Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 623]

‘Zien moet van binnenuit komen’
De spirituele queeste van Peter Brosens en Jessica Woodworth
Freddy Sartor

Heeft antropologie wat met journalistiek? Of fictie met documentaire? Het lijkt een ietwat vreemde, retorische vraagstelling. Toch heeft de samenwerking tussen de Amerikaanse journaliste Jessica Woodworth en de Vlaamse antropoloog Peter Brosens alvast twee merkwaardige langspeelfilms opgeleverd: het in Mongolië spelende Khadak (2006) en het in de Peruviaanse Andes gesitueerde Altiplano (2009), twee delen van een triptiek met het nog in de Condroz op te nemen Het vijfde seizoen als slotakkoord.

Creatieve documentaires of auteursdocumentaires

In de bijna twintig jaar dat Peter Brosens (1962, Leuven) films maakt, heeft hij zich gaandeweg ontpopt tot een vooral op buitenlandse filmfestivals veelgelauwerd filmauteur. Maar ook in de Belgische bioscopen heeft hij een trouw publiek van cinefielen gevonden. Brosens studeerde

■ Peter Brosens en Jessica Woodworth en hun dochter Lenka, Falaën, 2007
[© Piet Goethals]

geografie en sociale en culturele antropologie aan de K.U. Leuven. Tot 1990 werkte hij als wetenschappelijk medewerker aan het Instituto de Planificación Jrbana y Regional in Guayaquil in het Latijns-Amerikaanse Ecuador. In het kader van het programma ‘Visuele antropologie’ aan de universiteit van Manchester keerde hij in 1992 naar Ecuador terug om er als eindwerk een documentaire te maken over drinken en zelfdoding bij de indianen in de Andes: De loop der tijd/El Camino del Tiempo (1993). Voor de indianen in het Andesgebergte heeft drinken behalve een belangrijke sociale ook een spirituele betekenis. Voor de ouderen is het als een rivier die langzaam de were d van de doden invloeit.

Brosens' zoeken naar en uitproberen van een naar eigen zeggen ‘persoonlijke esthetiek in de documentaire’ resulteert al snel in een drieluik (Mongolia Trilogy) over het alledaagse leven in Mongolië, een land waar hij vrij toevallig terechtkomt om er de eerste vrije presidentsverkiezingen te verslaan voor de RTBF en de BRTN: City of the Steppes (1994, met als coregisseur Odo Halflants), State of Dogs (1998, met als coregisseur Dorjkhandyn Turmunkh) en Poets of Mongolia (1999, met Peter Krüger en Sakhya Byamba als coregisseurs). Stuk voor stuk films in de schemerzone tussen documentaire en fictie.

Als selfmade man in de filmwereld volgt Brosens een heel eigen(zinnig) parcours. Midden 1994 verwoordt hij het in een manifest zo: ‘Lange tijd suggereerde de term “documentaire” objectiviteit en volledigheid, kennis en feit, uitleg en analyse van de mens, zijn wereld en onderliggende mechanismen. Met andere woorden, het begrip “documentaire” werd gedefinieerd in zijn tegenstelling tot de “fictiefilm”, feit tegenover verbeelding, een onesthetische objectieve benadering versus een geësthetiseerde subjectieve beleving. Meer recent echter is het begrip ook gaan staan voor onvolledigheid en onzeker-

[p. 624]

heid, gevoel en impressie, beelden van persoonlijke ervaringswerelden en hun subjectieve constructies. [...] Het filmische (documentaire) beeld is bijgevolg niet zozeer de neerslag van een nauwkeurige voorbereiding (zoals een scenario), maar vooral het resultaat van een confrontatie, het relaas van een ontmoeting. Elke nieuwe film brengt aldus een specifiek verhaal met een eigen verhaalstijl. Het is nu precies de vorm, de wijze waarop een thematiek wordt behandeld die de inhoud van een film meer dan historisch maakt. In die zin wil City of the Steppes bijvoorbeeld niet alleen een film over Mongolië zijn, maar over cultuur in het algemeen, of, zo men wil, over “la condition humaine”. Wat deze cultuur en de menselijke conditie aan elkaar bindt, is de voortdurende spanning of beweging tussen opbouw en afbraak, tussen creatie en vernietiging, tussen het zoeken naar zin en de tragische ontmoeting met het absurde. Het is de aandacht voor deze spanning die de poëtica van de vormgeving van deze en andere films bepaalt.’

