Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 60

(2011)– [tijdschrift] Vlaanderen. Kunsttijdschrift– rechtenstatus



[pagina 73]
De kunst van Herman Van Nazareth Weerbarstig en confronterend Geert Swaenepoel In 1965 vertrekt Herman Van Nazareth - pseudoniem voor Herman Van Aerde -, naar Zuid-Afrika. Zuid-Afrika betekende een geweldige schok voor de kunstenaar. Zijn vormentaal kwam daar ten volle tot ontplooiing. Wat embryonaal al van meet af aan aanwezig was, kwam tot volle wasdom. En de band met Zuid-Afrika is ook na ruim 45 jaar nog niet verbroken. Veel studeren zat er voor Herman Van Nazareth - geboren als Herman Van Aerde - niet in. De oorlog en vooral de repressie erna gooiden roet in het eten. Het was een bittere tijd voor Herman en zijn familie. Ook aan de droom om wielrenner te worden, komt abrupt een einde wanneer hij bij een arbeidsongeval de vingers van zijn rechterhand verliest. Zijn tekentalent wordt per toeval ontdekt en Van Nazareth schrijft zich in aan de Koninklijke Academie van Gent en een jaar later aan die van Antwerpen.
Leerjaren ‘Ik heb er niks geleerd; ze konden met mij niks aanvangen’, vertelt de kunstenaar. ‘In Gent moest ik stillevens van potten en pannen schilderen. De leraar trok bovendien overal een zwarte lijn als een ijzerdraad rond mijn werk en dat laat mijn werk niet toe, er straalt achteraan licht uit.’ Tijdens een tentoonstelling in de Latemse galerij Deurlica raadde Léon De Smet hem af zich in te schrijven aan de Koninklijke Academie van Antwerpen. Toch liet Van Nazareth zich daar inschrijven. Woorden van lof heeft hij over voor zijn professor Karl De Roover, een verstandig man, die het talent van Van Nazareth opmerkte, ook al paste dat niet in het traditionele academische kader. ‘Als je van Gent kwam, schilderde je à la Permeke en tekende je à la Jules De Bruycker. In Antwerpen werkte men à la Piero della Francesca. Dat was absoluut mijn ding niet. De professor werkte twaalf weken aan een naakt. Bij mij duurde dat drie uur. Men kon mijn werk ook niet met de anderen beoordelen; het stond totaal apart. De Roover had inzicht en heeft me er dus doorgeholpen’, zegt Van Nazareth. Wat later kon hij aan de slag als assistent bij de bekende schilder-beeldhouwer Floris Jespers. Hij zocht altijd leerlingen maar er was geen enkele die het lang vol hield. Jespers zei hem: ‘Ik ga u niets leren; ge moet het zelf leren. Ge moet kijken!’ En toen de mogelijkheid zich aanbood om naar Zuid-Afrika te trekken moedigde Jespers hem aan te vertrekken: ‘Afrika, als ge daar kunt komen, moet ge dat doen! Het zal u bevrijden van de zware last van Europa.’ ■ The head was bound up by bandage, 1967, Sasol Museum Stellenbosch, Zuid-Afrika [© Herman Van Nazareth, uit de catalogus bij de overzichtstentoonstelling uit 2008 in de BOYI Gallery, Beijing]
Nieuwe horizonten In 1965 trekt Van Nazareth met de boot naar Zuid-Afrika. Eenmaal aangekomen krijgt hij op grond van het cultureel verdrag Vlaanderen-Zuid-Afrika een beurs om een jaar te studeren aan de Michaelis School of Fine Arts in Kaapstad. De beurs die hij kreeg, bepaalde dat hij ook in het land moest rondreizen. De kennismaking betekent een cultuurschok voor de jonge kunstenaar. Kort na zijn aankomst maakt Van Nazareth kennis met de Zuid-Afrikaanse dichteres Ingrid Jonker. Aan hun innige vriendschap komt snel een eind wanneer Ingrid zelfmoord pleegt. Zijn ontreddering is groot. Jaren na haar dood kreeg het werk van Jonker internationale uitstraling nadat president Nelson Mandela Die kind (wat doodgeskiet is deur soldate by Nyanga)
[pagina 74]
