie en de bakstenen ruwbouw van deze vertrekhallen leggen de link met de plek waar de migrantenstroom doorheen trok. Op deze plaats namen een paar miljoen mensen inderdaad afscheid van de oude wereld en volgden hun droom richting Amerika. Maar voor de meesten was Antwerpen slechts een kleine tussenstop in een lange en avontuurlijke reis die hen vanuit hun Oost-Europese thuisland naar de VS en Canada zou brengen. Bij de interpretatie van deze migratiegeschiedenis moeten we ervoor waken de emotionele gelaagdheid van de plek niet te overschatten. Antwerpen was niet meer dan een doorgangsstation dat de landverhuizers zo snel mogelijk achter zich wilden laten. Vooral het transitkarakter van deze plaats zal in het nieuwe museumconcept dan ook doorklinken: de slogan ‘People on the Move’, die in juni 2010 bij de symbolische eerstesteenlegging van het restauratieproject gelanceerd werd, tekent het efemere aspect van dit voormalige migratiestation. Het essentiële perspectief van het museumverhaal is dat van transmigratie, zo luidt het.

Om de onderkomen gebouwen tot een aantrekkelijk museum uit te bouwen is een visie nodig, een waardevolle museumcollectie, een wervend beleid en een behoorlijk budget. De investeringskost voor het project, met inbegrip van de aankoop van het gebouw en de realisatie van de vaste tentoonstelling, werd op 17 miljoen euro geraamd waarvan de stad Antwerpen twee derde voor haar rekening neemt. De Vlaamse gemeenschap droeg bij tot de aankoop van het gebouw en - in cofinanciering met de provincie Antwerpen - tot een gefaseerde restauratietoelage. De internationale maritieme groep CMB tekende voor een sponsoring van 2,5 miljoen euro.

In een eerste fase moest men de gebouwen ontmantelen, funderingswerken doorvoeren, muren beschermen tegen opstijgend vocht en een kelderniveau toevoegen. Een tweede fase betreft de restauratie van de bovengrondse structuren. Stalen versterkingen worden in de dakstructuur verwerkt en de buitenwerkzaamheden omvatten het vervangen van beschadigde vensters en van de dakbedekking. In plaats van de vroegere schoorsteen wil men een 26 meter hoge uitkijktoren bouwen zodat de bezoekers, net als de migranten vóór hen, een blik kunnen werpen op de kaaien en de Scheldebocht. Doorheen het hele proces hoopt men de historische elementen te behouden of te herstellen en ontbrekende componenten alleen te reconstrueren als er voldoende informatie voorhanden is. Als gedenkplaats wil men zoveel mogelijk die sleutelelementen restaureren die wezenlijk deel uitmaakten van de ervaring van de emigranten: originele muren, trappen, ramen en deuren. Of met dit geraamde budget ook de verdere inrichting van de site tot op een volwaardig museumniveau mogelijk is moet in de toekomst blijken.

Internationaal erfgoed

Dit initiatief kadert in de opwaardering van de oude Antwerpse havenbuurt het Eilandje dat men wereldwijd wil promoten. Het laatste decennium wordt zwaar geïnvesteerd in stadsvernieuwing door de appreciatie van cultuurtoeristische erfgoedsites. Het Red Star Line museum bevindt zich bovendien op loopafstand van het MAS en van het Eugeen Van Mieghem Museum waarin het oeuvre van de havenschilder de tijd van toen evoceert. De culturele en toeristische marketing van een migratiemuseum vereist een nauwe samenwerking met het Amerikaanse netwerk rond migratieonderzoek en genealogische exploratie. De laatste decennia gaan vele Amerikanen op zoek naar de Europese achtergronden van hun identiteit en op deze locatie kunnen ze inderdaad een glimp opvangen van een stuk continentaal Europa dat hun voorouders voor het laatst zagen.

[p. 224]

Het feit dat men voor de restauratiewerken een beroep doet op het Amerikaanse bedrijf Beyer Blinder Belle Architects legt alvast een link met de Amerikaanse doelgroep. Deze specialisten in stadsontwikkeling en historische restauratie tekenden voor de ontwikkeling en herinrichting van het Ellis Island Immigration Museum dat voor de migranten de officiële toegangspoort was tot de Verenigde Staten en sindsdien als een emotioneel lieu de mémoire deel uitmaakt van de Amerikaanse geschiedenisreconstructie. Was Ellis Island voor de Amerikaan altijd een natievormend symbool, de tegenhanger ervan op het Europese vasteland was jarenlang niet veel meer dan een vervallen locatie aan de Antwerpse Rijnkaai. Ondertussen hebben andere Europese havensteden al ingespeeld op hun eigen rol in deze migratiegolf: zowel in Hamburg als in Bremerhaven is een ‘Auswandermuseum’ opgericht en diverse Britse steden beklemtonen al lang hun profiel als bakermat van de Nieuwe Wereld. Ook Nederland herinnert de bezoeker op tientallen plekken graag aan haar historische betekenis bij de uittocht van Quakers, Hugenoten en andere migrantengroepen.

