Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 635]

Belgische langspeelfilm in vorm?
Vormexperimenten en grensverleggende beeldtaal in de Belgische langspeelfilm
Erik Martens

Het is geen toeval dat in kleine productielanden verrassend veel eigenzinnige films het licht zien. Omdat een gemiddelde film in België meer kost dan hij opbrengt, is het veiliger in te zetten op artistieke merite dan op financieel rendement. Het ligt daarom voor de hand dat Belgische filmers graag experimenteren. Dat deden ze al van in de jaren twintig van de vorige eeuw. Die vrijheid namen en nemen ze nog steeds vooreerst in het genre van de korte film. Deze films zijn zelden te zien in de bioscoop, maar wel op de festivals en ook geregeld in musea of galerieën, waar film en beeldende kunst elkaar raken. Vooral Nicolas Provost liet de jongste jaren van zich spreken op die fora. Zijn films werden er wereldwijd vertoond. Strikt genomen spreken we hier nog van de klassieke experimentele film, in die zin dat zijn films geen onderdeel uitmaken van installaties, zoals dat bij veel andere

■ Cineaste Caroline Strubbe, Laken, 2009 [© Piet Goethals]

landgenoten wel vaak het geval is (neem bijvoorbeeld veteraan Chantal Akerman). In zijn bekendste en ook meest bekroonde werk Plot Point uit 2007 bouwt Provost met onschuldige beelden van een doodgewone dag op Times Square in New York een mysterieuze en spannende sfeer op die verwijst naar de taal van de genrefilm. In Long Live the New Flesh, eerder dit jaar geselecteerd voor het festival van Berlijn, gaat hij op analoge wijze aan de slag met beelden uit het genre van de horrorfilm. Tegelijk grijpt hij ook in op de textuur van het beeld, dat hij visueel laat desintegreren.

Intussen maakt de cineast zich al enige tijd klaar voor een eerste langspeelfilm (The Invader). Naar eigen zeggen zou het een sociale thriller worden over de emotionele en economische overlevingsstrijd van een illegale immigrant in de nieuwe wereld. Uit deze korte parafrase blijkt meteen dat die langspeelfilm allicht gestructureerder zal zijn dan Provosts korte films. Dat is niet meteen een grote verrassing. Integendeel, het is eerder de regel. Langspeelfilms experimenteren even graag dan korte films, maar hun experimenten zijn doorgaans strakker omlijnd. De bioscoopfilm heeft in de regel een begin en een einde, een experimentele korte film niet noodzakelijk.

Het gros van de experimenterende Belgische cineasten beweegt zich op alle domeinen tegelijk. Meestal stellen ze de courante narratieve structuur van de klassieke langspeelfilm in vraag en maken ze films waarin het accent niet ligt op een welomschreven intrige, maar op sfeer en beeldende expressie.

Laat ons dat even concreet maken met een paar namen. We beperken ons tot de laatste vijf jaar en - voor alle duidelijkheid - we geven niet meer dan een paar tendensen aan. De volledigheid ligt ver buiten de ambitie van deze korte tekst.

De spirituelen

Peter Brosens en Jessica Woodworth waren de jongste twee jaar prominent aanwezig op het voorplan van de Belgische film. Hun zoektocht leidde tot een spirituele cinema die meer belang hecht aan ervaring en meditatie dan aan de logica van een plausibele vertelling. Hun cinema wordt gevoed door een etnografische interesse, die hun werk aanvankelijk eerder binnen het genre van de documentaire deed belanden. Vandaag maken ze langspeelfilms die internationale bijval genieten, zoals het recente Altiplano (2009), dat zich afspeelt te midden van een ecologische en spirituele catastrofe in het Andesgebergte, en voordien Khadak (2006), dat zich situeert in een Mongolië waar industriële mijnbouw het milieu en de traditionele cultuur ontwortelt. In hun nieuwste project, dat voorlopig Het vijfde seizoen is getiteld, speelt zich een analoog thema af in eigen land.

[p. 636]

Even eigenzinnig is het discours van Marion Hänsel, die al een lang parcours in de Belgische film heeft afgelegd en die de jongste jaren ook een almaar meer ‘spirituele’ koers vaart. De expliciet maatschappelijke, ecologische en politieke thematiek uit haar jongste films sluit vrij dicht aan bij de wereld van Brosens en Woodworth. In Si le vent soulève les sables (2006) zien we hoe droogte en politiek geweld een hele Afrikaanse familie bedreigt. Tegenover de harde problematiek staat een esthetiserende en kleurrijke beeldtaal, die van een andere aard is dan de karakteristieke fotografie bij Brosens en Woodworth, maar die eveneens een belangrijke rol speelt in de louterende werking die de film moet bewerkstelligen.

