Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 479]

Het grafmonument van abdis Maria de Ramires
Jean Luc Meulemeester

Mevrouw Maria de Ramires behoort ongetwijfeld tot de voornaamste abdissen van de cisterciënzerabdij O.-L.-Vrouw-van-Spermalie in Brugge¹. Ze werd omstreeks 1566 in 's-Hertogenbosch geboren als onwettige dochter van de niet onbemiddelde Louis de Ramires van Spaanse afkomst en Agnes Cools². Haar ouders zullen ten andere enkele keren het klooster financieel helpen. In 1587 (of in 1588) legde ze haar geloften af. Vermoedelijk werd ze dankzij legitimatiebrieven van de generale abt van Cîteaux, Edmond de la Croix, op 12 oktober 1593 priores en, na een interne strijd, op 1 februari 1607 tot negenentwintigste abdis aangesteld.

De akte werd door de aartshertogen Albrecht en Isabella ondertekend. Mogelijk kreeg ze hierbij steun van de cisterciënzer biechtvader-monnik, Antoine Salé, uit de Duinenabdij. Haar installatie gebeurde op 24 februari 1607. Op dat ogenblik verbleven aldaar zo'n achttien monialen. Haar vrij lang abbatiaat, dat niet vlekkeloos, zelfs moeilijk verliep misschien omwille van haar driftig karakter, eindigde bij haar

■ Wapen van mevrouw Maria de Ramires in de abdijkerk van Spermalie

■ In de nog bestaande kapittelzaal van de Spermalie-abdij in Brugge prijkt op een console onder een moerbalk de initialen MDR met een daarin verwerkte abdisstaf terug. Het zijn de initialen van abdis Maria de Ramires.

overlijden op 13 maart 1648. Volgens het obituarium was ze toen 82 jaar³. Haar naam blijft vooral verbonden aan de bouw op de plaats van de refuge van de Duinenabdij tussen de Snaggaardstraat en de Oliebaan in Brugge van een groot deel van het Spermalieklooster met cellen, refter, spreekplaatsen, pandgang, dormitorium, bakkerij, brouwerij, ziekenverblijf en kapel⁴. Daar liet ze op de sleutelsteen van het kruisribgewelf van de vijfde travee in de middenbeuk haar wapen aanbrengen. Aan de zuidelijke kant van die travee was vroeger ook een barokke buitendeur die naar de Snaggaardstraat leidde en waarlangs de gelovigen en pelgrims binnenkwamen. Deze bedevaarders kwamen er O.-L.-Vrouw-van-Spermalie vereren⁵. Bij de wijding van de bidplaats op 8 oktober 1631 schenkt de Brugse burgemeester de presentwijnen⁶. In de kapittelzaal vinden we op een gepolychromeerde console onder een moerbalk haar initialen MDR met een daarin verwerkte abdisstaf terug. Ook het aantal roepingen was tijdens de laatste twintig jaar van haar abbatiaat toegenomen en bereikte in 1648 zelfs het aantal van achtentwintig koorzusters. Vanuit het Brugse klooster waren intussen twee monialen vertrokken om overste te worden van andere abdijen, wat ongetwijfeld een bepaalde uitstraling betekende al moeten we er misschien wel meer achter zoeken, zoals een strijd tussen interne machtsverhoudingen. Economisch verliep het minder goed en kon de abdis met moeite de abdij boven water houden. Geregeld wordt dan ook zelf gekweekt fruit en pluimvee verkocht⁷. Het valt ten andere op dat juist in die periode - en dit is niet toevallig - de verering tot O.-L.-Vrouwvan-Spermalie geweldig toenam en dat er zelfs enkele mirakels gebeurden. Deze volkstoeloop zorgde wel voor een stijging van de inkomsten⁸, waarmee ongetwijfeld de nieuwe kloostergebouwen konden worden opgetrokken en de zusters materieel werden geholpen. Het verpachten en zelfs verkopen van nogal wat landerijen en boerderijen zorgden evenzeer voor inkomsten. Ook schenkingen bleven niet uit⁹.

