Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 510]

■ Luchtfoto van de abdij O.-L.-V.-van-Nazareth in Brecht, ontworpen volgens het perfect Bernardijns plan
[archief abdij O.-L.-Vrouw-van-Nazareth, Brecht]

■ De oostelijke pandgang van de abdij in Achel
[foto Lambert J. Derenette/PGA]

[p. 511]

Van bernardijns model tot bOb van Reeth De architectuur van een cisterciënzerabdij
Harry van Royen

De architecturale vormgeving van het in 2004 geopende nieuwe trappistenklooster in het Tsjechische Novy Dvur heeft de interesse in de bouwtaal van de (hervormde) cisterciënzers terug onder de belangstelling gebracht. Het door de Britse architect John Pawson ontworpen klooster krijgt in 2011 een Vlaamse tegenhanger in het ontwerp van bOb van Reeth. Beide architecten hebben zich voor hun ontwerp geïnspireerd op een monastieke bouwtraditie van meer dan 1.000 jaar om met een strikt minimalisme vorm te geven aan een specifieke ordespiritualiteit.

De cisterciënzers baseren zich voor alle aspecten van hun leven sinds hun ontstaan in 1098 op wat de Regel van Benedictus voorschrijft. Specifieke verwijzingen hoe men een abdij dient te bouwen, vindt men daar evenwel nauwelijks in terug. Men weet alleen dat een abdij gemeenschap over een aantal gebouwen dient te beschikken om als volwaardige geloofsgemeenschap te kunnen leven. Hoe deze basisinfrastructuur met een poortkluis, een kerk (oratorium), een eetzaal (refectorium), een slaapzaal (dormitorium) en een gastenhuis er uit moest zien, staat nergens gespecificeerd.

Op basis van de bestaande abdijmodellen, zoals het abdijplan van Sankt Gallen, werd het abdijdomein verder ingedeeld. Grachten en muren dienden de clausuur te waarborgen: de totale afscherming van de wereld en controle van de contacten tussen abdijwereld - die de voorbode was van het terugvinden van het paradijs - en buitenwereld.

Bernardijns model

Binnen de gesloten abdij en de aaneengesloten kloosterbouw dienen de monniken zich te focussen op hun hoofdtaak: de gebedsdienst. Wanneer in de dertiende eeuw monialen binnen de orde worden opgenomen, wordt uiteraard ook het gesloten abdijdomein gehanteerd, maar niet de volledige aaneengesloten kloosterbouw. Pas met de contrareformatie wordt er door de voogdijoverheid op toegezien dat het monialenklooster een volledig gesloten structuur wordt. Hiermee willen de monniken de beleving van de clausuur beter laten toepassen door de monialen.

De optimalisering van de bouwtechniek wordt gebruikt om modelmatig te gaan bouwen en bovenal te verzaken aan een verscheiden plastische verfraaiing van alle religieuze ruimten. Bij de cisterciënzers wordt - onder impuls van Bernardus van Fontaine, abt van Clairvaux - het gebruik van de religieuze iconografie op muren en in ramen afgezworen. Het gebouw moet voor een monnik een omhulsel zijn om zich zonder afleidingen tot de essentie van de zoektocht naar God te kunnen focussen. Licht is een valabel hulpmiddel dat in de gotiek kan excelleren. Door de interne netwerking (de filiatiestructuur) wordt expertise uitgewisseld en wordt de basislay-out verrijkt door lokale inbreng. Die basislay-out blijft gereduceerd benedictijns, maar met een grotere nadruk op het binnen de abdijmuren brengen van dienstgebouwen zoals molens.

Het twaalfde-eeuwse model staat de volgende eeuwen al direct onder druk door de veranderende tijdsomstandigheden. Zowel de groeiende rijkdom van de cisterciënzers als een grote krimp in het monnikenbestand maken dat in de vijftiende eeuw het basisplan wordt aangepast aan de nieuwe noden van een veel kleinere gemeenschap. De indeling van de kerken wordt gewijzigd, verbouwingen worden uitgevoerd in het kloosterpand, evenals verfraaiingswerken die in niets meer aan de eenvoudige basisnormen van de twaalfde eeuw doen denken. De zestiende-eeuwse godsdienstoorlogen betekenen een regelrechte aanslag op het bouwkundig patrimonium van de contemplatieve religieuzen, die zich moeizaam herstellen in de zeventiende eeuw.