Hansel en Brosens en Woodworth staan niet alleen in hun afwijzing van wat men de klassieke ‘plot-driven’ film noemt, de cinema waarin het ‘verhaal’ centraal staat. Evenmin kiezen ze voor de iets minder traditionele ‘character-driven’ film, waarin vooral de psychologische uitdieping van de personages alle aandacht krijgt. Hun interesse gaat in de eerste plaats uit naar het thematische en het stilistische. Op dat

■ Still uit Vinyan
■ Still uit Rumba

vlak raken ze een breed vertakte stroming en traditie in de Belgische film.

Plastische cinema

Vooral de Vlaamse film is van oudsher een plastische cinema, waarin het narratieve veeleer kapstok is dan uitgangspunt. Ook bij relatieve nieuwkomers als Fien Troch met Een ander zijn geluk (2005) en haar recentere (Frans gesproken) Unspoken (2008) komen we terecht in de wereld van de vorm: van bestudeerde cadrages en uiterst verzorgde opnames. Beide films gaan over het traumatische effect van het verlies van een kind op de ouders. Het fenomeen wordt niet psychologisch uitgediept, het wordt alleen uitgebeeld. Voor Dorothée Van den Berghes tweede langspeelfilm My Queen Karo (2009) geldt precies dezelfde bedenking: er is een duidelijk omlijnd thema (de jeugd van Karo te midden van flower-powerende ouders), maar de portrettering blijft aan de oppervlakte. Er wordt zeker niet geanalyseerd. Stilistisch daarentegen is het een bijzonder gave film, met opnieuw - zoals bij Troch - een sterke visuele identiteit. Voor mij passen Patrice Toyes tweede film (N)iemand (2008) en de debuten van Joost Wijnants (De laatste zomer, 2007) en Caroline Strubbe (Lost Persons Area, 2009) binnen dezelfde ‘school’: het zijn stijlgedreven evocaties van een thema. (N)iemand gaat over het riskante verlangen naar een ander leven; De laatste zomer over hangtieners die de leegte van een lange zomervakantie trachten op te vullen; Lost Persons Area is een verhaal van liefde en ontreddering in een desolaat en surrealistisch landschap van hoogspanningspylonen. We leren nergens echte personages kennen, maar we krijgen wel een expressieve rondleiding in hun leefwereld.

Je zou bijna denken dat dit een exclusief Vlaams genre is, maar dat klopt niet helemaal. Ook in Les tremblements lointains (2008) van Manuel Poutte bijvoorbeeld zijn beeld en sfeer allesbepalend. Poutte evoceert in deze film de aanzienlijke verschillen tussen de westerse en de Afrikaanse manier om in het leven te staan. Een jonge vrouw is verliefd op een Senegalees. Dat brengt haar in conflict met haar vader, een dokter die een plaatselijk ziekenhuis runt. De personages ademen een sterke présence en authenticiteit uit.

[p. 637]

In zekere zin is ook Jaco Van Dormaels spectaculaire Mr. Nobody (2009) één lang uitgerokken stijloefening. Let overigens op de semantische verwantschap met (Niemand en Lost Persons Area. Psychologie komt er evenmin bij kijken, en de plot over de jonge Nemo die meerdere levens tegelijk gaat beleven al naargelang de geliefde met wie hij in zee gaat, is dermate complex dat ze zichzelf in zekere zin opheft. Wat overblijft, is de uitbeelding van de al dan niet virtuele leefwerelden waarin hij terechtkomt en die Van Dormael met grote virtuositeit en finesse gestalte geeft.

Voor mij is de kampioen van het genre alleszins de Franstalige Belg Bouli Lanners, die zelf meermaals te kennen gaf dat hij via de landschapschilderkunst tot de film is gekomen. Wat zijn films Ultranova (2005) en Eldorado (2008) voor mij sterker maakt dan de andere titels binnen deze familie, is niet alleen de kwaliteit en de originaliteit van de beeldende expressie, maar ook het feit dat hij erin slaagt zijn personages een ziel en een geloofwaardigheid mee te geven, hoe bizar en grotesk ze ook zijn.

■ Still uit Aanrijding in Moscou

Grotesk Vlaanderen

Van zwart-Wallonië is het maar een korte rit naar zwart-Vlaanderen, waar het groteske register de jongste jaren aan een solide revival toe is. Na het zeer esthetiserende Steve + Sky (2004) en Dagen zonder lief (2007) overtuigde Felix Van Groeningen met De helaasheid der dingen (2009) een breed publiek. De personages die hij distilleerde uit het gelijknamige boek van Dimitri Verhulst zijn een markant amalgaam van maatschappelijke curiosa. Mocht James Ensor cineast zijn geworden, dan waren dit wellicht zijn figuranten geweest. Pieter Van Hees' Dirty Mind (2009), met in de hoofdrol de populaire tv-komiek Wim Helsen, voert een vergelijkbare biotoop op: de helaasheid van Diego, die na een auto-ongeval herboren wordt als de assertieve macho Tony T, met alle gevolgen vandien.

