Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 441]

‘Als gele vingeren de toetsen toetsen/speelt de piano / pianissimo’
De piano in de Nederlandse literatuur
Luc Decorte

Dit verhaal zou kunnen beginnen bij De Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) van Betje Wolff en Aagje Deken waarin de genoegens van het burgerlijke milieu worden geschetst, en dus ook de muziekbeoefening in de huiselijke kring. Of bij Guido Gezelle die de piano laat figureren in een titelloos gedicht (1896), een stukje ‘klappermanspoëzie’, over hoe vreemd het in de wereld soms toegaat (...Nu speelt men piano in stad en te lande, nu gaat men gekleed 't is waarachtig een schande...). Maar we geven er de voorkeur aan dit al te beknopte overzicht te beginnen Tusschen tijd en eeuwigheid.

Eens in de 14 dagen reisde Henriette Roland Holst-Van der Schalk (1869-1952) naar Haarlem om er pianoles te volgen. Haar aristocratische vader hield van muziek en orde, van zijn tuin en zijn welverzorgde paarden. Haar moeder was vervuld van het verlangen naar een hoger geestelijk bestaan. In dat milieu ontwikkelde Henriette zich tot een zelfstandigdenkende jonge vrouw, een sociaalbewogen dichteres en een welsprekende politieke militante. Haar uitgebreide letterkundige oeuvre biedt ons het verslag van een rijk en bij wijlen stormachtig bewogen leven. Uit haar diepste ontgoochelingen (de breuk met de S.D.A.P. in 1911 en de Russische reis in 1921) haalde ze de inspiratie voor twee van haar beste bundels: De vrouw in het woud (1912, socialistisch) en Tusschen twee werelden (1923, elegisch), terwijl zij haar innerlijke religieuze opgang het overtuigendst heeft verwoord in Tusschen tijd en eeuwigheid (1934). Uit die verzen van een oud geworden vrouw, die ten slotte rust heeft gevonden en zich verzoend heeft met het tijdelijke en het voortdurende mislukken, deze serene mijmering van een bezonnen geest:

De klank van mijn ouden vleugel
wordt zwak en schril:
er is iets versleten
in hem, diep van binnen.
Er valt niets te herstellen,
er valt niets te beginnen:
tegen een doodlijk euvel
kan men niets beginnen.

De arme zwakke klanken
zullen ijler stijgen,
(waar bleef de sterke, volle
klank van hun jeugd?)
tot ten leste komt
het verlossende zwijgen,
voor het kreunen der smart en
den jubel der vreugd.

Uit het doorgaans modernistisch genoemde debuut van Martinus Nijhoff (1894-1953), De wandelaar (1916), plukken wij twee strofen uit Tempo di menuetto en Het strijkje waarin de romantische sfeer in de laatste strofe schril verstoord wordt. Uit zijn (tweede) bundel Vormen (1924) diepen wij het prachtige Fuguette op, liefdesverzen voor Netty Wind, die niets te vermoeden geven van de tragiek die zijn 34-jarige huwelijksleven met haar zou doen mislukken.

De volle weelde van een melodie
Breekt uit het hart van de piano open.
Ik zie je bleeke stille handen, die
Over de witte en zwarte toetsen loopen.

(...)

Ons is een grooter leven niet bereid:
Een mensch die danst al weet hij zich gehavend -
De weelde van de melodieën schreit
Uit de piano door den glans der avond.

Het strijkje speelt's avonds in de warande,
- Piano, twee violen, fluit en cel -
In de warande van het dorps-hotel
Moderne dansen, oude sarabanden.

En in de tuin, waar in de boomen branden
Wat roode lampions, - het donkert al -
Een op-gedrongen menigte naar 't spel
Zwijgende luistert onder de guirlanden.

Twee menschen in riet-stoelen naast elkander:
‘Lieve, wat zijn vanavond je ogen mooi -
Ik voel dat 'k in dien zachten glans verander. -’

De maan gluurt door de takken. Oh la la!
Een papegaai gilt in zijn koopren kooi
De melodieën van het strijkje na.

Claudien, jij speelt piano, en ik zit
In de warande, en luister naar het zingen
Uit het innige hart der stille dingen,
En luister naar de stem der nacht die bidt -

Nu is mijn hart heel stil geworden: dit
Is het stil einde van het grote dringen.
De regens die tussen ons beiden hingen,
Claudien, zijn over en de nacht is wit.

