Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 60

[p. 2]

Een gedeeld cultureel verleden
Julien Vermeulen

De omvang, de diversiteit en de uitzonderlijke waarde van het Nederlandstalig erfgoed extra muros kunnen moeilijk overschat worden. Vandaar de dringende noodzaak om dit rijke patrimonium verder te ontsluiten en internationaal toegankelijk te maken. Recente vertalingen van Nederlandse archieven in de VS brachten wetenschappers tot verrassende inzichten in de vroegste geschiedenis van hun land. Ook in andere regio's, nu vaak gedomineerd door een gecentraliseerde geschiedschrijving, kan een vernieuwde aanpak leiden tot alternatieve benaderingen van het interculturele verleden.

■ De universiteitsbibliotheek van Stellenbosch huisvest een Africana-verzameling met Nederlandstalige boeken en oude drukken over zuidelijk Afrika.
[Foto: S.H.]

■ New York State Library, Albany: in het kader van het New Netherland Project worden 17de-eeuwse teksten getranscribeerd, vertaald en uitgegeven.
[www.nnp.org; foto: Dietrich Gehring]

Ondertussen brengt de digitalisering duizenden archiefstukken tot bij de gebruiker die er vanuit haar/zijn invalshoek een schat aan informatie in vindt. In internationaal verband moeten we hier tevens pleiten voor een systematische uitbouw van het Nederlands als bronnentaal wat voor buitenlandse onderzoek- en onderwijscentra van essentieel belang kan zijn. Brieven en dagboeken, codices en incunabelen, literaire en ambtelijke teksten zijn immers niet enkel het erfgoed van de Lage Landen, maar eveneens van de plaatsen waar ze tot stand kwamen of terechtgekomen zijn. Het Nederlands is meer dan de spreektaal van 21 miljoen mensen, het is een wezenlijke sleutel tot een gedeeld cultureel verleden.

Dat er in Rijsel en Jakarta kilometers Nederlandse archieven zijn, hoeft ons niet te verbazen. En de aanwezigheid van Nederlandstalige documenten in traditionele machtscentra als Parijs, Berlijn, Wenen of Rome lijkt ons normaal. Evenmin verrassen ons de neerlandica in Zuid-Afrikaanse bibliotheken en archieven. Maar, hoe komen 38.000 zeventiende-eeuwse brieven in The National Archives in Londen terecht? En waarom vinden we in Dublin 18.000 volumes uit een achttiende-eeuwse Nederlandse collectie? Waar komt de belangrijke Bentinckverzameling uit de universiteitsbibliotheek van Nottingham vandaan? En welke Nederlandstalige documenten zitten er tussen de 35.000 titels die wél in de Nederlanden gedrukt werden, maar die zich nu in Sint-Petersburg bevinden? Waarom treffen we in Oost-Europese verzamelingen meer dan honderd vijftig unieke Middelnederlandse codices aan? En de exclusieve verzameling neerlandica in Wolfenbüttel en Wroclaw: wat is daar de provenance van?

Dit zijn maar enkele vragen die erop wijzen dat Nederlandstalig bronnenmateriaal internationaal verspreid is. De Nederlandse origine van New York is ons bekend: toch is het uitzonderlijk dat er uit die periode ongeveer 12.000 Nederlandse foliobladen bewaard gebleven zijn. De historische impact van de Verenigde Oost-Indische Compagnie vinden we ook buiten Indonesië terug. Aan de oostkust van India treffen we Nederlandse grafschriften aan en in Sri Lanka worden doopregisters van de VOC-gemeenschap bewaard. Tussen 1600 en 1868 was de Europese invloed op de Japanse cultuur

[p. 3]

van uitzonderlijk belang: frappanter is het feit dat deze uitstraling via Nederlandse edities plaatsvond. Het kunstmatige eilandje Deshima in de baai van Nagasaki fungeerde hierbij als het doorgeefluik van de westerse wetenschap.

