Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 537]

[nummer 332]

Woord vooraf
It's the economy, stupid
Geert Swaenepoel en Emmanuel Van Lierde

‘It's the economy, stupid.’ Dat was de gedenkwaardige slogan van Bill Clintons succesvolle eerste race naar het Witte Huis in 1992. Het werd het overkoepelende thema van zijn presidentschap, maar de gevleugelde woorden gingen hun eigen leven leiden en worden te pas en te onpas geciteerd. Wellicht zouden velen ze ook scanderen als het spontane antwoord op de vraag waarom bedrijfsleiders kunstwerken aankopen. Het is gewoon een vorm van geld beleggen. Grote meesterwerken stijgen alleen maar in waarde en er worden astronomische bedragen opgehoest bij kunstveilingen. Steevast wordt record na record gebroken op de kunstmarkt. Het cement tussen de kunst- en de bedrijfswereld bestaat op het eerste gezicht uit geld en de reden waarom ondernemers interesse hebben in kunst ligt voor de hand: ‘It's the economy, stupid.’

Dit themanummer van Kunsttijdschrift Vlaanderen denkt alvast genuanceerder over het beleggen in kunst. Indien bedrijfsleiders kunstwerken puur als winstgevende belegging zouden zien, zouden ze er toch veel meer handel mee drijven. Zoals aandelen gekocht en weer verkocht worden, zouden ook kunstwerken voortdurend verhandeld worden om winst te

■ Zicht van de tentoonstelling Artificial Nature, Verbeke Foundation, zomer 2009. [© Jo Vervoort]
■ Vooraan de kristalweg van Frans Van Praet met op de achtergrond het murale schilderij op doek uit 1995 van Jaak De Koninck in de luchthaven van Zaventem. [© Emmanuel Van Lierde]

maken. Het valt echter op dat ondernemers zelden een aangekocht kunstwerk weer verkopen. Dat doen ze alleen als een hedendaags werk toch de tand des tijds niet blijkt te doorstaan - maar dan ook geen marktwaarde meer heeft -, als ze echt in geldnood zitten of als ze met hun verzameling een andere richting uit willen. Zoniet houden ze hun bezit, want ze zijn eraan gehecht. Dat het bij zakenmensen louter en alleen om geld draait, klopt dus niet. De waarheid ligt voorbij dat simplistische cliché en de slogan ‘It's the economy, stupid.’

Het verzamelen zit de mens in het bloed. Het is van alle tijden. Ook kunst verzamelen en het willen hebben van wat schoon is, bestaat in onze westerse cultuur al sinds de klassieke oudheid. Eeuwenlang werd kunst aangekocht en gefinancierd door de adel, de kerk en later ook de gegoede burgerij. Na de Franse Revolutie zou de overheid steeds meer de rol van kerk en adel overnemen, maar ook privépersonen, rijke industriëlen en bankiers tonen zich gulle mecenassen. Zeker nu de subsidies stagneren of slinken en de overheid moet besparen, zullen individuele schenkingen en private kunstverzamelingen nog aan belang winnen.

Dit themanummer ‘Bedrijvig in kunst’ besteedt aandacht aan bedrijven die instaan voor het kunstmecenaat. Het focust op collecties van hedendaagse kunst in het bezit van bedrijven, waarbij die collecties toegankelijk zijn voor het publiek. De motieven waarom bedrijfsleiders en industriëlen kunst verzamelen en de kunstwereld steunen, zijn divers en kunnen ook evolueren. Soms spelen arbeidspsychologische argumenten zoals de verfraaiing van de werkplekken een rol. Ook kan een kunstverzameling bijdragen aan de bedrijfsidentiteit of wil het bedrijf zich door kunst aan te kopen sociaal en cultureel profileren.

Uit de diverse bijdragen blijkt dat het de bedrijfsleiders om nog iets anders te doen is dan om het beleggen in kunst, het verzamelen van werken, het decoreren van hun bedrijf of het tentoonspreiden van prestige. Al spelen die motieven soms ook mee, ten diepste drijft hen de passie voor kunst. Zelfs als aanvankelijk andere motieven speelden zoals het decoratieve, dan groeide het verzamelen geleidelijk aan uit tot een ware liefde voor kunst. Door de ontmoetingen met kunstenaars opende zich een andere wereld en merkten die bedrijfsleiders dat die kunstenaars vaak

[p. 538]

veel boeiender waren dan hun collega's zakenlui. De uitwisseling met die creatieve geesten kan aanstekelijk werken en de permanent noodzakelijke innovatie van de bedrijfswereld stimuleren. Dat zette sommige bedrijfsleiders er toe aan om een stap verder te gaan in hun relatie met kunstenaars. Bij Michel Espeel en Julie Vandenbroucke resulteerde dat in opmerkelijke initiatieven om kunst daadwerkelijk op de werkvloer te integreren. Constructies Espeel legde dan wel geen bedrijfscollectie aan, hun originele en vernieuwende kijk op de mogelijke relaties tussen kunstenaars en ondernemers mocht in dit themanummer niet ontbreken. Michel en Julie waren en zijn in hun aanpak meer dan wie ook ‘bedrijvig in kunst’.

