Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 60

[p. 202]

Nieuwe musea in Vlaanderen
Marc Dubois

Jaarlijks komen er in Vlaanderen musea bij. De Ronde van Vlaanderen heeft een museum in Oudenaarde en het rockfestival van Werchter heeft sinds dit jaar een eigen museum om het 40-jarig muziekfestival te eren. Het opstarten van musea wordt steeds gezien als een noodzakelijke impuls voor het toerisme en bijgevolg voor de plaatselijke economie. De vraag is of Vlaanderen deze ‘wildgroei’ kan blijven verantwoorden? En hoe staat het met de architectonische kwaliteit van de huisvesting van al die nieuwe musea?

In Machelen bij Deinze kreeg de nu 90-jarige Roger Raveel zijn eigen museum, een voortreffelijk werk van architect Stéphane Beel. Ongeveer gelijktijdig kreeg Felix De Boeck zijn museum in Drogenbos (nu het FeliXart Museum). Ook andere kunstenaars zoals Permeke, Delvaux of Van Mieghem kregen een individueel museum of huis. De vraag is of een dergelijke opsplitsing in de toekomst haalbaar zal blijven bij een beperking van overheidsmiddelen. Projecten rond cultureel erfgoed zijn één van de belangrijkste accenten geweest van de voormalige minister van Cultuur Bert Anciaux. Vanuit deze invalshoek werd beslist om het STA^.M in Gent en het MAS in Antwerpen de middelen te geven om zich te ontwikkelen als ‘stadsmusea’, elk vanuit een eigen invalshoek. Het gaat om musea waarbij daglicht geen prioriteit is en waar de scenografie door andere bureaus is bedacht dan de architect van het gebouw.

MAS versus STA^.M

Met de bouw van het MAS ontstaat een hefboom voor een geheel stadsdeel. Met de komst van het MAS kreeg het Eilandje een grote opwaardering, zelfs nog vóór de opening. In tegenstelling tot de vier andere wedstrijdinzendingen koos Neutelings-Riedijk Architecten resoluut voor een toren, een stapeling van volledig gesloten dozen waarin de B-Architecten vervolgens een scenografie ontwikkelden rond de verschillende thema's. De ‘gestapelde loodsen’ zijn met elkaar verbonden door roltrappen, een ‘promenade architecturale’ die telkens andere zichten geeft op het stedelijk landschap. Zoals in het Parijse Centre Pompidou is de wandeling van beneden naar boven een visuele ontdekking van de stad. Op de eerste verdieping ervaart men de directe omgeving, bovenaan op het panoramisch terras krijgt men een weids zicht op de stad, de haven en de Schelde die de bocht neemt richting zee. Door gebruik te maken van golvende glaswanden, een associatie met gordijnen, ontstaan een transformatie van de blik op de stad en blijft het interieur ervaren als binnenruimte. Met vlak glas zou het exterieur te dominant aanwezig zijn. Met de keuze van een toren sluiten de architecten ook aan bij de internationale trend om musea een expressieve verschijning te geven. Sinds de bouw halfweg de jaren '90 van het Guggenheim Museum in Bilbao wordt van architecten bijna verwacht dat hun ontwerp een sterk beeld bezit om zich perfect te kunnen inpassen in een strategie van ‘stadspromotie’, hoe spectaculairder het exterieur hoe beter. Musea behoren tot de beeldvorming die de stedelijke dynamiek moet uitstralen. Op de cover van het magazine Thalysscope met de foto van het MAS stond de titel ‘Uitzinnige Musea’, in het Frans ‘Musées Folies’. Toch wist Neutelings-Riedijk iets anders te ontwerpen dan het plastisch en vrijblijvende vormgeweld van architecten als Frank Gehry, Santiago Calatrava of Zaha Hadid.