■ De gebouwen van de Red Star Line op de hoek van de Antwerpse Rijnkaai en de Montevideostraat in 1923. De schoorsteen van toen zou in het vernieuwde ontwerp vervangen worden door een uitkijktoren.
[Foto: Collectie Vrienden van de Red Star Line Antwerpen]

Na een druk bijgewoonde eerstesteenlegging in 2010 hoopte men via enkele publicitaire acties ook het Amerikaans-Canadese doelpubliek te bespelen. Een foto van een onbekend Pools meisje uit 1905 werd gekoppeld aan de slogan ‘Do you know this girl?’ en deze teasercampagne werd in juni 2011 op Times Square gelanceerd. In de daaropvolgende maanden probeerde men via websites, bloggroepen en genealogische netwerken interesse op te wekken bij diverse afstammelingen van migranten. Maar is dat voldoende om de Amerikaanse toeristen ook naar Antwerpen te leiden? En kan dit memoriaal aan het brede discours rond migratie een eigen accent toevoegen?

Belevingscentrum

Het bezoekerstraject wil een afspiegeling bieden van de weg die de migranten zelf moesten afleggen. Een centrale plaats in het hoofdparcours zal ingenomen worden door objecten uit een zestal publieke en private collecties. De intentie om memorabilia uit disparate verzamelingen bijeen te harken lijkt ons niet direct een stevige basis om tot een collectie met een hoge cultuurhistorische waarde te komen. Internationale uitstraling en de mogelijkheid van fundamenteel historisch onderzoek kunnen alleen steunen op een exclusief fonds van waardevolle objecten en een groot ondersteunend bestand van authentiek materiaal en historische documenten. Het culturele beleid in Antwerpen heeft al eerder de kaart getrokken om uiteenlopende collecties in een schitterende nieuwbouw te verpakken. Het is een optie, maar op lange termijn niet altijd de beste. In dit verband zou de collectie specifiek handelen over voorwerpen die verband houden met het maritieme erfgoed: scheepsmodellen, scheepsmeubilair, affiches, brochures, persoonlijke reisobjecten van passagiers, serviezen en menu's... De keuze van deze voorwerpen brengt ons al direct bij een tweede probleem: reizigers in derde klasse lieten geen exclusieve reiskoffers of gesigneerde menukaarten achter. De vele rieten manden, schamele tassen en houten kisten die op Ellis Island aan de migrantenstroom herinneren zouden de museumbouwers alvast hiervoor kunnen waarschuwen. Naast de opstelling van deze artefacten wil men via de evocatie van diverse mondelinge getuigenissen een stuk verleden evoceren. De informanten die via hun getuigenis kunnen bijdragen tot de revitalisering van de site zijn echter veelal overleden. Daarom valt men terug op werk dat elders uitgevoerd werd: enkele decennia geleden bouwden Amerikaanse onderzoekers een database uit met interviews die nu als orale archiefbronnen geklasseerd zijn en toegankelijk gemaakt worden. Van de vele honderden getuigenissen die toen geregistreerd werden, zijn er een zestigtal van passagiers die via Antwerpen reisden. De exodus van toen kan men ook individualiseren door terug te vallen op de resultaten van het genealogisch onderzoek in de VS en in Canada. Indirecte getuigenissen via afstammelingen kunnen - mits de nodige omzichtigheid - ook enkele verrassende facetten aan het licht brengen. Sam Fox, gewezen VS-ambassadeur in Brussel, vertelt in dit verband hoe zijn vader in 1914 vanuit zijn joods dorp in de Oekraïne emigreerde en aanvankelijk in een schoenfabriek in St. Louis een job vond. Omdat het stadsleven hem niet echt aansprak, kocht hij paard en kar en trok het binnenland in. Uiteindelijk vestigde hij zich in het kleine plaatsje Desloge, Missouri. ‘Asked why he ended up in Desloge he had a simple answer: “That's where the horse died”’. Pas zeven jaar later beschikte vader Fox over voldoende geld om zijn familie via Antwerpen te laten overkomen: ze reisden als tussendekspassagier op het schip Zeeland en kwamen na een elfdaagse zeereis in Boston aan van waaruit ze nog een half continent door moesten trekken om in hun nieuwe thuis te komen. Dergelijke overgeleverde verhalen bieden ons wel een glimp van een grauw stuk verleden, maar een objec-

[p. 225]

tiverende filter is vaak nodig om die tall tales tot hun ware proporties te herleiden.

