Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 632]

Humor en horror in de Belgische film
L'humour et l'horreur font la force de la farce
Wouter Hessels

Begin en medio jaren negentig breekt de Belgische langspeelfilm op systematische wijze internationaal door. Vele van de gelauwerde films oogsten zowel applaus van het publiek als festivalapplaus. Het fantasierijke, bitterzoete Toto, le héros (1991, Jaco Van Dormael) wint in Cannes de Caméra d'Or, een aantal European Film Awards en een César voor beste buitenlandse film. Daens (1993, Stijn Coninx) en Farinelli (1994, Gérard Corbiau) slepen naast diverse festivalprijzen ook nominaties voor een Academy Award in de wacht. Met hun sociaal-realistische fictie La Promesse (1996) gooien ook de filmbroers Jean-Pierre en Luc Dardenne hun eerste hoge ogen op internationale festivals. De jaren negentig vormen als het ware de bekroning van een aantal tendensen die de Belgische filmgeschiedenis kenmerken. Jaco Van Dormael is immers schatplichtig aan het magisch-realisme van André Delvaux (1926-2002), zij het dat hij meer geïnspireerd is door de populaire dan door de kunstzinnige cultuur. Daens is de smaakvolle kers op de taart van een rijke traditie aan literatuurverfilmingen met expliciete of impliciete maatschappijkritiek. La Promesse verlevendigt dan weer op sobere fictionele wijze de ijzersterke documentaire oorsprong van de Belgische film (Henri Storck, Charles Dekeukeleire). Van alle in de jaren negentig gevierde Belgische films is er één die mijn absolute voorkeur wegdraagt: de ophefmakende cultfilm C'est arrivé près de chez vous (1992) van het creatieve trio Rémy Belvaux, André Bonzel en Benoît Poelvoorde.

In het spoor van C'est arrivé près de chez vous

C'est arrivé près de chez vous heeft diepzwarte humor en tragikomische horror eindelijk een echte Belgische smoel gegeven. Door vier prijzen te winnen in Cannes en zowel binnen- als buitenlandse controverse uit te lokken, is de film de referentie bij uitstek geworden voor cinema die bijtende humor en/of karikaturale horror opvoert. Hij vertelt het verhaal van Ben, een jonge seriemoordenaar die geportretteerd wordt door een filmploeg. Terwijl Ben zijn eigen moorddaden op cynische wijze becommentarieert en daarbij een pseudo-intellectualistisch discours ten beste geeft, raakt de filmcrew zelf meer en meer betrokken bij Bens crimineel handelen. Bijna twintig jaar na zijn release staat deze straffe lowbudgetfilm in zwart-wit, gedraaid op 16 mm pellicule met grove korrel, nog altijd overeind en kan hij nog



steeds choqueren. Voorbij de eerste schok van snoeiharde beelden en de cynische commentaar van Ben biedt de film een vlijmscherpe kijk op nog immer relevante maatschappelijke fenomenen als het gewetenloos seriemoorden en de steeds immoreler wordende reality-televisie. Lange tijd stond C'est arrivé als horrorfilm wat alleen in het Belgische filmlandschap. De drie filmkameraden hebben na hun gezamenlijke studentenfilm Pas de C4 pour Daniel-Daniel (1987) en hun cultsucces helaas niet meer samengewerkt. Toch spelen hoofdrolspeler Benoît Poelvoorde en de producer van C'est arrivé, Vincent Tavier, een prominente rol in de ontwikkeling van Belgische en Franse tragikomedies waarin het brede spectrum van sarcasme over absurde tot cynische humor op spitsvondige wijze wordt geëxploreerd. De flamboyante demonstratie van zijn weergaloos tragikomisch speeltalent herhaalt Poelvoorde trouwens in films als Les Convoyeurs attendent (1999) en Cowboy (2007) van Benoît Mariage.

De film die de galgenhumor van C'est arrivé het snedigst heeft voortgezet, is Aaltra (2004), geproduceerd door Vincent Tavier. In deze excentrieke roadmovie van Benoît Delépine en Gustave Kervern voeren de regisseurs zichzelf op als ruziënde buren die door een onderling gevecht op een dorsmachine allebei verlamd raken. In een rolstoel en uiteindelijk aangewezen op elkaar ondernemen ze een buitenissige reis naar Finland om een proces aan te spannen tegen de bouwer van de dorsmachine, genaamd Aaltra. Tijdens hun queeste stuiten ze op de meest groteske types, met panache gespeeld door het kruim van anarchistische Belgische artiesten zoals Benoît Poelvoorde, Bouli Lanners, Jan Bucquoy en Noël Godin. Zelfs de meester van de onderkoelde absurde filmhumor, de Finse regisseur Aki Kaurismäki, is van de partij. Net als C'est arrivé is Aaltra een lowbudgetfilm, gedraaid in zwart-wit. Beide films delen ook een bittere en vaak genadeloze kijk op mens en maatschappij. In tegenstelling tot de breedsprakigheid