Groteske figuren met bizarre dromen zetten de Vlaamse marge in de verf. In de meeste gevallen wordt hun leefwereld met een gedestabiliseerde camera losvastgelegd, waardoor de scheve kantjes nog schever uitvallen. Dit soort expressieve tot expressionistische portretkunst vinden we ook in Koen Mortiers debuutfilm Ex Drummer (2007) - naar het boek van Herman Brusselmans -, over een schrijver die drummer wordt van een vierderangs rockbandje. De film is grofgebekt uit overtuiging: de helden drinken, schijten, kotsen en zijn stoned van de ochtend tot diep in de nacht. Dezelfde duistere, destabiliserende stijl komt ook terug in Dimitri Karakatsanis' eerste langspeelfilm Small Gods (2007), die dicht in de buurt komt van Pieter van Hees' gestileerd noir universum.

Genrepastiches

Films worden meer wél dan niet gemaakt ‘in de stijl van’ andere films. Maar in sommige gevallen wordt de verwijzing ook gethematiseerd en krijgen we films die in de eerste plaats als genre- en stijloefeningen functioneren.

Linkeroever (2008) is de eerste film van Pieter Van Hees, die een jaar later zijn Dirty Mind zou draaien. Small Gods-regisseur Dimitri Karakatsanis schreef mee aan de film en zijn broer Nicolas Karakatsanis zorgde voor het camerawerk. Visueel oogt de film aantrekkelijk en brengt hij de fameuze Antwerpse wijk op een bevreemdende manier in beeld. Minder geslaagd vind ik de genreoefening, die nochtans essentieel is, want Linkeroever wil vooral een Vlaamse bovennatuurlijke gruwelthriller zijn.

Die verwijzing, of die pastiche van de horrorfilm lukt wel uitstekend in Amer (2009), de speelse en virtuoze debuutfilm van Hélène Cattet en Bruno Forzani, wier aanpak bij momenten in de buurt van de eerder genoemde Nicolas Provost komt.

Pastiches van horrorfilms zijn blijkbaar erg in trek bij jonge cineasten. Fabrice du Welz maakte er twee: Calvaire (2004) en Vinyan (2008), beide deels ernstige, deels ironische griezelverhalen met veel sympathie voor het naargeestige zombievolkje.

Experimenteel kunnen we deze films niet noemen, maar het vormbewustzijn, dat refereert aan de vormtaal van andere films, staat voorop. Ook de stijlbewuste films van Bruno Romy, Fiona Gordon en Dominique Abel verwijzen duidelijk naar andere films. Hun kleurrijke en minima-

[p. 638]

listische beeldtaal voert ons in rechte lijn naar de burleske wereld van Jacques Tati. Rumba (2008) en L'Iceberg (2005) zijn oefeningen in retrostijl die, omdat het origineel zo ver afstaat van de wereld van vandaag, uitstekend werken. Ook hier geen plot en geen karakters, maar wel muziek (rumba natuurlijk) en ambience. Het werk van Romy, Gordon en Abel voelt pittig en fris aan, al is het niet baanbrekend. Er zijn overigens maar weinig Belgische films die trends setten. In eerste instantie nemen ze bestaande vernieuwingen over. Dat geldt ook voor de meer commercieel gerichte films, waar formats en succesformules zonder veel toegevoegde waarde, maar vaak wel met aanzienlijk publiek succes, worden overgedaan.

Weg met stijl

Paradoxaal genoeg zijn het in de Belgische context vooreerst een reeks eerder stijlloze films die we vernieuwend kunnen noemen. Films zonder veel tralala, met een directe, weinig opgesmukte stijl, zoals we die kennen van de sociaal-realistische drama's van de broers Dardenne. Experimenteel zijn dit soort films niet echt, daarvoor is de stijl te naakt en doet hij er alles aan om op te lossen in de inhoud. Hetzelfde kan worden gezegd van de stijl van de films van Joachim Lafosse, op dit moment een van de meest beloftevolle jonge Belgische cineasten. Zijn psychologisch-realistische aanpak is gekenmerkt door een even functionele stijl. En in Vlaanderen onthouden we van Christophe Van Rompaeys uitstekende Aanrijding in Moscou (2008) eerst en vooral het dramatische gegeven en in mindere mate de stilistische aankleding.

Stijl is dus niet meteen een probleem in de Belgische film. Vormbewust zijn we meer wel dan niet en experimenteren doen we van oudsher. De meest memorabele films van het jongste decennium waren evenwel films die een meer directe stijl hanteerden - een stijl die zich ondergeschikt opstelde tegenover de inhoudelijke kwesties die de cineast aan de kijker voorlegde.