Het STA^.M in Gent had minder ambities op het vlak van de nieuwe architectuur. De ruimte van het voormalig Bijlokemuseum vormt de kern van het STA^.M, enkel het nieuw inkompaviljoen met een glazen verbindingsbrug is een toevoeging. Ook hier een opsplitsing tussen de architect van het gebouw en de scenografie. De uitwerking van thema's wordt bijna unaniem gewaardeerd, over het inkomvolume zijn er weinig positieve reacties. Vele beschouwen de vormentaal als weinig subtiel in verhouding met de historische context. Op zich mag een ontwerper uit zijn op een eerder harde confrontatie tussen oud en nieuw. Meer problematisch wordt het wanneer een ontwerper het karakter en de aanwezige mogelijkheden van de site niet gaat aanwenden. Het hoofdkenmerk van de Bijlokesite is haar gesloten karakter. Waarom van op de verdiepingen geen groot raam gericht op de indrukwekkende gotische gevel van de oude ziekenzaal? Ook het zicht op de torenbeëindiging van de bibliotheek van Henry Van de Velde, één van torens die de Gentse skyline vormgeven, werd niet benut. In het smal bouwvolume werd bovenlicht aangebracht boven de hoge vide in plaats van een gekaderd uitzicht op het hart van de Bijloketuin. Het grootste venster is gericht naar de Gentse kleine ring, een glasvlak met daarachter een groot LED-scherm. Een ontwerp moet met een aantal ingrepen de belangrijke aanwezige kwaliteiten opnemen om zich te kunnen verankeren op de bouwplaats. Het optimaal benutten van de potentialiteit van de plek is spijtig genoeg afwezig in het STA^.M.

■ Tijdschrift Thalyscope nr. 33/2011.
Met op de cover het MAS in Antwerpen.

[p. 203]

■ Het STA^.M op de Bijlokesite in Gent.
Architect Koen Van Nieuwenhuyse [Foto: Marc Dubois]

■ Antwerpen / Verbouwing en restauratie Koninklijk Museum voor Schone Kunsten.
Claus & Kaan Architecten [Foto: Claus & Kaan Architecten]

Museum M versus Gallo-Romeins museum

Hoe men subtiel een nieuwbouw kan inpassen in een complexe bouwplaats toont ons het Museum M in Leuven ontworpen door Stéphane Beel. Het volume werd zo gedifferentieerd dat er een bijzondere band is ontstaan tussen oud en nieuw. De wijze waarop Beel de centrale tuin wist op te nemen in de totale configuratie van het museum toont zijn groot ontwerptalent. De eerste taak van een architect is zijn ontwerp zo te verankeren dat er een nieuwe gelaagdheid ontstaat in zichten en ervaringen. Dit is meer dan het beantwoorden van functionele vragen, het is de geest van de plek, de ‘genius loci’ vinden en expliciteren. Het gaat in architectuur niet over mooi of lelijk, veel belangrijker is op zoek te gaan naar wat de bouwplaats en de omgeving reeds bezit qua karakter om vervolgens te fungeren als leidraad voor het nieuwe. Museum M werd reeds uitvoerig besproken in het Kunsttijdschrift Vlaanderen (nr. 327/2009).

Dit jaar kreeg het Gallo-Romeins museum in Tongeren de 34^ste ‘European Museum of the Year Award’. De jury wees op de voortreffelijke presentatie van de thema's ontworpen onder leiding van Niek Kortekaas. Op architectonisch vlak is de inpassing in het stedelijk weefsel zeker geslaagd. De Gregorio & Partners wisten met goede materiaalkeuze de volumetri op een correcte wijze te positioneren naast de imposante basiliek. Ontgoochelend is echter het interieur. In een museum is een parcours van groot belang, een heldere routing vanaf inkom tot einde. Tussen inkombalie en begin van de expositie is elke visuele logica afwezig. Het personeel moet permanent de bezoekers informeren waar de tentoonstelling start. Van een interieurontwerp in een publiek gebouw mag men toch een visuele helderheid verwachten zonder signalisatie, zoals dit het geval is in de ModeNatie in Antwerpen bijvoorbeeld. De trapruimtes tussen de verdiepingen in Tongeren lijken meer op deze voor een parkeergarage! In naam van eerlijk materiaalgebruik worden oninteressante trapzones gemaakt.

