Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 474]

■ Sint-Bernardus wordt door de abt van Citeaux, Sint Stephen Harding, in 1115 naar Clairvaux gestuurd. Het begin van een explosieve groei.
[Collectie Westvleteren, Sint-Sixtusabdij]

[p. 475]

De cisterciënzers in het Vlaamse erfgoedlandschap, een turbulente golfbeweging (12de-21ste eeuw)
Harry van Royen

Van de eerste cisterciënzerabdij die in 1132 in de middeleeuwse geopolitieke ‘Nederlanden’ werd opgericht tot de toestand in 2010, onderging deze monastieke orde de golfbewegingen van de geschiedenis.

Het actieve cisterciënzerlandschap is in het Vlaanderen anno domini 2010 beperkt tot zeven abdij gemeenschappen en twee congregaties. In de dertiende eeuw telde het huidige Vlaanderen een dertigtal cisterciënzerabdijen. Deze kloostergemeenschappen hadden talrijke uithoven, stadshoven en molens, verspreid over de toenmalige graafschappen Vlaanderen en Loon en het hertogdom Brabant. Enkele honderden sites hebben een onbewuste band met hun eeuwenlange monastieke eigenaar. Dit erfgoedgegeven is nog deels bewaard, maar heeft sinds 1796 meestal geen religieuze band meer met de orde van Cîteaux.

Een Europese beweging

Het cisterciënzerpatrimonium heeft een lange en internationale voorgeschiedenis. In 1098 werd bij Dijon in het hertogdom Bourgondië door hervormingsgezinde benedictijnen een nieuwe abdijgemeenschap opgericht. Zij wilden de regel van Benedictus strikter toepassen. Snel was dit autarkisch klooster bekend als Cîteaux en zijn inwoners als cisterciënzers. In de twaalfde eeuw werden door deze moederabdij en haar eerste dochterstichtingen La Ferté, Pontigny, Clairvaux en Morimond een 300-tal nieuwe abdijen gesticht of bestaande geïncorporeerd doorheen heel rooms-katholiek Europa. Van Scandinavië tot het Iberisch schiereiland en van Ierland tot Polen werden abdijen binnen de groeiende familie van Cîteaux opgenomen.

In totaal zouden er een 750 mannen- en een 1.000-tal vrouwenabdijen tot de orde behoren. Om dit geheel op een gestructureerde manier te kunnen besturen, werden interne regels opgesteld (de Carta Caritatis en het Us, een reglementenboek), een jaarlijks Generaal Kapittel georganiseerd (waar alle cisterciënzerabten aanwezig moesten zijn en verslag dienden uit te brengen over hun abdij en streek), omzendbrieven met richtlijnen verstuurd en geregeld visitaties (inspecties) uitgevoerd in alle abdijen. De orde van Cîteaux kan dan ook met recht claimen de eerste echte doordachte Europese beheersstructuur te hebben uitgebouwd.

De stichter en eerste abt van Clairvaux, Bernard van Fontaine (1090-1153), was daarin een meester. Zijn filiatie telde meer dan de helft van de abdijen van de nieuwe orde van reguliere monniken. In het huidige Vlaanderen kwamen alle nieuwe of overgenomen abdijen onder de filiatie van deze bijzondere figuur. Zijn relaties met de toenmalige pausen - Eugenius III was een oud-monnik van Clairvaux - bezorgden hem een solide machtsbasis. Zijn relaties met de koningen van Engeland en Frankrijk en de keizer van het Duitse Rijk waren uitstekend. Het was dan ook bon ton voor de adellijke toplaag om in de twaalfde eeuw nieuwe mannenabdijen aan de abt van Clairvaux te bezorgen. In de daaropvolgende eeuw zorgde de nieuwe toevloed aan vrouwenabdijen - die onder voogdij dienden te werken - ervoor dat deze voogdij door de abten van Clairvaux uitbesteed werd aan abten van hun filiatie in de buurt van de nieuwe cisterciënzermonialen. Zij dienden o.a. toe te zien op het spiritueel en economisch leven van hun zusters, en hen te helpen waar dat nodig was.

■ Robert van Brugge, de eerste cisterciënzerabt van de Duinenabdij te Koksijde (1139-1153) en de tweede te Clairvaux (1153-1157). De eerste Vlaming die aan het hoofd van een ordenetwerk kwam te staan. [collectie Westvleteren, Sint-Sixtusabdij]

Platteland versus stad

De oorspronkelijke cisterciënzerabdijen werden buiten de stadspoorten gebouwd, liefst op een aanzienlijke afstand van de wereldse verlokkingen. Door de duidelijk aanwezige steun van de regerende adel was het op het platteland voor deze religieuzen rustig én veilig tijdens de twaalfde en dertiende eeuw. De stadshoven (meestal als refuges aangeduid) waren dan ook geen vluchthuizen maar veilige rust- en handelshuizen. De monniken en lekenbroeders mochten immers enkel bij overmacht in een gewone herberg komen en het afsluiten van handelscontracten

[p. 476]

■ Spreiding van de cisterciënzerabdijen in België en het Groothertogdom Luxemburg, uit M. Cocherill, Dictionnaire des monastères cisterciens
(Rochefort: Abbaye Notre Dame de St-Remy, 1976)
■ De schuur van de uithof Ten Bogaerde te Koksijde. Gebouwd midden dertiende eeuw.
[foto H. van Royen]

mocht ook niet bij de verlokkingen van het herbergleven gebeuren. De geopolitieke wijzigingen die zich vanaf de veertiende eeuw voltrokken, betekenden het einde van de rust voor monastieke gemeenschappen in oorlogszones.