De herinnering aan abdis Maria de Ramires bleef in het klooster, naast het al geciteerde wapen en de initialen op een balkconsole, vooral bewaard door een

1 I.v.m. abdis Maria de Ramires zie o.a. Th. Ploegaerts, Les Moniales de l'Ordre de Cîteaux dans les Pays-Bas Méridionaux depuis le XVIe siècle jusqu'à la Révolution française de 1550 à 1800 d'après les rapports des élections abbatiales, Westmalle, 1937, deel II, pp. 344-348; G. Van Der Stichele, Spermalie. Aantekeningen over ontstaan en geschiedenis van de oude abdij van ‘Spermalie’, Brugge, 1961, pp. 24-26; E.I. Strubbe en L. Milis, Abbaye de Spermalie à Slijpe, puis à Sijsele, ensuite à Bruges, in: Monasticon belge. Tome III. Province de Flandre Occidentale, II, Luik, 1966, vooral pp. 468-470; W. Goetghebeur, Spermalie één grote familie, Brugge. 1984, pp. 30-31 en de cat. v.d. tent. 800 jaar Spermalie, Brugge, 1986 (diverse vermeldingen). Het valt wel op dat bepaalde auteurs elkaar tegenspreken op het gebied van data en andere gegevens.

2 Deze gegevens vinden we terug in haar graftekst (cfr. infra)

3 Brugge, Rijksarchief, oud kerkarchief, 478, Obituanum van de cistercienzerabdij O.-L.-Vrouw-van-Spermalie in Brugge, f^o 8r.

4 Over die kapel zie J.-P. Esther, De bouwgeschiedenis van de abdij nieuw Jeruzalem in Brugge in de zeventiende en achttiende eeuw, in: cat. v.d. tent. 800 jaar Spermalie, Brugge, 1986, pp 74-78 en J.L. Meulemeester, De kapel van Spermalie werd gerestaureerd, in: Brugge die scone, XVIII, 3, herfst 1997, pp. 3-5

5 Over die verering zie J.L. Meulemeester, Het beeld van O.-L.-Vrouw-van-Spermalie, in: cat. v.d. tent. 800 jaar Spermalie, Brugge, 1986, pp. 97-112, met bibliografie.

6 Brugge, Grootseminarie, archief van de cistercienzerabdij O.-L.-Vrouw-van-Spermalie, rekeningen 17, 25 februari 1633 - 25 februari 1642, geen folioaanduiding.

7 Brugge, Grootseminarie, archief van de cisterciënzerabdij O.-L.-Vrouw-van-Spermalie, rekeningen 17, 25 februari 1633 - 25 februari 1642, geen folioaanduiding.

8 De kerk verleende nogal wat aflaten aan de bedevaarders die O.-L.-Vrouw-van-Spermalie kwamen vereren, zie o.a. Brugge, Archief Bisdom, B23bis, f^o 32r, 59r, 84r, 84v en 128r.

9 Brugge, Grootseminarie, archief van de cistercienzerabdij O.-L.-Vrouw-van-Spermalie, rekeningen 17, 25 februari 1633 - 25 februari 1642, geen folioaanduiding.

[p. 480]

■ Grafmonument van abdis Maria de Ramires van Spermalie, afgebeeld in een achttiende-eeuws handschrift gemaakt door Carolus-Franciscus (Charles-François) de Custis en bewaard in de handschriftenverzameling van de Gentse Universiteit (hs. 4192, deel III)
[Foto: Gent, Universiteit]