Zachtheid, zachtheid is het woord van muziek:
Het is of je op een groenen heuvel toeft,
Een fabel leest, of ziet een mozaïek -

En 't hart, ontvangend wat het hart behoeft,
Niet meer van pijn verbijsterd, niet meer ziek,
Vergeet - een glimlach lang - wat het bedroeft.

[p. 442]

Piano (1924) is het titelgedicht uit een woordspelige bundel zuivere lyriek, organisch expressionistisch van snit, van de dichter en schilder Gaston Burssens (1896-1965).

Met zijn boezemvriend en medestander Paul Van Ostaijen en met Victor Brunclair vormde Burssens de avant-gardevleugel van het expressionisme in Vlaanderen. Sinds Piano, door Eddy du Perron en Van Ostaijen hogelijk gewaardeerd, schreef hij een woord-poëzie die esthetische ontroering wil opwekken door een vernuftig spel met klank, beeld en associatie, deels met behulp van een aangepaste typografie. Het experiment lag hem na aan het hart, aanvankelijk als revolutionair expressionist, in zijn latere jaren als dichter van zogenaamde experimentele belijdenislyriek.

Lino wit en zwart

Vingeren toetsen de toetsen
in mineur
maar het auditorium dut
in ut
maar Chaplin is in nood
Chopin is dood
en wordt begraven met zijn marsj in do
dodo
dada
- dadaïsme van het auditorium -

Als gele vingeren de toetsen toetsen
speelt de piano
pianissimo
en draait de automatiese trommel
fortissimo

Frans Pointl (1933) begon pas laat met het schrijven van verhalen. Zijn debuut, De kip die over de soep vloog (1989), haalde, gepusht door op human interest jagende verslaggevers, binnen enkele maanden een vijftiental drukken. Over de pijnlijke gevolgen die de Jodenvervolging voor zijn familie en hemzelf heeft gehad, vertelt de auteur in zijn eersteling zonder al te veel omhaal, zonder mooischrijverij. Een tragikomische kroniek van een illusieloze gelukzoeker die zwicht onder het juk van zijn dominante, joodse moeder. Een fragment uit het begin van het boek. Samen met zijn muzikaal zeer begaafde moeder, die de vernietigingskampen heeft overleefd, zit hij in de woonkamer. De vrouw is niet in staat zich los te maken van haar piano, het enige voorwerp dat een brug naar het verleden kan slaan, maar dat tegelijkertijd een symbool van kwellende herinneringen is. De jongen droomt weg in een album met autoplaatjes.

Op een avond speelde moeder een deel uit Chopins tweede pianoconcert tot mijn verwondering helemaal uit. Het klonk zowaar zacht en melodieus en het stemde me triest. Zo had ze in geen tijden gespeeld.

‘Met haar talent en techniek had ze een geweldig pianiste kunnen worden. Volgens mij bezit ze een absoluut gehoor,’ had tante Fré indertijd opgemerkt. ‘Waarom speelt ze alles dan zo woest en chaotisch?’ Tante Fré zuchtte en streek me over het haar: ‘Zoals de oorlog haar geest heeft verminkt, verminkt zij nu de muziek die haar aan vroeger herinnert.’

Toen moeder het stuk had beëindigd, draaide ze zich naar me toe en zei: ‘Hanna hoeft niet meer te komen, begrijp je wel?’ Ik wilde protesteren; wat had ze ineens tegen Hanna? Ik opende mijn mond toen haar handen dat typerende gebaar maakten waarmee ze me vaak het zwijgen oplegde. ‘Géén meisjes, jongens kunnen me niet schelen,’ voegde ze eraan toe, keerde zich naar de piano en herhaalde dat bijzonder tedere gedeelte, het larghetto.

Tranen sprongen in mijn ogen.