[p. 633]

van Ben en de beweeglijke cameravoering primeert in Aaltra de visuele humor, gedragen door lange, statische shots in breed beeldformaat. Aaltra bevat veel Jacques Tati, maar de humor van Delépine en Kervern is veel radicaler en ronduit zwartgallig. Na Aaltra gaan de anarchistische spitsbroeders de surrealistische toer op met Avida (2006). In hun derde speelfilm Louise-Michel (2008) - de titel is een eerbetoon aan de negentiende-eeuwse Franse anarchiste Louise Michel - verzetten arbeidsters zich tegen hun collectief ontslag. Onder impuls van de imposante Louise wordt huurmoordenaar Michel geëngageerd. Hij moet definitief afrekenen met de fabrieksbaas. De donkere humor met bijtende maatschappijkritiek (uitbuiting van arbeiders en delokalisatie van bedrijven) wordt schitterend vertolkt door een keur van Belgische filmacteurs. Bouli Lanners is de atypische, antiheroïsche huurmoordenaar. Yolande Moreau is de onverzettelijke, naïeve arbeidster en Benoît Poelvoorde mag zich nog eens uitleven als loslopende gek op een camping. Zowel Yolande Moreau als Bouli Lanners zijn ondertussen uitgegroeid tot internationaal gewaardeerde acteurs.

Yolande Moreau regisseert in 2004 zichzelf in de geestige en sobere tragikomedie Quand la mer monte... In deze met twee Césars bekroonde film toert Irène in Noord-Frankrijk rond met haar theatermonoloog Sale Affaire. Tijdens haar tournee ontmoet ze de Vlaamse reuzendrager Dries (Wim Willaert) en de twee koesteren gevoelens voor elkaar. De tragikomische toets wordt in deze intimistische film verzacht door een ontwapenend liefdesspel. Quand la mer monte... is een ontroerende roadmovie op bescheiden Belgische maat gesneden en op toon gezet door feestelijke fanfare- en populaire operamuziek.

Eldorado, Belgische roadmovie

Het idee van de tragikomische roadmovie met een open einde staat ook centraal in het oeuvre van de autodidactische schilder-acteur-regisseur Bouli Lanners (1965). Zowel in zijn korte films als in zijn twee langspeelfilms (Ultranova, 2005, en Eldorado, 2008) gaan gebroken of thuisloze mensen op zoek naar wat ze onderweg verloren hebben: genegenheid, vriendschap, liefde,... Het eveneens in Cannes bekroonde Eldorado reveleert Lanners als één van de meest authentieke en geestige Belgische filmmakers van de afgelopen

■ Cineast Pieter Van Hees, Brussel, 2007 [© Piet Goethals]

■ Eline Kuppens in Linkeroever

jaren. Terwijl in zijn eerdere films de somberte van het Belgische landschap en zijn personages domineert, evoceert Eldorado een warmer en kleurrijker beeld. De films van Lanners zijn minder grotesk dan die van het olijke duo Delépine-Kervern, maar de humor is er niet minder geestig

[p. 634]

om. Lanners is subtieler en milder voor zijn personages. Niet voor niets houdt de regisseur van contradictorische zielen. De zachtere sociale kritiek vloeit organisch voort uit de levensechte vertelling. De jonge ex-drugsverslaafde Elie breekt in bij Yvan, een dealer in oude Amerikaanse wagens. In plaats van hem bij de politie aan te geven, besluit Yvan Elie een lift te geven naar diens ouders, die bij de Franse grens wonen. Wat volgt, is een fijnzinnige, tragikomische odyssee van twee gekwetste en melancholische mannen die ondanks al hun miserie toch ergens een stukje paradijs zoeken. De tristesse van de elkaar kruisende levenspaden wordt draaglijk gemaakt door tal van burleske verschijningen en gedoseerde absurde dialogen. Gefascineerd door Amerikaanse westerns, realiseert Lanners met Eldorado een alternatieve roadmovie doorheen een België dat niet bekendstaat om zijn weidse landschappen. Toch schildert Eldorado op een oogstrelende manier, in mooie travellings en in scope, de indrukwekkende natuurverschijnselen van een minuscuul land, met aandoenlijke, zoekende personages. Adembenemende westernacties komen in Eldorado niet voor. Er is alleen oponthoud; de personages en de kijkers mogen immers niet te snel uit hun absurde land en hun zoekende natuur geraken. Eldorado laat treffend zien dat waarachtige en geloofwaardige humor voortspruit uit grote en kleine tragiek. ‘Le fond y a trouvé sa forme’. Films als Aaltra, Quand la mer monte... en Eldorado zijn anarchistische kleinoden met een universele kracht. Gespeend van vedettencultus, grote budgetten, special effects en kijkcijfers, zweren deze films bij een eenvoudig, sterk verhaal en oprechte spelers. Daarbij dient opgemerkt dat de zwartgallige of tedere tragikomedie vooral een bijzondere kwaliteit is van de Franstalige Belgische film. Toch slagen ook Vlaamse films erin om op een eigenzinnige en ontroerende manier om te gaan met heerlijke humor. Aanrijding in Moscou (2008) van Christophe Van Rompaey en Dirty Mind (2009) van Pieter Van Hees zijn geestige verademingen tussen heel wat geformatteerd televisie- en filmvermaak.