Neoclassicisme

De politieke rust, die het grootste deel van de achttiende eeuw kenmerkt, maakt de Zuidelijke Nederlanden terug welvarend. De abdijen kunnen hun pachtinkomsten terug accumuleren. Dit resulteert in talrijke nieuwbouwprojecten waarbij het volgen van de neoclassicistische mode in is. De monumentale en strenge ritmiek kan de cisterciënzers in de Zuidelijke Nederlanden blijkbaar wel bekoren. Een mooi voorbeeld van deze stijl is het nieuwe abdissenkwartier van Herkenrode, dat in 1768 werd gebouwd in opdracht van abdis Anne de Croÿ en ontworpen werd door architect Laurent-Benoît Dewez (1731-1812). Het gebouw doet nu dienst als bezinningscentrum.

De Antwerpse architect Guillelmus Ignatius Kerricx (1682-1745) hertekent de zuidgevel van de Sint-Bernardusabdij te Hemiksem, waar in het begin van de achttiende eeuw het abtskwartier en de gastenverblijven worden gerealiseerd. De eveneens uit Antwerpen afkomstige architect Pierre Bourla herstructureert de abdijgebouwen in 1821-1823. Met gebruik van recuperatiemateriaal uit de afbraak van de kerk wordt een nieuwe oostvleugel gebouwd om een afgesloten gevangeniscomplex te verkrijgen. Bij de recente renovatie worden de originele restanten in de oostvleugel behouden. De oorspronkelijke materialen, zoals smeedijzeren traliewerk, dakspanten, binnendeuren en vloeren, worden bij de uitvoering van de herbestemming tot 24 serviceflats voor senioren (2002-2004) zo verwerkt dat geen van de appartementen een identiek uitzicht heeft. Zo kan het architectenbureau Ro Berteloot een bijzonder accent leggen.

De abdijkerk van de Duinenabdij in Brugge wordt tussen 1775 en 1788 gebouwd met een neoclassicistische voorgevel die ontworpen is door de Brugse architect Emmanuel van Speybrouck. Het is de bekroning van het tussen 1628 en 1642 opgetrokken barokke kloosterpand. Door

[p. 512]

het verlies van de beste economische bezittingen van de Duinenabdij in het huidige Zeeuws-Vlaanderen valt de bouwwerf na 1645 meer dan een eeuw stil.

Trappistenabdijen

De negentiende-eeuwse trappistenabdijen zijn sober te noemen, maar zijn toch schatplichtig aan het gebruik van historiserende bouwstijlen. De abdij van Westmalle bouwt na 1885 een nieuwe huisvesting. Kerk en gastenhuis werden in een neoromaanse stijl opgetrokken. De pandvleugels worden tussen 1895 en 1908 gebouwd naar een ontwerp van architect C. Fransen. In oktober 1914 wordt de kerktoren evenwel door het Belgisch leger vernietigd in de marge van het beleg van Antwerpen. Deze wordt in 1924 door een Italiaanse campaniletoren vervangen, een ontwerp van architect P. Sel.

De abdij van Achel is een perfect voorbeeld van de romantische neogotische stroming. Tussen 1885 en 1887 wordt een nieuwe abdijkerk gebouwd naar ontwerp van de Nederlandse architect Pierre Cuypers. Als toonbeeld van de neogotiek in Nederland heeft hij een eigen historiserende stijl die in zijn ontwerp van 1884 voor de kerk duidelijk aanwezig is door het gebruik van diverse metselwerkverbanden en beschilderde baksteen waarvoor hij inspiratie vond in de dertiende-eeuwse ziekenzaal van de cisterciënzerabdij van Aduard (bij Groningen). Verdere neogotische nieuwbouw wordt wel ontworpen, maar niet uitgevoerd. Uiteindelijk kan architect J. Ritzen tussen 1946 en 1950 een half kloosterpand met kapittelzaal, bibliotheek en refter bouwen. Zijn sobere en modern vormgegeven gotische baksteenarchitectuur leunt aan tegen de neogotische kerk van Cuypers en andere gebouwen die uit het midden van de negentiende eeuw dateren.

Pas na de Tweede Wereldoorlog kan de benedictijnenmonnik Hans van der Laan (1904-1991) zijn vormenspel ontwikkelen waarin zijn spirituele architectuur tot stand komt: uiterste eenvoud zonder enig detail dat de aandacht kan afleiden van het essentiële. Daarin kan het gebed

■ Ontwerpschetsen van het nieuwe kloostercomplex van de Sint-Sixtusabdij. In de negentiende-eeuwse kerk komt de abdijbibliotheek.
[architecten Lambert-Vancoppenolle]

primeren. Het is een terugkeer naar de Bernardijnse eenvoud.

