Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 499]

Vlaamse trappisten in de wereld
Harry van Royen

Na het trauma, veroorzaakt door de Franse annexatie van 1795 en de gevolgen hiervan bij alle monniken en monialen veroorzaakt, blijft het onderhuids windstil en trekken de resterende contemplatieven zich in gewone woningen terug om er als groep zonder formele structuur verder te leven. Na het concordaat van 1802 kunnen gelovigen, die zich caritatief willen inzetten, postuleren bij enkele nieuwe congregaties die zich specialiseren in de verzorging.

Dat de oude cisterciënzergeneratie de impact van de schokkende ervaringen van de Franse revolutie niet wil herhaald zien, kan oorzaak zijn van hun weigerachtige houding om hun oude abdijen herop te richten. Vanaf de jaren 1830 dienen zich wel nieuwe rekruten aan bij de abdijpoorten van de trappistenabdijen in Vlaanderen. Na enkele decennia hebben ze voldoende religieuzen om nieuwe stichtingen op te starten. Dat netwerk getuigt bijna twee eeuwen later van een grote verscheidenheid. Een onbekend stukje Vlaamse monastieke geschiedenis in de Wereld.

De basis in Vlaanderen

In tegenstelling tot de cisterciënzers van Sint-Bernardus en de cisterciënzerinnen van Kerniel zijn de trappisten wel gedreven om een nieuwe groeibeweging mogelijk te maken. De trappistenabdijen van Westmalle en Westvleteren rekruteren in een ruime regio, zowel in de negentiende als de twintigste eeuw. De aangroei maakt het mogelijk om aan dochterstichtingen te denken. Daarvoor dienen er natuurlijk wel sponsors te zijn die basisinfrastructuur of geld ter beschikking willen stellen. Westmalle neemt het voortouw. Er wordt uitgekeken naar een eerste stichting.

In 1838 wordt een priorij te Meersel bij Turnhout gevestigd, die in 1846 verhuist naar Achel. Daar nemen de broeders hun intrek in een zeventiende-eeuws klooster, letterlijk op de Belgisch-Nederlandse grens gelegen. In 1871 wordt deze priorij tot volwaardige abdij gepromoveerd.

De Belgische spreiding

In Wallonië zijn de cisterciënzerinnen van Soleilmont en de cisterciënzers van Val-Dieu (Aubel) langzaam bezig om hun oude gemeenschap een nieuw bestaan te laten opbouwen. Zij beschikken over de mankracht, noch over de financiële middelen en de gedrevenheid om zelf nieuwe stichtingen uit de grond te stampen.

In het midden van de negentiende eeuw komt een nieuwe golf stichtingen van kloostercongregaties op dreef. Sommige pastoors ijveren voor de vestiging van een echte contemplatieve gemeenschap in hun regio. Een van die ijveraars is pastoor Jourdain, die in de nieuwste gezellen van Sint-Bernardus ook wel geschikte kandidaten ziet die door noeste arbeid de landkwaliteit kunnen verbeteren. De prins van Chimay wordt sponsor. Uiteindelijk vindt de pastoor de abdij van Westvleteren bereid om in 1850 zestien monniken en lekenbroeders naar Chimay te sturen om er de abdij van Scourmont op te starten. De grond die ze ter beschikking krijgen, is van uiterst slechte kwaliteit zodat de lekenbroeders er hun arbeidsideaal letterlijk ondergaan. Dank zij veel wroeten en lange bedeltochten in Frankrijk slagen de monniken er in om zowel een modelboerderij uit te bouwen, die de kwaliteit van de landbouw in de regio weet op te krikken, als om een grote abdij te bouwen.

In 1887 is Achel in staat om een Waalse (hun derde) dochterstichting te realiseren. Na veel moeite met de sponsor kunnen de monniken en lekenbroeders van de Sint-Benedictusabdij de oude cisterciënzerabdij van Saint Remy te Rochefort een nieuwe monastieke invulling geven.

Naar het Noorden

In de tweede helft van de negentiende eeuw wordt de rooms-katholieke revival in het zuiden van het koninkrijk Nederland onstuitbaar, zeker na de goedkeuring van de liberale grondwet van Thorbecke in 1848. Hiermee krijgt Nederland een grondwet die met de Belgische van 1831 de vrijheid van godsdienst gemeen had.

■ Zicht op de abdijkerk van Kasanza
[foto: Paula Veestraeten]

De katholieken in Noord-Brabant en Nederlands Limburg maken dankbaar gebruik van deze mogelijkheid en beginnen aan de uitbouw van een katholieke structuur. Na enkele jaren heeft de trappistenabdij van de Katsberg oog voor deze opening en in 1881 sticht zij de priorij van Onze-Lieve-Vrouw van Koningshoeven. De Franse anti-godsdienstpolitiek doet hen vrezen dat het scenario van 1789 zich zou herhalen. Trappist Sébastien Wyart, ex-officier van de pauselijke zouaven kent heel wat Noord-Brabantse zouaven met wie hij na 1870 blijkbaar in contact is gebleven. Hij wordt dan ook naar Noord-Brabant gestuurd om er een vluchthuis te organiseren. Dat vluchthuis kan hij uitbouwen in de Oude Schaapskooi in het dorp Berkel-Enschot bij Tilburg. Deze abdij - die een letterlijke kopie van de moederabdij op de Katsberg is - groeit uit tot een belangrijke katholieke retraiteplaats. In 1899 wordt vanuit Koningshoeven nog een tweede vluchthuis in Nederland in gereedheid gebracht met de stichting van de abdij van Zundert. Dat kan vanaf 1900, als volwaardige priorij, mogelijke vluchtende Franse trappisten onderdak bieden, mocht dat nodig blijken.