Horror

Diezelfde Pieter Van Hees (1970) heeft met Linkeroever (2008) ook een ambitieuze en verdienstelijke poging ondernomen om een thriller met horrortoetsen te realiseren. Linkeroever gaat over Marie, een jonge atlete die door een mysterieuze ziekte haar sporttoekomst verloren ziet gaan. Gefrustreerd trekt ze in bij haar vriendje Bobby, een fascinerende verkoper van tweedehandswagens. In zijn appartement op de Antwerpse Linkeroever vindt Marie liefdestroost bij hem, maar er spoken ook bizarre verhalen rond over de vorige bewoonster, die spoorloos verdwenen is. Marie gaat op onderzoek uit. Geholpen door de getalenteerde director of photography Nicolas Karakatsanis, slaagt Van Hees erin om met verbluffende visuele flair de film te doen evolueren van sociaal realisme tot duistere horror. Het spel van Matthias Schoenaerts en van debutante Eline Kuppens is zeer overtuigend. Het verhaal vertoont echter te veel inconsistenties om Linkeroever een intrigerende horrorfilm te noemen. Daarvoor vertoont de vertelling van realiteit over droom naar nachtmerrie te veel zwarte gaten. Toch durft Pieter Van Hees het net als Dimitri Karakatsanis in zijn Small Gods (2007) aan om cinematografisch verder en dieper te gaan dan de perfect gepolijste en succesvolle publieksthrillers van Erik Van Looy (De Zaak Alzheimer, 2003, en Loft, 2008) en Jan Verheyen (Dossier K, 2009).

Het grootste horrorfilmtalent in onze contreien is echter ook weer een Franstalige cineast: Fabrice du Welz (1972). Geïnspireerd door internationale horrorfilms en thrillers uit de jaren zeventig en door regisseurs als Luis Buñuel, Alfred Hitchcock en zelfs André Delvaux, realiseert Du Welz de kortfilm Quand on est amoureux c'est merveilleux (1999) en zijn magistraal langspeelfilmdebuut Calvaire (2004). Beide films zijn ook weer geproduceerd door Vincent Tavier. In Calvaire komt de rondtrekkende charmezanger Marc Stevens tijdens een onweer vast te zitten in een onheilspellend bos. Hij krijgt onderdak in een verlaten herberg, uitgebaat door de zonderlinge Bartel. Al van bij het begin van de film, tijdens en na een onschuldig optreden van de zanger in een rusthuis, voegt Du Welz verontrustende elementen toe. Net als in C'est arrivé of Aaltra kiest hij voor sterk getypeerde, groteske personages. Wat begint als een realistische roadmovie met bizarre trekjes ontwikkelt zich gaandeweg als een grimmige en wrede hellegang zonder weerga. Het ook weer met bescheiden middelen, maar tegelijk met grote eigenzinnigheid gedraaide Calvaire biedt een complete gruwelervaring, met dank aan het briljante camerawerk van Benoît Debie. De Belgische Hoge Venen vormen bovendien het sublieme decor van een tegelijkertijd agressieve en poëtische horrorfilm pur sang.

Na het festivalsucces van Calvaire kan Du Welz Vinyan (2008) realiseren. In deze internationale coproductie met sterren als Emmanuelle Béart en Rufus Sewell gaat een koppel op zoek naar hun zoontje dat verdween tijdens de tsunami in Thailand. Overtuigd dat de jongen niet dood is maar ontvoerd, wil de moeder hem kost wat kost terugvinden. Het koppel onderneemt een reis die uitmondt in een weerzinwekkende apocalyps. Vinyan is grootser opgezet, en kan beslist wedijveren met internationale horrorfilms, maar Calvaire is krachtiger en verrassender. De gruwel gaat er voorbij het uiterst denkbare. Zoals C'est arrivé en Eldorado getuigt ook Calvaire van een uitstekende en misschien wel typisch Belgische ‘humour et horreur décalés’. Een buitengewoon oorspronkelijke cinema om te koesteren, te delen en te stimuleren.