■ Het nationale archief in Jakarta draagt zorg voor een immense collectie VOC-documenten.
[www.anri.go.id; foto: Irwanto Eko Saputro ST, ARSIP NASIONAL REPUBLIK INDONESIA - Sub Bagian Publikasi & Dokumentasi]

■ The National Archives London: teamleden van het project Sailing Letters onderzoeken brieven die in de 17de en 18de eeuw door Engelse piraten gekaapt werden. [www.sailingletters.nl; foto: project Sailing Letters, KB Den Haag]

Maar ook oudere Nederlandstalige handschriften vonden hun weg naar het buitenland. Tijdens de renaissance blikte men laatdunkend terug op de middeleeuwse cultuur. Niet zelden werden de overgeleverde manuscripten versneden om die te gebruiken als schutblad, kaft of rugstroken in nieuwe codices. Zo kwamen stukken van één handschrift op tientallen plaatsen terecht. Van de Roman der Lorreinen bijvoorbeeld vond men fragmenten terug in Berlijn, Greifswald, Kassel, Giessen, München, Neurenberg, Stuttgart en Parijs. Door de opheffing van de kloosters konden veel exclusieve handschriften geconfisqueerd of verkocht worden. Een aantal ervan kwam terecht in de Bibliothèque Nationale, de Bibliothèque de l'Arsenal en de Bibliothèque Mazarine in Parijs. Andere codices kwamen in handen van Europese privécollectioneurs. Niet enkel boeken migreerden: in de tweede helft van de zestiende eeuw trokken duizenden Vlaamse en Nederlandse migranten naar Engeland en Duitsland om te ontsnappen aan de katholieke repressie. Ook in deze religieuze gemeenten bleef het Nederlands een tijd lang een levende taal wat sporen naliet in het cultureel en archivalisch patrimonium.

■ Sint-Petersburg, Nationale Russische Bibliotheek: begin van Jan van Gents journaal.
Afschrift door Jan Goeree [www.nlr.ru/eng/; MS Goll. Q IV. No. 8, fol. 2r.]

In juni 2009 opende de Koninklijke Bibliotheek Nederland een digitale catalogus van alle boeken die tussen 1540 en 1801 in Nederland (ongeacht de taal) of in de Nederlandse taal (in het buitenland) werden gedrukt. Aan deze Short Title Catalogue Netherlands werd 27 jaar gewerkt en bevat 190.000 titels en meer dan 500.000 exemplaren. Die retrospectieve nationale bibliografie ontsluit de collecties van bijna vijfentwintig Nederlandse bibliotheken en archieven, inclusief die van The British Library en van de Elseviercollectie uit de University of London. Parallel hiermee richt de Short Title Catalogue Vlaanderen (STCV) zich op boeken die in de zeventiende en achttiende eeuw in Vlaanderen gedrukt werden en zich in Vlaamse erfgoedcollecties bevinden. Afgezien van enkele oude drukken uit de Bibliothèque Municipale de Lyon worden hierin voorlopig geen buitenlandse verzamelingen ontsloten. Een verdere stap in de richting van een totale digitalisering zal ons nog gemakkelijker toegang verlenen tot alle Nederlandse documenten die wereldwijd een onderkomen gevonden hebben. Projecten als Towards a New Age of Partnership (TANAP), Atlantic World and the Dutch (AWAD), VOC-Opvarenden en Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed (GCE) coördineren de digitalisering van archieven wat leidt tot een verantwoord beheer van het culturele erfgoed dat de Nederlandstalige gemeenschap met tientallen landen deelt. Hiermee worden ongetwijfeld grenzen verlegd, en dit zowel voor het Nederlands als wetenschappelijke bronnentaal als voor het Nederlandstalig erfgoed dat we met diverse regio's gemeenschappelijk hebben. Met een korte voorstelling van enkele unieke collecties willen we de interesse voor dit gedeelde culturele en literaire patrimonium stimuleren.