Het voorbeeld van de Katsberg werkt blijkbaar aanstekelijk. In 1883 volgt de Sint-Benedictusabdij van Achel in deze voetsporen en start met zijn twee eerste stichtingen in het Limburgse Echt en Diepenveen, de priorijen Lilbosch en Sion. Pas in 1884 gaat ook Westmalle de Nederlandse grens over en wordt de priorij van Tegelen opgericht, eveneens in Nederlands Limburg.

[p. 500]

■ Redwoods Abbey
[foto abdij O.-L.-Vrouw-Nazareth, Brecht]
■ Priorij Klaarland, Bocholt
[foto priorij Klaarland]
■ Abdij O.-L.-Vrouw-van-Nazareth, Brecht
[foto Lambert J. Derenette/PGA]

De trappistinnen van O.-L.-Vrouw-van-Nazareth in Brecht

In het voorjaar van 2010 hebben de zusters van Brecht televisiekijkend Vlaanderen kennis laten maken met een groep tevreden contemplatieve nonnen. Daarmee hebben ze een publieke top bereikt waar men reeds twee eeuwen voor geijverd heeft.

Naast de cisterciënzerinnen van Kerniel, de bernardinnen te Oudenaarde en de cisterciënzerinnen te Gent, waren er in de negentiende eeuw geen trappistinnen in Vlaanderen aanwezig.

De aanzet komt er in 1919, wanneer de cisterciënzerinnen van Soleilmont de overstap maken naar de strikte observantie. Zij komen onder de voogdij van de abdij van Westmalle en nadien van Scourmont. Door de integratie van de cisterciënzerinnen van Soleilmont is er in Wallonië een vrouwelijke trappistentak. De trappisten hopen na de Eerste Wereldoorlog om in Vlaanderen ook een abdij voor trappistinnen te kunnen oprichten.

Het was evenwel eerst in Nederland dat er een trappistinnenabdij werd uitgebouwd. De monialen van Notre-Dame de la Paix te Chimay, uit Frankrijk afkomstige trappistinnen die in 1904 in België aankwamen, stichten in 1937 in Berkel-Enschot de abdij Koningsoord.

Daarmee was er in Vlaanderen nog geen trappistinnenabdij. Het zou wachten zijn tot na de Tweede Wereldoorlog. Een van de pistes was om te Lier - met het icoon van de dertiende-eeuwse mystica Sinte Beatrijs in het achterhoofd - de abdij Nazareth te doen heropstaan. De vraagprijs en de toestand van de gebouwen verhinderen deze heropstanding. Toch wordt in 1945 de vzw Cisterciënzerabdij O.-L.-Vrouw-van-Nazareth opgericht. Het heideterrein te Brecht, waar de abdij zal verrijzen, wordt vanaf 1946 ontgonnen door lekenbroeders van de abdij van Westmalle. In de trappistinnenabdij van Soleilmont worden Vlaamse zusters voorbereid om de stichting te Brecht te bevolken. In 1950 verlaten dertien zusters Soleilmont die op 25 juni de nieuwe abdij in bezit nemen.

De nieuwe stichting bloeit en kan monialen de wereld in sturen. In 1962 trekken er dertien naar Whitethorn in het Noord-Amerikaanse California om er een nieuwe stichting - Redwoods - te beginnen. In 1970 wordt de verspreiding in Vlaanderen ter hand genomen. Zeven zusters vestigen zich in 1970 te Hasselt, maar verhuizen in 1975 naar Bocholt om er de priorij O.-L.-Vrouwvan-Klaarland vorm te geven.

[p. 501]

Over de zee

De jaren na de Eerste Wereldoorlog zien een toename van het aantal roepingen. Nieuwe abdijen kunnen met de nieuwe monniken opgestart worden. In België gaat vanaf 1926 alle aandacht naar de heropstanding van de abdij van Orval. Daar mag de Gentse ex-ondernemer en ex-politieker Albert van der Cruyssen als monnik van de trappistenabdij Sept-Fons een nieuw hoofdstuk aan dit abdijverhaal toevoegen. De heropbouw is een nationaal project; in Vlaanderen geniet het vooral in het Gentse veel bijval.

Maar ook bij de andere - oudere - trappistenabdijen blijft de interesse bestaan om nieuwe stichtingen uit te bouwen. De abdij van Scourmont stuurt eind 1928 een stichtingsgroep uit naar Caldey Island in Wales. Op de locatie waar een benedictijnengemeenschap was begonnen, wordt op 6 januari 1929 de eerste kapittelvergadering van de nieuwe trappistengemeente gehouden. Ook de abdij van Achel is in deze periode geïnteresseerd in een desolaat gelegen stichting en zoekt een vestigingsplaats in IJsland.

