Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 608]

De Franstalig-Belgische film: permanente revolte mét toekomst
Jan-Pieter Everaerts

Nederlandstalige artikels over de Franstalig-Belgische filmproductie: je vult er geen boekenkast mee. Bij de voorbereiding van dit artikel contacteerde ik Freddy Sartor, hoofdredacteur van Filmmagie, het enige maandelijkse filmtijdschrift in Nederlandstalig België. Hij bezorgde me een dossier-artikel ‘Wallonie.be’ van Filmmagie-redactrice Julie Decabooter, ook al dateerde dat al van 2006. Toch was Decabooters artikel juist door wat erin verzwegen wordt een prima uitgangspunt voor deze nieuwe poging tot overzicht.

Welk ander land of welke andere regio heeft dit?

In het Filmmagie-artikel ‘Wallonie.be’ werd net dat niet belicht wat voor een flink stuk de basis uitmaakt van het succes van onze Franstalige films: het systeem van de productieateliers in Wallonië en Brussel. Zelf leerde ik die ateliers eind jaren tachtig kennen. Ze staan uitgebreid beschreven in mijn boek Film in België: een permanente revolte (Mediadoc, Brussel, 2000).

Een nationale of regionale overheid die subsidies uitdeelt via het kanaal van een filmselectiecommissie: dat heeft welhaast elk min of meer ‘ontwikkeld’ land. In België heb je daartoe het Vlaams Audiovisueel Fonds (VAF) en aan Franstalige kant La Commission de sélection des Films. Het ‘Tax Shelter’-systeem - een fiscale maatregel die het investeringsklimaat in de Belgische audiovisuele sector moet verbeteren en stimuleren - wordt in tal van landen toegepast, waaronder sinds enkele jaren ook in België. En net als in veel andere landen heb je ook bij ons regio's, steden en gemeenten die economische steun geven, zoals het regionale investeringsfonds Wallimage (opgericht in 2001), of die in film investeren vanuit toeristisch oogpunt. Maar hoeveel regio's of landen houden er vijftien productieateliers op na? Die Franstalig-Belgische productieateliers zijn centra waar mensen continu bereikbaar zijn en waar ze continu met films werken: projecten in ontvangst nemen en beoordelen, er steun voor zoeken, projecten helpen realiseren, monteren en distribueren.

Daar moet volledigheidshalve wel aan toegevoegd worden dat de productieateliers al jaren kampen met te kleine begrotingen. Het is dus niet zo dat de Franstaligen hier ‘opnieuw’ het geld over de balk aan het gooien zijn. Een jonge cineaste vatte het op het tweejaarlijkse Filmer à Tout Prix-festival in Brussel ooit als volgt samen: ‘We moeten overleven als ratten.’

Eigenzinnige auteursfilms

Maar er valt tenminste te overleven. Dankzij de productieateliers kent Franstalig België een filmwereldje vol auteursfilmers waar de Nederlandstaligen alleen maar jaloers naar kunnen opkijken. Zonder hoop bovendien dat er snel een Vlaams equivalent van de productieateliers zal komen, want aandringen bij de Vlaamse politici tijdens de voorbije decennia heeft wat dat betreft alleen maar onverschilligheid opgeleverd. Nog liever bestudeert men in Vlaanderen bijvoorbeeld de Deense filmsector dan iets over te nemen van de Franstaligen. En geeft men er de voorkeur aan te mikken op grote kassuccessen (zie bijvoorbeeld de films van Jan Verheyen), al houdt dat in dat men daarvoor Amerikaanse filmformats moet kopiëren.