Binnen de Europese Gemeenschap, die vanaf de jaren '90 via het MEDIA-programma ook subsidies voor het maken van films voorziet, werd een benaming voor

■ Still uit Khadak

dat nieuwe filmgenre bedacht: creatieve documentaire. Een term die zich maar al te graag op allerlei manieren laat interpreteren en waar je alle kanten mee uit kan. Zelf hebben de makers het liever over auteursdocumentaires. City of the Steppes gaat over Mongolië als land in de kering; begin de jaren ‘90, na de ineenstorting van de Sovjet-Unie, waren de Russen weliswaar weg uit Mongolië, maar wist de bevolking nog niet goed wat aan te vangen met haar pas verworven vrijheid. De alomtegenwoordigheid van do(len)de honden in de straten van de Mongoolse hoofdstad Ulan Bator (120 000 op een bevolking van nog geen miljoen inwoners), werkte intussen inspirerend. Brosens latere coregisseur en -producent Turmunkh moest hem uitleggen dat men er in Mongolië van overtuigd is dat een hond als mens wordt herboren wanneer hij sterft. Uit dat volksgeloof ontstond de idee voor State of Dogs, over een hondenjager en een straathond, Baasar, die weigert mens te worden omdat hij alle vertrouwen kwijt is. En Poets of Mongolia, dat de Mongolia Trilogy vervolledigt, heeft het over de rol van de poëzie in het alledaagse leven van de gewone Mongool, wiens dromen nog niet zijn gerealiseerd. Alle drie zijn het rond mythes en legendes opgebouwde verhalen die sterk met de nomadencultuur zijn verbonden. Wereldwijd vallen de films maar liefst 23 keer in de prijzen.

Wereldreizigers

In Mongolië leert Brosens overigens zijn levenspartner kennen: de Amerikaanse journaliste Jessica Woodworth (1971, Washington D.C.), ook een globetrotter en maakster van onder meer de in Marokko opgenomen documentaire The Virgin Diaries (2002). Samen zullen ze voortaan ideeën ontginnen, research doen, scenario's schrijven en regisseren. Hun eerste gezamenlijke film is Khadak, die in Mongolië wordt opgenomen en die als een logische voortzetting van Brosens’ drieluik kan worden gezien. En ook al klonk de werktitel The Colour of Water zeer poëtisch, Khadak is krachtiger en verwijst naar het enige symbool in de film: een blauw ceremonieel sjaaltje, een flard blauwe hemel dat wordt gebruikt om het volk, het land en ‘the spirits’ te eren. Vertaald naar onze geloofstraditie houdt het gebruiken van een dergelijk sjaaltje een zegening in. Vele Mongolen geloven dat elk individu een speciale band met de hemel heeft en zien in de hemel de ultieme rechter over de daden van de mens...

[p. 625]

■ Stills uit Altiplano

[p. 626]

Khadak evoceert het wedervaren van Bagi, een herdersjongen met een speciale gave (die hij veel liever zou negeren): hij kan van op een grote afstand levende wezens ruiken en opsporen. Tegelijk lijdt hij aan epilepsie en heeft hij ook hallucinaties, die niet zelden toekomstvisioenen zijn. Bij één ervan is de emotie zo sterk dat hij in coma valt, waaruit hij slechts kan worden gered dankzij een sjamane. Met zijn familie woont hij in de steppen in een joert, een typische grote Mongoolse tent. Tot militairen de nederzetting komen binnenvallen en de bewoners deporteren naar een ontzielde stad om er in de mijnindustrie te werken. De reden voor de deportatie is dat er onder de dieren een epidemie is vastgesteld. Bagi komt in opstand, samen met de mooie Zolzaya, die hij heeft leren kennen toen ze werd betrapt op het stelen van steenkool. Zij is het die in de proloog met een verbeten trek om de mond aftelt tot twaalf. Het meisje lijkt een pijn te verbijten. Haar indringende blik suggereert wat er komen gaat, drukt bezorgdheid en verdriet uit om het verlies van de erfenis van haar volk.

Bagi zit geprangd tussen twee wereldvisies. Enerzijds die van zijn grootvader, die zich beroept op de oude generatie van nomaden die tijdens de repressiejaren in Mongolië hun geloof trouw bleven. Grootvader is ervan overtuigd dat hij afstamt van een lange rij sjamanen en bezweert Bagi niet aan zijn roeping (van sjamaan) te verzaken. En anderzijds die van zijn moeder - zijn vader is omgekomen bij een vliegtuigongeval -, die opgroeide tijdens het door de Sovjet-Unie opgelegde socialisme en die het sjamanisme met veel argwaan bekijkt.