Naar de kolonie

Koning Leopold II wou graag gebruik maken van Belgische rooms-katholieke missionarissen om onder andere de invloed van Angelsaksische protestantse zendelingen te beperken. Hij kan van de paus bekomen dat deze in 1892 aan de Belgische religieuzen vraagt om in Congo Vrijstaat missioneringsposten te openen. Van de trappisten kan alleen Westmalle

■ Caldey Island
[foto Caldey Abbey]

op de vraag ingaan omdat ze zowel over voldoende religieuzen als over voldoende startkapitaal beschikken. In 1894 gaan de eerste trappisten naar Afrika en vestigen zich bij Coquilhatstad (het huidige Mbandaka) in de missiepost St-Joseph. Deze stichting wordt in 1924 overgenomen door de Missionarissen van het Heilig Hart van Borgerhout.

Pas in de jaren 1950 worden de trappisten terug richting Congo ‘geroepen’. In 1954 neemt Scourmont een tweede stichting op door op meer ‘vertrouwd’ terrein de abdij van Mokoto - in de buurt van Goma - in de provincie Kivu op te richten. Korte tijd nadien, in 1956, volgt de aanzet voor een tweede trappistenstichting. Mevrouw Pauls-Gheysens wil een trappistenabdij stichten om het werk van haar overleden zoon, de jezuïet Henri Pauls, verder te zetten. Zowel Westmalle als Orval wensen niet in te gaan op de vraag van deze mecenas. De monniken van Achel zien er wel wat in en in 1957 worden enkele monniken naar Congo gestuurd om er in Kasanza (bij Kikwit) een nieuwe stichting uit te bouwen: de abdij Notre Dame de Kalahari (momenteel N.D. de l'Emmanuel).

Afrika roept ook de Bernardinnen-Cisterciënzerinnen van Oudenaarde. In 1932 wordt een missie in Rwanda opgericht, die uitgroeit tot een groep van 7 kloostergemeenschappen. In een tijd dat het nog niet evident is om in een ander koloniaal regime een missiepost op te starten, beginnen de Bernardinnen in 1938 met een missie in de Franse kolonie Tsjaad. Momenteel zijn er in Tsjaad drie kloostergemeenschappen werkzaam. De Afrikaanse groei wordt in 1995 nog uitgebreid met een vestiging in Burkina Faso.

Naar de Nieuwe Wereld

Canada is op het einde van de achttiende eeuw voor de trappisten reeds de gedroomde uitweg om te kunnen ontkomen aan de excessen van de Franse Revolutie en te kunnen leven zoals de eerste generatie cisterciënzers. In 1803 vertrekken twintig trappisten uit hun vluchtplaats in Zwitserland naar Canada. De meeste keren terug naar Frankrijk in mei 1815. Enkel monnik Vincent de Paul Merle blijft achter in Halifax. Deze monnik werkt als priester voor de bisschop van Quebec en vindt er in 1819 bij Tracadië in Nova Scotia geschikte grond om er een trappistenabdij op te starten die Nieuw Clairvaux wordt gedoopt. Het aantal roepingen in Canada is beperkt en er wordt naar Europa gekeken om nieuwe rekruten te vinden. Pogingen van de huisverantwoordelijken in 1836 en 1845 om in Frankrijk nieuwe monniken te vinden, mislukken.

Na 1853 poogt overste Dom Francis Xavier Kaiser (1785-1862) via schriftelijke oproepen versterking te vinden voor de tanende stichting. In 1857 antwoordt Sint-Sixtus dat zij religieuzen zullen sturen. Tussen 1857 en 1862 vertrekken achttien monniken en lekenbroeders naar Tracadië om er onder leiding van Dom James Deportemont deze abdij een nieuwe impuls te geven. De broeders slagen er in om een modelboerderij uit de grond te stampen. De gemeenschap wordt in 1869 officieel geaffilieerd met de cisterciënzercongregatie van La Trappe onder de voogdij van de Amerikaanse abdij van Gethsemani in Kentucky. In 1876 volgt de promotie tot feitelijke abdij. De monniken verkiezen Dom Dominicus (Richard) Schietecatte, (^o1834, St-Blasius-Boekel - †1919, Sept-Fons) tot abt. In 1882 wordt de rol van moederabdij overgenomen door de Franse abdij van Bellefontaine aangezien de eerste monniken uit haar rangen afkomstig waren. De abdij brandt af in 1892, de heropgebouwde gebouwen in 1896. Ontgoocheld geeft Dom Dominicus ontslag als abt en vertrekt met verschillende Vlaamse monniken terug naar Sint-Sixtus. Uiteindelijk wordt Tracadië opgegeven en verhuist deze abdij naar Spencer (Massachussetts) in de Verenigde Staten. Ondanks het overleven - dank zij de cruciale personeelsinjectie door Sint-Sixtus - is deze abdij geen officiële dochter van Westvleteren.