In Franstalig België zet de overheid al enkele decennia hoofdzakelijk in op de auteursfilm. De bekommernis om een groot publiek te bereiken speelt er minder dan aan Vlaamse kant. Hoewel we voorzichtig moeten zijn met uitspraken in publicaties allerhande dat zelfs de broers Dardenne ‘in Vlaanderen beter scoren dan in Wallonië’. De cultfilm C'est arrivé près de chez vous werd door maar liefst één op twee Franstalige Belgen gezien. En ook de films van bijvoorbeeld Jaco Van Dormael of de Dardennes zijn vrij bekend aan Franstalige kant. Het is dan ook beslist geen toeval dat enkele Waalse politici het banenplan Rosetta noemden naar de gelijknamige film van de broers Dardenne. Meer dan één op twee Franstalige Belgen kent ook steracteurs zoals Benoît Poelvoorde, Cécile de France, Emilie Dequenne, Marie Gillain of François Damiens, zoals bleek uit een enquête van het weekblad Le Vif in mei 2010. Maar de enquête leerde ook dat ‘de Walen’, net zoals ‘de Vlamingen’, de meeste films al lang niet meer in de bioscoop zien, maar op de televisie.

De steun aan vooral auteursfilms levert Franstalig België, mede dankzij het werk van de broers Dardenne en de inspanningen van het promotieorgaan ‘Wallonie Bruxelles Images’ (WBI), alvast meer internationale weerklank op dan dat het geval is voor de Vlaamse film. Die internationale weerklank is heus niet alleen te wijten aan het feit dat het belangrijkste Europese filmfestival - dat van Cannes - in Frankrijk plaatsvindt, of aan het feit dat coproduceren tussen Franstalig België en Frankrijk blijkbaar gemakkelijker verloopt dan tussen Vlaanderen en Nederland. IDFA, het grootste documentairefilmfestival ter wereld, vindt plaats in Amsterdam. En daar kapen Franstalige Belgische documentaires ook prijzen weg en wordt onze Franstalige cinema geprezen omwille van zijn eigenzinnige auteurs, zoals Thierry Knauff, voor wiens poëtisch, deels semidocumentair, deels semifictief werk (zie Anton Webern, 1991; Baka, 1995, of Solo + A mains nues, 2006) je aan Vlaamse zijde weinig equivalenten vindt. Tenzij misschien in het duo Peter Brosens en Jessica Woodworth (regisseurs van onder meer Khadak, 2006, en Altiplano, 2009), maar zij zijn ook al in de Ardennen gaan wonen.

De documentaire oercinema

Nog even terug naar de Franstalige productieateliers: van de vijftien zijn er drie die voor studenten (filmscholen) werken, twee grote (CBA in Brussel en WIP in Luik) die als ‘onthaalateliers’ (ateliers d'acceuil) alleen maar projecten van anderen mogen steunen, en tot slot de tien andere die

[p. 609]

■ Cineast Jaco Van Dormael
[© Piet Goethals]
■ Cineasten Luc en Jean-Pierre Dardenne, Brussel, 2005
[© Piet Goethals]

als eigenlijke productieateliers zelf ook projecten mogen opstarten.

Maar... de Franstalig-Belgische productieateliers produceren vooral documentaires, en die worden vaak over het hoofd gezien door liefhebbers van fictiefilms. Nochtans is de documentaire voor veel Europese landen, waaronder ook België, de ‘oercinema’. Met documentaires - met name die van de in Franstalig België geëerde Oostendenaar Henri Storck - is het in België namelijk allemaal begonnen. Met kunstdocumentaires, exploratiefilms en politieke documentaires hebben de Belgen wereldsuccessen geboekt én dictators zoals Mobutu geërgerd, of er het reilen en zeilen van hele regio's mee onthuld, zoals Thierry Michel in 2009 met zijn Katanga Business. Of er het afglijden van een continent (Europa) van een welvaartsstaat naar een neoliberale jungle mee in beeld gebracht, zoals Patrick Jean het deed in La Raison du plus fort (2003).

Ietwat provocerend zou je kunnen zeggen: de documentaire is de échte cinema. Of zoals een Nederlandse filmmaker ooit zei: ‘Als ik fictiefilms maak, maak ik films over mijn eigen fantasieën. Als ik documentaires maak, maak ik films over de anderen, over de wereld.’ Er zijn natuurlijk ook cineasten die de twee combineren, die fictiefilms maken die geworteld zijn in documentair werk. Kijk maar naar de broers Dardenne, die er trouwens ook hun eigen productieatelier op na houden: Dérives.