Bij Geert en Carla Verbeke, Mark Vanmoerkerke, Walter Vanhaerents en Reinhold Würth groeide vanuit hun passie voor kunst een bedrijfscollectie die ze publiek toegankelijk wensten te maken. Ze wilden bewust met hun verzameling naar buiten komen. Daarmee onderscheiden ze zich van andere belangrijke Vlaamse privécollecties van hedendaagse kunst zoals die van Lieven Declerq, Roger Matthys of Annick en Anton Herbert die hun collecties enkel af en toe aan het publiek tonen. Kunstcollecties in privébezit die uitgroeien tot een heus museum of er de kern van vormen, zijn niet echt nieuw. Ook in het verleden groeiden private collecties van rijke industriëlen en bankiers uit tot musea of vormden er de kern van: denk aan de kunstverzameling John Pierpont Morgan, de Flick Collection, het Museum Ludwig en - dichter bij huis - het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, het Kröller-Müller Museum in Otterlo of het Museum Mayer van den Bergh. Soms vormt een schenking de kern van een museale collectie zoals de schenking van Van Ertborn met onder meer werk van Van Eyck, Memling en Van der Weyden in het Antwerpse Museum voor Schone Kunsten. Met de stap naar een bedrijfscollectie die toegankelijk is voor het publiek plaatsen Geert en Carla Verbeke, Mark Vanmoerkerke, Walter Vanhaerents en Reinhold Würth zich in een traditie.

‘Bedrijvig in kunst’ beoogt geenszins volledigheid. Het biedt de lezer een representatieve staalkaart aan waarbij niet alleen de meest bekende voorbeelden de revue passeren, maar ook de gedurfde verzamelingen en de grensverleggende experimenten aan bod komen. Wellicht nodigen de gevarieerde bijdragen de lezer uit er ook van nabij kennis mee te maken. Tal van bedrijven bezitten kunstwerken, maar die collecties zijn niet altijd even toegankelijk voor het grote publiek. Grote kunstcollecties zijn ook in handen van de overheidsbedrijven en -instellingen en van het bank- en verzekeringswezen. Het zou onmogelijk geweest zijn elk van die collecties aan bod te laten komen. Dit themanummer koos wel voor de exemplarische belichting van de collectie van het provinciebestuur van West-Vlaanderen en van het kunstbeleid van Cera cvba. Een van de pijlers van die coöperatie is het investeren in kunst en cultuur. Cera bezit ook zelf een collectie hedendaagse kunst die tot nu toe vooral door bruikleen aan tentoonstellingen in de openbaarheid komt. Door de aankoop van twee panden in Leuven komt daar weldra verandering in en zal ook de collectie van Cera met wisselende tentoonstellingen een vaste stek krijgen in het Vlaamse museumaanbod.

Twee plaatsen waar de bezoekers onbewust aan kunst voorbijlopen, zijn de Brusselse metro en de luchthaven van Zaventem. Daar wordt kunst uit het getto van het museum gehaald door het uit te stallen in de zones waar mensen wachten op hun transportmiddel. Kunst wordt daar in de openbaarheid gebracht door het voor een zo groot mogelijk publiek zichtbaar te maken. Sinds de privatisering van de luchthaven in 2005 werden geen nieuwe kunstwerken meer aangekocht. De uitbaters maken liever ruimte vrij voor commerciële doeleinden dan voor het uitstallen van kunst, al behouden ze voorlopig de bestaande collectie. Ook Constructies Espeel werd in 2009 overgelaten aan anderen. In welke mate de samenwerking met kunstenaars op de werkvloer mogelijk blijft, moet de toekomst uitwijzen. Wanneer bedrijven in andere handen komen, is er geen garantie dat het gevoerde kunstbeleid wordt voortgezet. Als bij de nieuwe bedrijfsleider de passie voor kunst ontbreekt, kan een verhaal ook aan zijn einde komen, want als puntje bij paaltje komt, geldt voor bedrijven allereerst de harde economische logica. Had de presidentiële campagne van Bill Clinton het dan toch bij het rechte eind?

Colofon

Auteurs

Patrick Auwelaert (1965), geaggregeerde van het Plantin Genootschap, is als educatief medewerker verbonden aan de Hoofdstedelijke Openbare Bibliotheek. Hij is redacteur van Kunsttijdschrift Vlaanderen en publiceerde in onder meer De Vlaamse Gids, DW&B, Poëziekrant, Ons Erfdeel, Septentrion en Cinemagie.

Lies Daenen (1966), filosofe, is programmacoördinator Kunst en cultuur bij Cera.

Geert Swaenepoel (1953), filosoof, is bibliothecaris van de lerarenopleiding van de Karel de Grote-Hogeschool, redacteur van Kunsttijdschrift Vlaanderen en redactiesecretaris van Zacht Lawijd, literair-historisch tijdschrift.

Emmanuel Van Lierde (1976), filosoof en theoloog, is redacteur van het christelijke opinieweekblad Tertio en van Kunsttijdschrift Vlaanderen.

Sara Weyns (1979), doctorandus in de cultuurtheorie en kunstpraktijk, is curator voor het Middelheimmuseum. Ze zorgt voor zowel de exposities in het openluchtmuseum als de nomadische projecten die van daaruit geïnitieerd worden. Daarnaast publiceert ze over hedendaagse beeldende kunst in tijdschriften, catalogl en kunstenaarsuitgaven.