voordroeg bij zijn rede tijdens de openingszitting van het eerste democratisch gekozen Zuid-Afrikaanse parlement in 1994. Ook in Zuid-Afrika vindt het werk van Van Nazareth weerstand. Begrijpelijk, als je de thematiek en de confronterende beeldtaal bekijkt. Nog geen week na zijn aankomst schilderde hij het doek ‘Bloedroem I’. Het is een schokkend portret van een militair met medailles en decoraties, maar met een hoofd van bloed. En snel daarop volgt ‘Bloedroem II’. Het werk trok meteen de aandacht van de critici, maar ook van de overheid. Die zorgde ervoor dat Van Nazareth geen enkele vorm van officiële erkenning toebedeeld kreeg. ‘Bloedroem’ zou bekroond worden met de Prijs van het Kaapse Salon, maar de Belg Maurice Van Essche (1906-1977) die op dat moment een leidende functie had aan de Michaelis School of Fine Arts, verhinderde dat. ■ Beeldengroep in het Caermersklooster in Gent in 2006 [© Herman Van Nazareth, idem] ■ Masker, brons en was, 1965 [© Herman Van Nazareth, idem] ‘In die kunstschool heb ik nooit geschilderd’, geeft Van Nazareth aan. ‘De opleiding was er zo slecht. Ik zat altijd in de bibliotheek en schilderde thuis. Van Essch zette iedereen tegen mij op en probeerde mij zelfs in België te bekladden. Gelukkig genoot ik de steun van de Belgische consul. Ik reed met een consulaire nummerplaat en kon me vrij bewegen.’ Maar aan de Michaelis School of Fine Arts ging ook een nieuwe wereld voor de kunstenaar open. Hij kreeg van de joodse professor beeldhouwen toegang tot zijn atelier en ging bronzen gieten. Van Nazareth kreeg zelfs de sleutel en werkte soms 24 uur aan een stuk door aan beeldhouwwerk. De mens met zijn drang naar macht en machtswellust, met zijn wreedheid, maar ook met zijn onbeholpenheid komt steeds meer centraal te staan in het schilder- en beeldhouwwerk van de kunstenaar. De kop met bewust versluierde gelaatstrekken staat centraal in zijn schilderijen. Juist daardoor laat Van Nazareth ruimte voor de suggestie. Zonder gezicht spreken de koppen directer tot de toeschouwer en blijven ze in het geheugen gegrift. In zijn schilderijen geeft hij op geheel eigen wijze een gelaat aan de ambiguïteit van de menselijke natuur. Tijdens zijn Zuid-Afrikaanse jaren komt ook de beeldhouwer Van Nazareth tot volle ontwikkeling. Aanvankelijk brengt hij ruwe en robuuste, expressionistische vormen en figuren; later ook abstractconstructieve composities. Ook hier zijn het veelal gezichtloze gestalten, dikwijls zonder handen, soms zonder armen.
Erkenning Verblijven in Zuid-Afrika tijdens de jaren 1960 en '70 was in artistiek-progressieve kringen geen bon ton, ook niet in Vlaanderen. Het was de tijd van de apartheid. Wie naar Zuid-Afrika trok werd automatisch in die hoek geduwd. Het heeft de erkenning van Herman Van Nazareth geen goed gedaan. Sommige collega-kunstenaars verweten hem een racist te zijn. Het heeft hen niet belet zelf werk naar Zuid-Afrika te exporteren als de gelegenheid zich voordeed. ‘Misschien was mijn werk te sterk en voelden ze me aan als een bedreiging’, vraagt Van Nazareth zich af. Toch kan iedereen zien dat zijn schilderijen en beeldhouwwerken gedragen worden door verzet tegen elke vorm van machtsmisbruik, wreedheid, corruptie en onverdraagzaamheid. Ze geven uitdrukking aan hoe de kunstenaar de verscheurde, gekwelde samenleving beleeft. Wanneer hij begin 1966 tentoonstelt in galerij Nova in Mechelen, noemt criticus Hector Waterschoot het ‘een van de beste, zoniet de beste tentoonstelling ooit in de Nova.’ Het maakte hem niet populair bij de gevestigde kunstenaars. De kunst van Van Nazareth is geen gemakkelijke kunst. Ze is weerbarstig en confronterend. ‘Echte kunst is ook niet gemaakt als versiering of decoratie’, vindt de kunstenaar. ‘Goya is geen versiering, net zo min als de Guernica van Picasso of het werk van Bacon. Een schilderij kan ongemeen krachtig en confronterend zijn. Zo heb ik ooit een schilderij gemaakt waar ik zelf bang van werd. Ik heb het op de grond geschilderd in het klooster in
[pagina 75]