‘We werken wel met Afrikanen, waarom niet met Vlamingen?’

Voor wie eraan zou twijfelen: de Franstalig-Belgische productieateliers staan niet huiverig tegenover samenwerking met Nederlandstaligen. Een medewerker van de GSARA - een Brussels socialistisch atelier (je hebt er ook van de andere politieke gezindheden) - stelde het ooit zo: ‘We werken wel met Afrikanen samen, waarom dan niet met Vlamingen?’

Via die Afrikanen belanden we bij hét heikele sociale thema dat ons land en de politiek vaak beroert, maar dat in het Nederlandstalige landsgedeelte op een uitzonderlijke film zoals Kassablanka (2002) van Guy Lee Thys na, nog maar tot weinig films heeft geleid: de migratie.

[p. 610]

Nu is die migratie dankzij de Franse taal wel sterker in het Franstalige landsgedeelte, met name in Brussel, en zijn het opnieuw de productieateliers die migrantenjongeren kansen geven om ook eens een camera te hanteren. Met Les Barons van Nabil Ben Yadir - een Belg en Brusselaar met Marokkaanse wortels - was het dan ook Franstalig België dat in 2009 onze eerste belangrijke Belgische film uit de recente migratie produceerde.

Het migratiethema is ook vaak aanwezig bij de Dardennes (zie bijvoorbeeld La Promesse uit 1996 en Le Silence de Lorna uit 2008), en dit jaar pakt Olivier Masset-Depasse uit met de bekroonde en in Cannes vertoonde film Illégal, over een Wit-Russische, illegaal in ons land verblijvende moeder die in een gesloten centrum voor asielzoekers terechtkomt. De regisseur steekt niet onder stoelen of banken dat hij de gesloten centra wil zien verdwijnen, maar wie af en toe wel eens in Wallonië komt, weet dat vele ‘oude Belgen’ hem daar niet in volgen. Net zoals in Brussel en Antwerpen merk je ook in steden als Luik en Namen en ook in de kleine dorpjes heel wat animositeit tegenover de komst van steeds meer moslims en Afrikanen. Dé grote speelfilm of documentaire die aantoont hoe ook Franstalig België worstelt met de massale immigratie (ongeveer 100 000 nieuwkomers in België elk jaar) en heen en weer geslingerd wordt tussen gevoelens van medeleven en angst, moet echter nog worden gemaakt.

De vraag is natuurlijk wie aan zo'n film durft te beginnen. Veiliger én amusanter is het om genrefilms te maken waarvan je weet dat het publiek er pap van lust: fantastiek of horror, maar vooral comedy, al dan niet met publiekslieveling Benoît Poelvoorde. Poelvoorde heeft er sinds zijn debuut in C'est arrivé près de chez vous (1992), geregisseerd door Rémy Belvaux, André Bonzel en hemzelf, een indrukwekkende carrière opzitten, met als voorlopig eindpunt maar liefst vijf films (waaronder Rien à déclarer van Dany Boon) waarin hij meespeelde en die uitkwamen in de eerste helft van 2010.

‘Pas de panique au village’, taalverschillen zijn er om te overstijgen

Laten we tot slot ook de animatiefilm niet vergeten. Vooral dan de computeranimatie, waar zowel Frans- als Nederlandstalig Brussel zo'n levendig centrum van is. Maar ook de animatie van het productieatelier Graphoui dat met Afrikaanse animatiefilmers

■ Still uit Mr. Nobody

■ Still uit Les Barons

samenwerkte en daar ontwikkelingsgeld voor kreeg.