Lange tijd werkte de Nederlandse auteur J. Bernlef (1937, ps. van Hendrik Jan Marsman) in de luwte, maar in 1984 raakte hij met Hersenschimmen een gevoelige snaar bij het grote publiek. Zelden was met zoveel inlevingsvermogen het krimpende universum beschreven van een dementerende man. Intussen is het boek zowel een tijdloos document over alzheimer, als een ijzersterke roman, die in 1987 verfilmd werd door Heddy Honingmann met Joop Admiraal en Marja Kok en die tien jaar

[p. 443]

later door Guy Cassiers voor het Brusselse Kaaitheater tot toneel bewerkt (met Nand Buyl en de Nederlandse actrice Henny Orri), met heel mooie momenten wanneer Maartens muzikale voorliefde te horen is: een pianosonate van Mozart.

Maarten Klein, zo heet het 71-jarige hoofdpersonage, is een gepensioneerde secretaris van een maritieme organisatie. Op het ogenblik dat hij de geneugten van de oude dag lijkt te kunnen plukken, begint zijn wereld te verkruimelen. Er treden bewustzijnsstoringen op en het gevoel te verdwalen steekt voortdurend de kop op, terwijl heden en verleden door elkaar wemelen. Plots wil hij weer naar zijn werk of ziet hij zijn vrouw Vera voor zijn moeder aan. En er is het alomtegenwoordige sneeuwlandschap, metafoor voor Maartens langzaam ingesneeuwde geest.

Eén keer heeft hij het over zijn liefde voor mama, die hij steevast ‘vrouw’ noemde, gehad. Dat was toen ze veertig jaar getrouwd waren en hij met een glas rode wijn in de hand een tafelrede hield. Hij vergeleek mama met een stuk muziek, met het adagio uit de Veertiende Pianosonate van Mozart. ‘Even klaar, helder en ondoorgrondelijk.’ Dat zei hij. En daarna speelde ik het adagio op onze ontstemde zwarte piano en kreeg mama tranen in haar ogen zei papa want zelf kon ik dat niet zien. Ik kan niet slapen omdat ik moet pissen. Dan heeft het geen zin te blijven liggen, dat weet ik uit ervaring.

Iemand heeft het licht in de gang laten branden. Klaar, helder en ondoorgrondelijk. Zonder vrouwen zou de wereld grauw en gewelddadig zijn, zegt papa. ‘Maarten, speel jij nu wat ik bedoel, maar waarin mijn woorden tekortschieten.’

Die zin is het sein dat ik naar de piano moet lopen. Dat hebben we zo met elkaar afgesproken, papa en ik.

Ik ga voor de piano zitten, houd mijn handen boven de toetsen en zoek. Ik kan het begin niet vinden. Altijd zie ik het voor me maar nu niet. Misschien moet ik eerst licht maken. Ik doe de schemerlamp aan en blijf even naar de toetsen staan kijken. Dan ga ik weer voor het instrument zitten. Ik sluit mijn ogen in de hoop dat de afstanden tussen de toetsen terugkeren, dat ik de eerste noten weer in mijn vingers zal voelen, maar er gebeurt niets. Ik sta op en zoek de sonate tussen de stapel bladmuziek op de piano. Ik zet het album op de standaard en blader tot ik het adagio gevonden heb. Daar staan ze, de noten. Maar ze willen niet van het papier af mijn vingers in. Ik kan ze toch niet teleurstellen straks. Misschien moet ik eerst even inspelen, zomaar wat tonen, dat het begin dan plotseling terugschiet in mijn vingers. Als ik het begin maar eenmaal heb dan komt de rest vanzelf. Steeds harder en harder druk ik witte en zwarte toetsen in, steeds meer toetsen druk ik in om dat ene verdomde begin te vinden. Maar er zijn duizenden mogelijkheden. Toch zal en moet ik het begin vinden! ‘Maarten, wat is er? Waarom zit je te huilen?’ Vera in haar donkerblauwe peignoir, haar bruine haar in een woest uitstaande dos om haar hoofd.

‘Het begin, ik kan het begin niet meer vinden.’

Ik hoor geloop boven mijn hoofd, kijk naar de zoldering.

‘Dat is Phil,’ zegt ze met mij meekijkend. ‘Je hebt haar wakker gespeeld.’

Ik weet niet op wie zij doelt, maar het spijt me natuurlijk. ‘Ik was aan het oefenen voor de bruiloft en nu kan ik het begin niet meer vinden.’

Daar is nog iemand. Een jong meisje in een spijkerbroek en een blauw T-shirt. Ze loopt op blote voeten, wat merkwaardig is voor deze tijd van het jaar.