■ Emigranten op het dek van de SS Manitou, één van de schepen die tussen 1905 en 1920 door de Red Star Line gecharterd werd.
[Foto: Collectie Vrienden van de Red Star Line Antwerpen]

Migratiedebat

Een beleidstekst stelt duidelijk voorop dat het museum niet wil blijven steken in een nostalgische omgang met het verleden, maar een expliciete link naar de actuele mobiliteitsproblematiek wil leggen. Ze wijzen het etiket van migratiemuseum expliciet van de hand en willen de bezoekers vanuit verschillende achtergronden laten nadenken over de migratieproblematiek. Via een multimediabenadering wil men de bezoekers confronteren met een brede definitie van het migratiegebeuren. Zo zou men doorheen een interactieve montage van beelden en animatie de migrant in zijn vele verschijningsvormen willen laten zien. Dit brede spectrum zou Afrikaanse slaven, Europese Joden en mediterrane arbeidsmigranten probleemloos combineren in een universeel verhaal van menselijke mobiliteit. Door middel van ‘artistieke interventies’ langs het hele parcours wil men eveneens hun gevoelens van hoop en onzekerheid op de bezoekers overbrengen. In de retoriek omheen het project lezen we verder dat men via focusgroepen en pilootprojecten onder andere een dynamisch verhalenproject wil uitwerken dat precies deze actuele migrantenproblematiek oproept. Los van het Amerikaverhaal werd België zelf het nieuwe thuisland voor duizenden nieuwkomers. Men wil in ‘Antwerpen en de rest van België’ (sic) allerhande migratieverhalen optekenen om zo tot een breed discussieforum rond menselijke mobiliteit te komen. Vanuit die optiek kende minister Bourgeois een extra subsidie van 157.500 euro toe om nieuwe Vlamingen te betrekken bij dit maritieme erfgoed. Hij gaat er hierbij van uit dat ‘artistiek aangelegde inburgeraars een forum krijgen in dit memoriaal.’ Emigratie en immigratie worden in deze benadering in elkaar geschoven. Zo zou het project de migratie-ervaring moeten bewaren en als onderwerp voor beleving, debat en onderzoek naar voren schuiven. De vele facetten van deze wervingsstrategie en de brede openstelling naar allerhande doelgroepen klinkt aantrekkelijk, maar of deze sterk uiteenlopende niches van de markt bij één en hetzelfde project betrokken kunnen worden is de vraag.

Collectie Vervoort

Lang voor de het Antwerpse stadsbestuur de piste onderzocht om hun maritiem toerisme met een bijkomende attractie te verstevigen, was de gewezen havenarbeider Robert Vervoort al actief als verzamelaar van alle mogelijke memorabilia die verband hielden met de Red Star Line. Tijdens een twintigjarige zoektocht in binnen- en buitenland bracht hij enkele duizenden documenten en artefacten bijeen. Dit was geen sinecure omdat een groot deel van het bedrijfsarchief verloren gegaan is. Bij een bedrijfsovername rond 1900 en bij de aanvang van de oorlog werden diverse stukken opzettelijk vernietigd. Zijn uitgebreide verzameling omvat onder andere postkaarten, affiches, krantenreclames, knipsels, foto's, waaiers, tickets, zilverwerk, speelkaarten enz. Ook belangrijker documenten zoals de stichtingsakte van de onderneming, diverse bouwplannen van schepen, lijsten van kapiteins, bemanningen en passagiers helpen een inzicht krijgen in dit waardevolle stuk maritieme geschiedenis. Zijn collectie lag ook aan de basis van enkele publicaties (1990, 1999, 2005). De vzw De Vrienden van de Red Star Line, opgenomen in de werking van de Marnixring Hanze, beheert als curator de collectie en sloot in 2009 een partnerovereenkomst met de Musea en Erfgoed Antwerpen. Hierbij werd gestipuleerd dat de vzw eigenaar blijft van de volledige collectie, maar bepaalde collectiestukken in langlopende bruikleen geeft aan het RSL-museum. De resterende items uit de collectie Vervoort kunnen daarnaast voor andere tentoonstellingen of initiatieven gebruikt worden.

De Collectie Vervoort is tevens een aangrijpende getuigenis van de toenmalige klassenverhoudingen. Terwijl de happy few uit eerste klas zich in een riante luxe kon wentelen, reisden de tussendekspassagiers in pijnlijke omstandigheden. In die zin draaide de Red Star Line ook een behoorlijk deel van haar omzet op het transport van berooide landverhuizers. Werkloosheid en armoede dreven velen naar de VS en Canada. De overzet van deze derdeklasreizigers was weinig benijdenswaardig. Vooral in de beginjaren verbleven de migranten dagenlang in een benauwde binnenruimte waar ze dicht op elkaar gepakt en in weinig hygiënische omstandigheden samenleefden. De realisatie van het Red Star Museum biedt de kans tot een persoonlijke beleving van de moeilijke omstandigheden die met deze migratie gepaard gingen. En doorheen de inleving kan ongetwijfeld een reflectie ontstaan op de complexe sociale, economische en culturele verhoudingen die in ieder migratiedossier meespelen.

Sitografie

www.redstarline.org

www.redstarline.be

www.redstarline-rode.blogspot.com