Khadak is een poëtisch en symbolisch geladen spiritueel eerbetoon aan de ontheemde nomaden in Mongolië. De leefwereld van de sjamanen vermengd met de boeddhistische visie en een christelijke inbreng.

Bekroond met de ‘Gouden Leeuw van de Toekomst’ (ook de ‘Luigi De Laurentiisprijs voor het beste speelfilmdebuut’ genoemd) op het Filmfestival van Venetië in 2006, is Khadak een beklijvende ervaring over hoe de oprukkende globalisering elke authentieke volkscultuur dreigt te verstikken, en over hoe opgroeiende jongeren daar vandaag een eigen weg in moeten zien te vinden.

Hoogvlakte

Peru. Sibayo, een typisch klein indianendorpje, 4 à 5 000 meter hoog in het Andesgebergte. Daar werd Altiplano (letterlijk: hoogvlakte) opgenomen en daar - het dorpje kreeg weliswaar de fictieve naam Turubamba mee - is het ook dat het drama zich voltrekt. Twee levens lopen parallel en zullen zich uiteindelijk in elkaar verstrengelen. Dat van Saturnina, een indiaanse die gaat trouwen, en dat van de Belgische Grace, die een verleden als oorlogsfotografe in Irak heeft en na een ingrijpend dodelijk incident, dat als flashback in de film zit, niet langer wil fotograferen. Ook Altiplano had aanvankelijk een heel andere titel (Fragments of Grace), maar toen het verhaal vooral rond de krachtige figuur van de jonge indiaanse Saturnina vorm kreeg, leek een andere titel meer aangewezen.

Saturnina, het mooiste meisje van het dorp, staat op trouwen met Ignacio, die ze nog voor hun huwelijk zal verliezen als gevolg van kwikverontreiniging, veroorzaakt door de plaatselijke mijnbouw. Het is deze industrie die de hele dorpsgemeenschap, zich van geen kwaad bewust, stilaan vergiftigt. De mensen worden er blind van. Daaraan kunnen de enkele blanke dokters, onder wie de Belg Max, getrouwd met Grace, ook niet verhelpen. Ze staan machteloos tegen het kruipende gif. Door de plaatselijke bevolking worden zij bovendien als de schuldigen en als het kwaad aanzien; de naweeën van het (blanke) kolonialisme zijn blijkbaar nog lang niet uit het collectieve geheugen gewist... Bij een schermutseling - Saturnina heeft na Ignacio's dood de leiding van het verzet genomen - wordt Max dodelijk gewond door een steen. Parallel daarmee besluit Grace naar Peru af te reizen, nadat ze thuis in België het fatale nieuws heeft vernomen. Ze wil zich ter plekke met de dood van haar man verzoenen.

Het meeslepend vertelde verhaal ontleent het geëngageerde deel - de problematiek van vervuilende mijnen - aan de actualiteit, maar wordt omkaderd door tal van verhalen, legendes en mythes uit de plaatselijke indianencultuur, verzameld door hoofdactrice Magaly Solier. Zoals het ontroerende verhaal van de blinde restaurateur die het tijdens de jaarlijkse processie aan diggelen gevallen Mariabeeld terug in elkaar moet zetten, want zolang dat niet het geval is, kan er in het dorp van hoop geen sprake meer zijn. ‘Zien moet van binnenuit komen’, zo stelt hij. Of zoals de scènes waarin mensen met maskers opduiken en met dobbelstenen spelen om te zien wie in de hemel of in de hel zal belanden. Alles past zo mooi in elkaar dat Altiplano moeilijk anders kan worden omschreven dan als een adembenemende, milieubewuste parabel, ingebed in pure cinematografische schoonheid en exuberante theatraliteit; een zuiverende queeste naar het sacrale...

Dit is Belgisch

Zowel Khadak als Altiplano zijn onmiskenbaar Belgisch van signatuur, met magisch realisme en (accenten van christelijke) spiritualiteit als meest herkenbare karakteristieken. Als regisseursduo sleutelen Brosens en Woodworth verder aan een rijk oeuvre, waarin het harmonieuze samenleven van mens en natuur met respect voor traditie en cultuur centraal staat. Een levenswerk dat nog lang niet is afgerond. Hun verzonnen verhalen, ontstaan uit het botsen of samengaan van religie en wetenschap, leven en dood, realiteit en droom, platteland en stad, traditie en vooruitgang, schuren heel dicht tegen de werkelijkheid aan. En zijn net daarom ook zo universeel.