devotioneel schilderij met haar portret en een monument dat zich boven haar graf aan de noordzijde van de kapel bevond. Over dit grafmonument was tot nu toe weinig bekend, want het werd vermoedelijk tijdens de Franse Overheersing verwoest. In een handschrift in de bibliotheek van de Gentse Universiteit vonden we echter een afbeelding ervan¹⁰. Dit manuscript werd enkele jaren geleden uit het familiebezit van baron Michel de Crombrugghe de Looringhe verworven: Curieuse vergaderinge van alle de inscriptien ende verbeeldingen der tomben, epitaphien, cabinetten van wapenen, ...de welcke in de kercken, cloosters, ende capellen, binnen de stad van Brugge gevonden worden, mitsgader de gedenckstukken van die, de welcke aldaer in oude tyden te vinden waren... Het behoort tot een reeks van vijf banden, waarvan er vier in de vermelde bibliotheek terechtkwamen¹¹. De handschriften werden geschreven en samengesteld door jonkheer Carolus-Franciscus (Charles-François) de Custis (Brugge 28 mei 1704 - Brugge 26 februari 1752)¹². Deze Bruggeling was het enige kind van een Engelse consul, Edmond (1671-1724), die weliswaar in Rotterdam werd gedoopt. Hij werd, via zijn moeder, Marie Norbertine Aren(d)ts, heer van Calvoorde (een gehucht in Oostkerke)¹³. Hij behoorde aldus tot de lagere adel. Na zijn opleiding bij de Brugse jezuïeten, studeerde hij verder in Rijsel en in Leuven waar hij op 6 februari 1725 de licentie in beide rechten haalde. Hij verwierf vooral faam als advocaat bij de Raad van Vlaanderen in Gent en vervolgens ook als raadsheer (1731-1744), schepen (1735-1751) en ‘commys van de fortificatie’ van de stad Brugge. Intussen was hij op 27 januari 1728 in de Sint-Donaaskathedraal in het huwelijk getreden met Thérèse Angeline de Cridts, die uit een voorname Brugse adellijke familie stamde. Zij was namelijk de dochter van Ignace en Catharine Cecilia Wouters. Na hun huwelijk namen ze hun intrek in het zgn. huis De Halleux, Oude Burg 21, dat toen weliswaar een ander uitzicht dan het huidige complex had. Ze kregen maar eventjes twaalf kinderen,

10 Gent, Universiteit, handschriftenverzameling, hs. 4192, deel III, f^o 231 r.

11 Het gaat in feite om een schenking van deze familie aan die bibliotheek op 11 december 2000. De vijfde band bleef in familiebezit

12 A. Vander Meersch, Custis (Charles-François), in: Biographie Nationale. IV, Brussel, 1873, kol. 592-596 en T. Verschaffel, De hoed en de hond. Geschiedschrijving in de Zuidelijke Nederlanden 1715-1794, Hilversum, 1998 (diverse bladzijden). Zie ook [B. Beernaert en B. Schotte, red.], Brugse huizen. De Halleux. Het huis De Halleux, Oude Burg 21, in: Cahiers van levend Archief vzw, 3, februari 2001, p 5; J.B. Lynch, The Custis Chronicles. The years of Migration, Camden, Maine, z.d. en J.B. Lynch, The Custis Chroicles. The Virginia Generations, Camden, Maine, z.d. Aanvullende gegevens vonden we in het Brugse stadsarchief, staten van goed, Ilde reeks, 1127.

13 Merken we hier op dat Marie Norbertine Aren(d)ts zijn tweede vrouw was. Hij trad eerst in het huwelijk met Isabela Carre, weduwe van Maximiliaan Sprockolf. Na het overlijden van Marie Norbertine Aren(d)ts treedt hij in 1723 voor een derde maal het huwelijk met Johanna van Mulem.

[p. 481]

■ Schilderij uit de zeventiende eeuw met het portret van mevrouw Marie de Ramires
[Brugge, Spermalie]

waaronder zeven zonen. De Custis bezat een grote bibliotheek met een duizendtal boeken en handschriften over uiteenlopende onderwerpen¹⁴ en verzamelde traditioneel voor die tijd allerlei rariteiten gaande van schelpen tot opgezette dieren, van stenen tot munten, van speelgerei tot meettoestellen. Verder had hij ongetwijfeld eveneens een grote interesse voor zijn geboortestad. Hij behoorde tot de weinige niet-geestelijke historici in de Zuidelijke Nederlanden uit de eerste helft van de achttiende eeuw. We kunnen hem werkelijk een voor die tijd goeie amateur noemen die na zijn taak in het openbaar bestuur als hobby wat geschiedkundige werken bijeenschreef en ze meestal zelf rijkelijk illustreerde met o.a. grondplannen, wapens en gevelopstanden. Ook grafmonumenten en andere kunstwerken werden door hem in zijn boeken getekend. Iconografisch vormen ze een ware bron voor hen die zich met de (kunst)geschiedenis van Brugge bezighouden. Van hem bleven inderdaad diverse handschriften over hoofdzakelijk historische onderwerpen bewaard, waarvan de meeste zich bevinden in de handschriftenverzameling van de Gentse Universiteitsbibliotheek. Ze bewijzen eveneens zijn grote werkkracht. Toch werd slechts één van zijn studies als een historische kroniek, beginnend bij Julius Caesar en eindigend omstreeks 1735, uitgegeven: Jaer-boecken der stad Brugge, behelsende de gedenckweerdigste geschiedenissen, de welcke soo binnen deselve Stad, als daer-omtrent voorgevallen...¹⁵. De twee volumes werden zonder auteursnaam in 1738 bij Pieter van de Cappelle (1676-1759) gedrukt¹⁶. Dat de tekst in het Nederlands werd uitgegeven, heeft mogelijk commerciële doelstellingen, hoewel de auteur in het voorwoord zelf stelde dat hij het enkel tot zijn eigen voldoening had geschreven om de tekst