De zestiende eeuw bleek in heel reformatorisch Europa nefast. Groot-Brittannië nam daarbij het voortouw: vanaf 1536 werden alle abdijen geconfisqueerd. Protestants Noord-Europa volgde dezelfde beweging. In de Nederlanden stimuleerden de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en de Contrareformatie de plattelandsvlucht van talrijke cisterciënzerabdijen. Abdijsites op het platteland, zoals de abdijen Ten Duinen te Koksijde, Ter Doest in Lissewege of Boudelo te Sinaai-Waas, werden vanaf 1578 als steengroeve geexploiteerd. Eerst door de protestanten, nadien door de monniken zelf, die de bouwmaterialen zowel gebruikten om hun bezittingen te herstellen als stenen aan derden verkochten om geld in het laatje te krijgen. De door de Duinenabdij opgeslorpte dochterabdij Ter Doest werd verder uitgebaat als uithof. De abdijschuur en de nieuwe gebouwen van het neerhof, die zoals de andere uithoven nu verpacht werden, werden verder onderhouden, terwijl de abdijgebouwen zelf ook tot steenklamp werden herbestemd.

De belangrijkste stadshof werd door talrijke kloostergemeenschappen uitgebouwd tot een nieuwe abdij. Vooral in het graafschap Vlaanderen was de plattelandsvlucht groot. De abdijgemeenschappen van Boudelo, Nieuwenbos, Hemelsdale en Spermalie vestigden zich respectievelijk te Gent en te Brugge. In het hertogdom Brabant en het graafschap Loon werd het wel door hogerhand gestimuleerd, maar toch vond de plattelandsvlucht er veel minder weerklank. Zo bleven de monialen van Roosendael te Walem, en de monniken van Hemiksem herstelden hun abdij aan de Schelde. Ook de monialen van Vrouwenpark bij Rotselaar of Herkenrode bleven op het platteland. Onder grote druk dienden zij hun abdij wel zo te verbouwen dat er ook binnen het abdijdomein een feitelijke clausuur, een kloosterafscheiding, was. Voordien hadden de vrouwenabdijen, in tegenstelling tot de mannenabdijen binnen de orde, immers een losse bouwkundige structuur binnen de abdijmuren. In de achttiende eeuw, een relatief rustige en economisch voorspoedige eeuw, bouwden of verbouwden ook de cisterciënzergemeenschappen delen van hun patrimonium. Zo werden het abdissenkwartier van Herkenrode en de stadshof van Hemiksem te Antwerpen, het huidige bisschoppelijk paleis, gebouwd volgens de nieuwe tijdsmode.

Het einde van een tijdperk en de heropstanding

Het einde van het Ancien Régime in de Zuidelijke Nederlanden in 1795 betekende de confiscatie van de eigendommen van alle religieuze gemeenschappen door de Franse staat. In tegenstelling tot tien jaar eerder, toen keizer Jozef II religieuze gemeenschappen zonder openbaar nut liet sluiten, konden de in totaal 63 cisterciënzerabdijen op het huidig Belgisch grondgebied ditmaal de dans niet ontspringen. De psychologische schok moet evenwel groot geweest zijn, want amper enkele monniken en monialen dachten begin negentiende eeuw aan het zoeken naar een uitweg om hun gemeenschap verder te laten leven.

[p. 477]

■ Een pandgang van de Duinenabdij in Brugge, het huidige Grootseminarie, gebouwd midden 17de eeuw.
[foto Lambert J. Derenette/PGA]
■ Een pandgang van de Sint-Bernardusabdij in Bornem, voorheen Engels klooster uit de 18de eeuw.
[foto Lambert J. Derenette/PGA]

Een van de uitzonderingen betreft de monniken van de Sint-Bernardusabdij te Hemiksem die zich in 1826 opnieuw als gemeenschap vorm geven. Een terugkeer naar hun oude abdij is onmogelijk, maar in Bornem slagen ze er in om in 1833 het Engels dominicanenklooster aan te kopen. De gemeenschap groeit langzaam aan en in 1844 worden drie monniken naar Val-Dieu (Aubel in het Land van Herve) gezonden. Daar vervoegen ze de laatste monnik van Val-Dieu, Bernard Klinkenberg, die in 1840 zijn abdij had terugkocht. Verder gaan de monniken van de Sint-Bernardusabdij niet met het heropstarten van nieuwe abdijen. Alleen de cisterciënzermonialen van de in 1822 heropgestartte abdij Mariënlof te Kerniel kregen een priester-biechtvader van Bornem of van Val-Dieu ter beschikking. Deze monialenabdij werd gesticht in een voormalige kruisherenabdij door de laatste cisterciënzer van Boneffe en de laatste cisterciënzerin van Wauthier-Braine, Dame Maximilienne, geboren Marie-Amélie Guillaume.