Brussel

Het hoofdstad van Europa heeft een aantal kansen gemist. Het Hergé-museum kwam niet in Brussel maar in Louvain-la-Neuve. Maar van nieuwbouw is hier geen sprake. De grote aanwinst voor Brussel is WIELS, de verbouwing van een oude brouwerij tot ruimte voor hedendaagse kunst. Het grote nadeel van Wiels is de excentrische ligging, in een wijk waar nauwelijks buitenlandse toeristen komen. Het succes museum is ongetwijfeld het Magritte-museum op het Koningplein. De herpositionering van het Brussels museumlandschap is noodzakelijk om de toekomstige uitdagingen aan te kunnen. Het idee groeide om het huidige Museum voor Schone Kunsten om te turnen rond thema's van de 19^de/begin 20^ste eeuw, een keuze die ongetwijfeld zal aanslaan. Om dit te bereiken moet de collectie moderne kunst na 1945 verhuizen, bijvoorbeeld naar het leegstaand Dexia Art Center. Het eventueel sluiten van de zalen moderne kunst in het MSK lokte felle reacties uit. Brussel, hoofdstad van Europa maar een stad zonder museum voor moderne kunst is bijna surrealistisch! Het Vlaams Parlementslid Yamila Idrissi lanceerde het voorstel om het leegstaand Beursgebouw in te palmen, een onderdak voor de vele kunstwerken die jarenlang verzameld werden door de overheid en de banken zoals Dexia, KBC en Cera. Het Brussels Gewest is niet bevoegd voor cultuur en een nieuwe federale instelling opstarten ziet niemand zitten. De enige die een initiatief kan nemen is de stad Brussel maar gezien de financiële toestand is dit zeker niet één van haar prioriteiten.

[p. 204]

■ Kortrijk / Voorstel uitbreiding gebouw The Linen Thread Company tot nieuw Vlasmuseum / 2011.
Architectenbureau noA [foto Architectenbureau noA]

De laatste jaren gaf BOZAR onder leiding van Paul Dujardin een dynamische impuls aan het expositieaanbod in Brussel.

Topexposities van oude en hedendaagse kunst werden gepresenteerd. Ook een luik architectuur werd als een volwaardig onderdeel uitgewerkt met exposities en lezingen onder leiding van Iwan Strauven. Het nog steeds ondergewaardeerd gebouw van Victor Horta wordt gerenoveerd onder de supervisie van architecte Barbara van der Wee. Door het wegnemen van de vele toevoegingen ontdekt men geleidelijk dat het gaat om een meesterwerk van de Belgische architectuur. De grootste ambitie is om een volwaardige nieuwe vleugel te bouwen aan de zijde van het Warandepark, een volwaardige toegangspartij aan dit briljant meesterwerk van Horta.

In de pijplijn

Op het Eilandje in Antwerpen gaat in mei 2013 het Red Star Line project open, een ontwerp van de New Yorkse architecten Beyer Blinder Belle. People on the Move Museum zal een evocatie brengen van de twee miljoen migranten die vanuit Antwerpen zijn vertrokken naar Amerika, tussen 1873 en 1934. Voor dit project kon men in Amerika reeds mee dan 200.000 euro sponsorgelden vinden.

Dit jaar sloot het KMSKA haar deuren voor jaren om een ingrijpende restauratie en verbouwing te ondergaan. Het ontwerp van het bureau Claus & Kaan Architecten is het resultaat van een Open Oproep van de Vlaamse Bouwmeester. Hun voorstel getuigt van een goed inzicht in de ruimtelijk structuur van het bestaande gebouw. De eerste fase is het wegbreken van toevoegingen en het bouwen van een depot. Vervolgens krijgt het museum een nieuw dak en technische infrastructuur. In de eindfase worden extra verdiepingen in de vier grote patio's aangebracht, een uitbreiding van de oppervlakte van het museum maar met behoud van de hoge ruimtes.

Reeds vanaf de jaren '70 heeft Kortrijk een Vlasmuseum ondergebracht in een traditionele hoeve op Hoog Kortrijk.

Deze agrarische infrastructuur die niets te maken heeft met de vlasindustrie ligt ook ver buiten het stadscentrum. Er werd een nieuw pand gevonden aan de Leie, een voormalig verzendhuis van vlas van de The Linen Thread Company. Om het museum te kunnen huisvesten, zal men het bestaande gebouw uitbreiden met een extra dakverdieping met een goudkleurige bekleding, een keuze waarmee het architectenbureau noA een knipoog wil leggen naar de bijnaam die de Leie had op het hoogtepunt van de vlasindustrie: ‘The Golden River’. Deze architecten verbouwden reeds op een voorbeeldige wijze het stadhuis van Kortrijk en Menen. Voor dit laatste project kreeg noA dit jaar de vierjaarlijkse architectuurprijs van de Provincie West-Vlaanderen.