14 Brugge, Stadsarchief, hs. 18, deel 2, pp. 37-38.

15 Van deze uitgave bewaart de Gentse Universiteit (bibliotheek, handschriftenzaal, hs. 597, drie banden) een versie met aantekeningen door De Custis zelf en een bijhorende band met aanvullingen.

16 Pieter van de Cappelle was geen onbelangrijke drukker. Hij was eveneens werkzaam als boekbinder. Zijn drukkerij was gevestigd in de Breidelstraat. Hij had negen kinderen, waaronder Thérèse van de Capelle die gehuwd was met Jean Baptiste Macque die eveneens boekdrukker was en in de Breidelstraat woonde.

[p. 482]

■ Grondplan van de Brugse Spermaliekapel in een achttiende-eeuws handschrift getekend door Carolus-Franciscus (Charles-François) de Custis en bewaard in de handschriftenverzameling van de Gentse Universiteit (hs. 4192, deel III)
[Foto: Gent, Universiteit]

■ Bladzijde uit het bekende handschrift 449 in de Brugse stadsbibliotheek, ‘bij een vergaedert ten jaere 1698 a 1707 door M'her Ignace De Hooghe’ (deel IV, f^o 89r) met de tekst en het wapen op het graf van abdis Maria de Ramires van Spermalie
[Foto: Brugge, Stadsbibliotheek]

zelf geregeld te herlezen. Dit boek kende blijkbaar wel succes, want in 1765 gaf de Brugse drukker Jozef van Praet (1724-1792) het opnieuw in drie delen uit, nu wel met de vermelding van de auteur. De bedoeling was om er zowel een Nederlandstalige als een Franstalige editie van uit te geven. Van die laatste kwam echter niets in huis. Intussen had De Custis de tekst tot 1749 aangevuld en Van Praet zelf voegde er zelf nog enkele aantekeningen over de periode 1750-1765 aan toe. Dergelijke studies en uitgaven vielen zeker in de smaak van de achttiende-eeuwse lezer¹⁷. Dit soort boeken werd blijkbaar gemakkelijk aangekocht door rijken en adellijken. In die tijd werden inderdaad enkele soortgelijke werken gepubliceerd. Hij was amper zevenenveertig jaar toen hij in de O.-L.-Vrouwekerk werd begraven. Het grafmonument van mevrouw Maria de Ramires was een stenen epitaaf tegen de noordelijke muur van de kapel, opgehangen op een paar passen van haar graf dat bijna vlak voor het zijaltaar was gelegen. Interessant is eveneens dat in het vermelde manuscript ook een onbekend ingekleurd grondplan van de Spermaliekapel werd opgenomen met als onderschrift: ‘vloer van de kercke der abdie van Spermaillie’¹⁸. Het gaat om een driebeukige bidplaats met een hoofdaltaar en twee zijaltaren op het einde van de zijbeuken. Blijkbaar was er ook een duidelijke afsluiting tussen het koor en het overige deel van de ruimte, misschien een communiebank. Uit de rekeningen vernemen we dat in de kapel ook een doksaal met orgel en een koorgestoelte met lambrise-

17 J. Blaak, Geletterde levens. Dagelijks lezen en schrijven in de vroegmoderne tijd in Nederland 1624-1770, Hilversum, 2004, p. 130.