Dat België op het vlak van animatiefilms in Europa meer dan zijn mannetje staat, blijkt bijvoorbeeld uit wat er te zien was op de elfde editie van het Cartoon Movie Festival in het Franse Lyon in 2009. Op een totaal van 51 lange animatiefilms die er vertoond werden, stond België op de

[p. 611]

■ Acteur Jérémie Renier, Brussel, 2005
[© Piet Goethals]

tweede plaats met 10 films. Het moest enkel Frankrijk (met 22 inzendingen) laten voorgaan. Bij de Belgische films was de meest opvallende Panique au village van Stéphane Aubier en Vincent Patar. Maar ook Around the World in 50 Years van de Brusselse computeranimatieproducent Ben Stassen liet zich niet onbetuigd. Aan Nederlandstalige kant was er onder meer Suske & Wiske & De Texas Rakkers te zien.

Al bij al ziet de toekomst van de Franstalig-Belgische film er vrij optimistisch uit. Er is het kader van de productieateliers en een aantal met hen en/of met de RTBF samenwerkende privéproductiehuizen. Er is een overheidscultuur die meer inzet op auteurscinema dan op publiekslokkers. Er zijn de talloze festivals. En er zijn voldoende gedreven Franstalige Brusselaars en Walen - inbegrepen de recente nieuwkomers - die zich via hun documentaires, animatie- en fictiefilms op een andere manier willen uitdrukken dan wat de sterk aan de Franse omroepen gelinkte Franse filmproductie hen voorschotelt. Cineasten voor wie, zoals Marian Handwerker - wat een mooie, Nederlandstalige familienaam voor een Franstalige cineast! - ooit stelde, ‘Belgische films films zijn die normaal niet zouden bestaan. Het is onze revolte als cineasten die ons films doet maken. We wilden tonen dat we ook films konden maken, zo goed of misschien zelfs beter dan in andere landen. We leven hier echt in een permanente revolte. Het is niet om ons brood te verdienen dat we films blijven maken.’

En dat het echt geen sinecure is om hier een langspeelfilm te maken, mag bijvoorbeeld blijken uit een kort overzicht van het werk van een van de bekendste Franstalig-Belgische cineasten: Jaco Van Dormael. Bekijk even de tijd die er lag tussen zijn films Toto le héros (1991), Le Huitième jour (1996) en Mr. Nobody (2009). En ofschoon er wel een aantal zich bewust regionaal opstellende Franstalig-Belgische cineasten zijn - de Dardennes komen er zelfs voor uit dat ze in eerste instantie in hun eigen straat geïnteresseerd zijn, maar in hun straat passeert wel de hele wereld -, zien zowel de meeste autochtone als allochtone Franstalig-Belgische filmmakers zich vooral als Belgen. Belgen die niet begrijpen waarom het samenwerken tussen Frans- en Nederlandstalige filmmakers - zoals Stijn Coninx met zijn Belgische coproductie Soeur Sourire (2009) - door de Vlaamse overheden al te vaak bemoeilijkt wordt. Per slot van rekening vraag je je, als je de beste cameraman of monteur voor je film zoekt, toch niet af of die nu Frans, Nederlands of Engels spreekt. Als hij of zij maar de meest geschikte medewerker voor je film is. Dan overstijg je de eventuele taalgrenzen wel. Zeker in de filmwereld, want geen taal is zo universeel als de beeldtaal.

Doodjammer is wel dat de RTBF en de VRT zo weinig inspanningen doen om ons ‘elkaars’ films te laten zien. Films die ons nochtans zouden helpen onszelf beter te begrijpen. Wie bijvoorbeeld wil inzien hoe ingrijpend Brussel pakweg de laatste vijftig jaar is veranderd, moet beslist de Brusselse speelfilms van de Franstalig-Belgische cineast Gaston Schoukens uit de jaren 1930-1950 eens bekijken. Schoukens was met films als Bossemans et Coppenolle (1938), opgenomen in het Brusselse regiolect, destijds ook in het noorden van het land populair.

Uiteindelijk blijkt er toch nog zoiets als een belgitude te bestaan: een gereserveerd observerende ingesteldheid (vooral tegenover overheden), het Bourgondische levensgenieten, het stevig geworteld zijn in de eigen regio, gecombineerd met een hang naar het fantastische en het surrealistische, waarin vooral de politiek in dit zogenaamde ‘niet-land’ zo vaak uitmunt.