Pastorale activiteiten van Bornem in de omgeving van het Noord-Brabantse Wouw zijn sinds enkele jaren noodgedwongen gestopt. De laatste monnik heeft Val-Dieu enkele jaren geleden verlaten en werd vervangen door een groep leken die volgens een religieuze dagstructuur leven.

De meeste andere cisterciënzers en cisterciënzerinnen leefden teruggetrokken en schonken hun laatste bezittingen aan de hernieuwde cisterciënzerabdijen, nieuwe congregaties of aan de bisdommen. Enkele zusters veranderden hun contemplatief religieus leven in een actief verzorgend bestaan als congregatiezuster na het Concordaat van 1802. De eerste ziekenzusters van de Bernardinnen van Oudenaarde of van de Cisterciënzerinnen van de Bijloke waren afkomstig van cisterciënzerabdijen en zetten in hun nieuwe werkomgeving hun gewone cisterciënzerspiritualiteit verder. Uiteindelijk werd in 1946 de spirituele affiliatie van de congregatie van de zusters Bernardinnen - Cisterciënzerinnen met de Orde van de Cisterciënzers van de Strikte Observantie door het Algemeen Kapittel van de trappisten goedgekeurd. De Bernardinnen-Cisterciënzerinnen van Oudenaarde hebben hun caritatieve activiteiten in de zorg en het onderwijs uitgebouwd in Oudenaarde, Bassevelde, Gent en Brussel.

De monastieke groeibeweging is te vinden bij de cisterciënzers van de strikte observantie, beter bekend als trappisten. In 1794 kwamen enkele uit Frankrijk gevluchte trappisten vast te zitten bij Antwerpen. De bisschop stuurde hen naar een mecenas en op een boerderij bij Westmalle begonnen de monniken aan een nieuw leven. Ze dienden wel twee maal te vluchten (1794-1802 en 1810-1814), maar na hun terugkomst konden ze zich handhaven door het oprichten van een school met internaat voor weesjongens. Hun gemeenschap werd in 1822 erkend door koning Willem I. Een poging om hun abdij te verplaatsen naar de abdijhoeve Ten Bogaerde van de Duinenabdij te Koksijde, dicht bij de grens met Frankrijk, mislukte door de halsstarrige weigering van de laatste monnik van de Duinenabdij. Toch groeide de abdij gestadig. In 1836 werd de abt van Westmalle door paus Gregorius XVI aangesteld als vicaris-generaal, verantwoordelijk voor alle bestaande en nog op te richten cisterciënzerabdijen in het

[p. 478]

■ De poort van de abdijsite Roosendael in Sint-Katelijne-Waver, gebouwd in 1777.
[foto H. van Royen]

■ Een pandgang van de Sint-Sixtusabdij in Westvleteren, afgebroken eind 2009.
[foto Lambert J. Derenette/PGA]

nieuwe koninkrijk België. Daarmee werd de abdij van Westmalle verantwoordelijk over het wel en wee van alle bestaande én toekomstige cisterciënzerstichtingen in België. De gewone observantie kreeg in 1846 evenwel een eigen vicaris, nadat de paus de constituties van de Sint-Bernardusabdij te Bornem had goedgekeurd.

De Sint-Sixtusabdij te Westvleteren dankt zijn ontstaan aan drie monniken die in 1831 van de Katsberg naar een kluizenaar in de bossen van Sint-Sixtus trokken. Na een moeizame start kregen ze in 1836 hulp van Westmalle. Een stille bloei was het gevolg. Vanuit beide abdijen worden tal van ‘kinderen’ en ‘kleinkinderen’ geboren. Zij nemen - op hun manier - deel aan de actieve groei van het rooms-katholieke geloofsleven in de periode 1850-1950. Zij blijven tot op vandaag oorden van bezinning, rust en een specifieke economische bedrijvigheid volgens de basisvoorschriften van de Regel van Benedictus, die naast nederigheid een evenwichtig regime van bidden en werken voorschrijft.

Beknopte bibliografie

A. Hoste, M. Nuyttens & G. Van Bockstaele, De Glans van Cîteaux in de Nederlanden. 900 jaar cistercienzerabdijen 1098-1998 (Beernem: Stichting Kunstboeken 1997) en M. Pieteraerens, L. Robijns & G. Van Bockstaele, Van Beaupré tot Zwijveke Cistercienzers in Oost-Vlaanderen (1200-1999) (Gent: Provincie Oost-Vlaanderen, 1999)