18 Gent, Universiteit, handschriftenverzameling, hs. 4192, deel III, f^o 228r.

[p. 483]

ring stonden. De muren waren behangen met acht wandtapijten¹⁹. Mogelijk stelden ze miraculeuze gebeurtenissen voor die in verband waren te brengen met de devotie tot O.-L.-Vrouw-van-Spermalie. De vermelde barokdeur is op dit grondplan niet aangeduid, wel is er in het zuidwesten een opening. Op ditzelfde grondplan zijn zeventien graven met Arabische cijfers aangeduid. Dit van Maria de Ramires is nummer zeven. Haar rechthoekige grafsteen was vrij groot. In enkele handschriften werd de tekst ervan overgeschreven²⁰. Hierbij werd ook telkens bovenaan haar wapen met staf en haar spreuk ‘Spes me Deus’ afgebeeld. Dit ruitvormig gepolychromeerd wapen (in lazuur een burcht van goud, gezoomd in keel bezaaid met acht Sint-Andrieskruisjes van goud) met staf en met eronder een banderol waarop het geciteerde devies vinden we eveneens boven op het grafmonument zelf, onder een segmentboogvormig fronton waarop een siervaas staat. De totale constructie ervan doet vroeg barok aan, wat aansluit met de stijl in Brugge omstreeks het midden van de zeventiende eeuw. Op de centrale memorieplaquette, die met strikken, bovenaan met een gevleugeld engelenkopje en aan weerszijden met vruchtenguirlandes is opgesmukt, prijkt een lofrede ter ere van de overleden abdis. Aan weerszijden daarvan staan twee gladde kolommen met Ionisch kapiteel en met ernaast twee heiligenbeelden. Het gaat om cistrerciënzermonniken met kovel: Bernardus van Clairvaux met volumineus kruisbeeld en een onbekende baardloze abt met kromstaf, open boek en lam of schaap. Het gaat mogelijk om Robertus van Molesme die samen met enkele anderen het klooster van Cîteaux opstartte. Onder andere daarom houdt hij meestal een maquette van een kerk vast. Boek, staf en kovel behoren tot zijn traditionele attributen, een schaap of lam niet²¹. Het monument rust op een vooruitspringende stenen plaat ondersteund door gecanneleerde voluten, versierd met gevleugelde engelenkopjes. De blinde plaat tussenin bevat blijkbaar geen inscriptie of wapen. Onderaan op krulwerk zit een wenend en mediterend engeltje met een doodshoofd in de rechterhand. Rondom bracht de beeldhouwer wat florale motieven aan. De aangehaalde zuilen schragen een volumineus entablement. Dit klassiek hoofdgestel bestaat uit een architraaf, een onversierde fries en een kroonlijst, waarop aan de uiteinden delen van het gebroken fronton staan. Daarop zit telkens een engeltje. De voluten die het naar boven uitstekende middendeel ondersteunen zijn opgesmukt met bladeren.

Over de aanmaak van dit grafmonument vonden we geen sporen terug. Uit het opschrift zelf vernemen we wel dat het werd opgericht door de priores en de religieuzen van Spermalie ‘tot een verlichtinghe des droefheyts over t' gevoelick verlies haers persoons ende danckbaerighe erkentenesse met duerich blyfteeken van haere minzaeme regeeringhe, yverighe veroorderynghe met dadelicke wercken soor int geestelicke als tydelicke’ De rekeningen uit het midden van de zeventiende eeuw bleven niet bewaard, waardoor we eventueel de naam van de beeldhouwer niet konden achterhalen. Vermoedelijk werd het epitaaf in die periode (circa 1648-1649) in Brugge gekapt door een lokale kunstenaar. Stilistisch vormt het geheel geen uitzondering voor Brugge in die periode.

19 Brugge, Grootseminarie, archief van de cisterciënzerabdij O.-L.-Vrouw-van-Spermalie, rekeningen 17, 25 februari 1633 - 25 februari 1642, geen folioaanduiding

20 Zie o.a. Brugge, Stadsbibliotheek, hs. 449, deel IV, f^o 89r en Brussel, Koninklijke Bibliotheek, fonds Goethals, 1657. Haar graf wordt echter niet vermeld in het handschrift Sepulturen liggende in de Kercke der abdye Sparmaillie uit 1789 (Brugge, Grootseminarie, S 93, deel VI).

21 Een cisterciënzerheilige die met een schaap wordt afgebeeld is de lekenbroeder Gezelinus van Altenberg uit het klooster Altenberg bij Wetzlar in Duitsland. Hij draagt echter geen abtstaf en open boek, wel een herderstaf. Trouwens we kunnen ons de vraag stellen waarom die hier dan afgebeeld zou zijn. Robertus van Molesme maakt meer kans omdat die ook samen met Bernardus van Clairvaux enerzijds als stichter, anderzijds als stimulator wordt afgebeeld.