In Westmalle wordt in 1964 de neoromaanse abdijkerk gemoderniseerd door architect Paul Felix. Begin jaren 1990 wordt de abdij zelf verder gemoderniseerd naar een ontwerp van ingenieur-architect Paul van Aerschot. De belangrijkste vormaanpassingen gebeuren in de gangen en in de realisatie van individuele cellen. De monialenabdij van Brecht wordt in 1950 - alhoewel nog niet volledig afgewerkt - in gebruik genomen. Het Bernardijns ideaalmodel is duidelijk afleesbaar in de normen die door de monniken van Westmalle naar voor worden geschoven. Het huis waar hun dochterstichting in Bocholt vorm krijgt, wordt voor de monastieke doeleinden aangepast door architect Luc Fornoville. Zijn vroegere medewerker, architect Frank De Roeck, actief in het architectenteam Atrio, ontwerpt het nieuwe gastenhuis en jeugdhuis dat in 2010 in gebruik wordt genomen. Het verschil tussen de strikt gesloten clausuur van Brecht en de losse - open - structuur van Bocholt kan niet beter aantonen dat er in zestig jaar heel wat aanpassingen zijn doorgevoerd.

Een nieuwe eenvoud te Westvleteren

De abdij van Westvleteren heeft de minst buitengewone bouwgeschiedenis van de Vlaamse trappistenabdijen. De gewone boerderijgebouwen worden in 1840 aangevuld met een zeer eenvoudig kerkgebouw. Stelselmatig wordt de abdij uitgebreid. Pas in 1879 wordt het nog steeds bestaande poortgebouw (nu ontspanningsruimte voor gasten en leslokaal) opgetrokken. Plannen om in de jaren 1910 een nieuwe abdij te bouwen, worden door de oorlog op de lange baan geschoven. Tussen 1928 en 1930 wordt een nieuwe abdijvleugel gebouwd. In 1968 wordt een nieuwe, sobere abdijkerk gebouwd. Alhoewel er al langer nagedacht wordt over het moderniseren van de bestaande abdijgebouwen, komt alles in 2008 in een stroomversnelling wanneer delen van het klooster scheuren vertonen en er verzakkingen waar te nemen zijn.

Het werk van John Pawson is voor de broeders zeker inspirerend in de zoektocht naar een nieuwe vormgeving en een architect die dat kan uitwerken. Het wordt uiteindelijk de combinatie van de architectenbureau's awg architecten (Antwerpen) en Lambert-Vancoppenolle (Roeselare), onder de algemene coördinatie van bOb van Reeth.

Voor bOb van Reeth impliceert deze opdracht het voortbouwen op een aloude traditie. Hij kan zich ‘geen abdij indenken die het beproefde patroon door een nieuw concept vervangt’, aangezien het ‘vierkant zegt gewoon dat alles in de gemeenschap is en dat die gemeenschap wordt gevoed door een onzichtbaar Aanwezige die centraal staat in het leven van de broeders’. Met de ordewoorden duurzaam, eenvoudig, verinnerlijking, dierbaar en tijdloos tekent bOb van Reeth dan ook een maximaal minimalisme om, na Van der Laan en Pawson, een eigen monastieke interpretatie te geven aan het credo ‘less is more’ zodat vanaf 2011 de monniken van Westvleteren in een aangepast gebouw de rest van de eenentwintigste eeuw kunnen vorm geven.

Beknopte bibliografie

G. Aerden, ‘De cistercienzer expressie Waar functionaliteit schoonheid wordt’, in De Kovel, nr. 8 (2009) pp. 8-18; D. Hanssens, ‘De alchemie van het voorbeeldig bouwmeesterschap. Een gesprek met stedenbouwkundig architect bOb van Reeth, ontwerper van het nieuwe Westvleteren’, in De Kovel, nr. 8 (2009) pp. 44-51 en L. Verpoest, ‘Ut in omnibus servetur parcitas’. Cistercienzerarchitectuur in Belgie van de achttiende eeuw tot nu’, in M. Sabbe, M. Lamberigts & F. Gistelinck (ed.), Bernardus en de Cistercienzerfamilie in België 1090-1990 (Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, 1990) pp. 195-219 Website: http://www.sintsixtus.be/nl/bouw2.htm