Kaapstad waar ik toen verbleef. Toen het af was, zette ik het tegen de muur en ben ik achterwaarts de kamer uitgelopen. Ik kreeg zelf angst. Ik heb de deur op slot gedaan, een paar pinten gedronken, ben weer gekomen en heb gezegd: ik ben hier baas. Ik heb het pas 35 jaar later voor de eerste keer tentoongesteld’, vervolgt hij. ‘De kunstwereld is een wereld apart. Ik draai er niet in mee. Dat maakt ook dat ik overal buiten sta en minder erkenning krijg dan waar mijn werk recht op heeft. Ik heb mijn naam zelf gemaakt, die is niet “gekocht” of gehyped. Die is gegroeid. Ik heb voor de kunst geleefd, niet van de kunst. Dat kan wel de laatste jaren.’ ■ Zonder titel, 1965 [© Herman Van Nazareth, idem] ■ Expectant, brons, 1992 [© Herman Van Nazareth, idem] ■ De magistraat, 1967 [© Herman Van Nazareth, idem]
Terug naar België In 1976 keert Van Nazareth terug naar België, zonder de band met Zuid-Afrika echt door te knippen. Soms vraagt hij zich af of het de juiste beslissing was en of zijn werk geen breder internationaal forum zou hebben gekregen, zoals dat met Marlène Dumas en William Kentridge het geval is. Vast staat in elk geval dat de figuratie zoals Van Nazareth die al in de jaren '60 ontwikkeld heeft, de schildersvisie van Dumas jaren voorafgaat: haar werk doet aan de koppen van Van Nazareth denken en niet omgekeerd. Intussen blijft Herman Van Nazareth als kunstenaar evolueren. Hij bijt zich vast in het bewerken van ruwe, massieve marmer, waaraan hij vanuit zijn verbeeldingskracht, met een uitgepuurde techniek, nieuwe vormen in het leven roept. Plexiglas, een aartsmoeilijke materie om mee te werken, vormt een volgende uitdaging. De dieptewerking en speling van het licht, eigen aan het materiaal, geven aan zijn werk een bijkomende dimensie. Vanaf de tweede helft van de jaren tachtig probeert Van Nazareth een totaal nieuw medium uit. In cortenstaal, ook bekend als weervast staal, ontwerpt de kunstenaar monumentale, geometrische beelden die opvallen door hun vormenevenwicht en die als een soort baken het landschap waarin ze geplaatst zijn markeren. Intussen blijft hij ook boetseren en werken met brons. Smaakmakende tentoonstellingen met zijn werk in ons land waren er in 2005 in het Provinciaal Museum Constant Permeke in Jabbeke, waar beelden van Van Nazareth in confrontatie met die van Permeke in de tuin tentoongesteld werden. In 2006 was Herman Van Nazareth te gast in de Stichting George Grard en de Abdijhoeve Ten Bogaerde, en in hetzelfde jaar in het Caermersklooster in Gent. In het buitenland stelde Van Nazareth naast Zuid-Afrika ook tentoon in Shangai en Bejing in China (2008). Zijn werk is in het bezit van de Belgische Staat en de Vlaamse Gemeenschap, is opgenomen in de collecties van de Nationale Bank van België en het Gemeentekrediet van België. Ook het Museum van Deinze en de Leiestreek, de Universiteit Gent, de Katholieke Universiteit Leuven, de Verbeke Foundation en het Domein Puyenbroeck in Wachtebeke hebben werk van hem in hun bezit. In Zuid-Afrika tref je zijn werk onder meer aan in de National Gallery van Suid-Afrika, de William Humphreys Art Gallery, Kimberly, S.A., het King George IV Museum, Port Elisabeth, S.A., het Municipal Kunstmuseum, Pretoria, S.A. en in de collecties van de universiteiten van Pretoria, Witwatersrand, Johannesburg, West-Cape, Kaapstad en Stellenbosch. Herman Van Nazareth blijft intussen heen en weer pendelen tussen zijn twee ‘thuislanden’ België en Zuid-Afrika. In 2010 heeft hij voor het WK voetbal in Zuid-Afrika een zes meter hoge bronzen versie gemaakt van zijn gelauwerd werk ‘Uitbundigheid’ (1965). Het werk kreeg een plaats aan het Nationale Persgebouw in Kaapstad op de weg naar het stadion. Begin 2011 trok hij opnieuw naar Kaapstad om een tentoonstelling voor te bereiden. Hij droomt er ook van een stichting rond zijn oeuvre op te richten. Daarom behoudt hij de kern van zijn werk. En ondertussen werkt hij volop aan de uitbouw van een nieuw groot opgezet atelier: het verhaal gaat verder.