‘Maarten speelt altijd het adagio uit Mozarts Veertiende Pianosonate uit zijn hoofd. Al jaren. En nu opeens kan hij het begin niet meer vinden.’

Het meisje knikt slaperig. Ik zie dat het haar niets interesseert (en terecht, wat is dat ook voor een belachelijke situatie, een oude man die middenin de nacht in zijn pyjama piano zit te spelen).

‘Ik zal even iets voor hem halen,’ zegt ze en gaat de kamer uit. Vera loopt naar de pick-up naast de televisie. Ze hurkt voor het plankje met platen. Ik heb het koud. En trek in bier. Ik loop naar de keuken.

Middenin de keuken, met het handvat van de ijskastdeur in mijn hand hoor ik plotseling het adagio uit de kamer komen. Klaar,

[p. 444]

helder en ondoorgrondelijk. Langzaam, plechtig bijna, betreed ik op het ritme van de muziek de kamer.

In Schiet niet op de pianist (1993) bracht Bernlef zijn essays over jazz bijeen, in Haalt de jazz de eenentwintigste eeuw? (1999) en Hoe van de trap te vallen (2006) zijn jazzverhalen.

Hoe zwaar op de hand de titel Het woeden der gehele wereld ook klinkt, de onderhoudende roman die Maarten 't Hart (1944) in 1993 uitbracht, is, behalve een synthese van de klassieke thema's van de schrijver (calvinisme, muziek), een psychologische (kunstenaars)roman, een thriller in onvervalste Agatha-Christiestijl (over een nooit opgehelderde moord in Maassluis, 1956) én een bildungsroman tegelijk.

Centraal in het haast muzikaal gecomponeerde boek staan de bewogen jeugdjaren van de eenzelvige Alexander Goudveyl die componist wil worden. Alexander ontwikkelt zich muzikaal zo sterk dat de kloof met zijn ouders, ‘griffermeerden’ die hun laatste dubbeltje twee keer omdraaien, steeds groter wordt. Zijn vader wil dat hij gaat studeren. Een goeie smoes om niet naar het leger te hoeven. In Leiden kan de ik-figuur eindelijk op kamers gaan wonen, nadat hij iets kan bijverdienen als pianostemmer.

‘Een piano stemmen,’ zei ik op een novembermiddag overmoedig tegen Jozef, ‘o, dat kan ik vast wel, ik heb een absoluut gehoor. En ik heb ook al wat ervaring, al jarenlang stem ik mijn eigen rottige piano.’

‘Je zou eens met m'n vader moeten gaan praten,’ zei Jozef

Dat deed ik niet, maar twee dagen later klopte, terwijl ik titreerde, iemand voorzichtig op mijn rug. Dadelijk draaide ik het kraantje van mijn buret dicht.

‘Ik hoor van m'n zoon dat je een piano kunt stemmen. Ik zit enorm omhoog. Als't waar is dat je een beetje fatsoenlijk stemmen kunt, houd ik me aanbevolen, houd ik me érg aanbevolen. Zou je morgenochtend eens eventjes bij mij op de zaak kunnen aanlopen?’

(...)

De volgende dag liep ik vanaf het station dadelijk naar de pianohandel van Zonderman op de Hogewoerd. Daar werd ik, zodra ik binnenkwam, door een norse Zonderman terstond achter een gezakte Bechstein gezet die ik vrij moeiteloos kon ophalen en waarop ik vervolgens in de verder geheel lege toonzaal de fraaie sonate Longo 463 (‘Non presto, ma a tempo di ballo’) van Scarlatti oefende. Om half elf kwam Zonderman met een kop drabbige koffie uit de diepten van het woonhuis achter de toonzaal te voorschijn. Hij luisterde even naar dat verbluffende dansje en zei: ‘Dat valt helemaal niet tegen, wat mot je verdienen?’

‘O, dat weet ik niet, wat verdient een stemmer?’

‘Een goede, gediplomeerde stemmer is goud waard, maar je bent nog een jonkie ...je moet eerst maar eens laten zien wat je kunt, ik kan je drie knaken per stembeurt betalen.’ ‘Dat is prachtig,’ zei ik, ‘op voorwaarde dat ik dan af en toe hier mag komen oefenen. U hebt zoveel schitterende vleugels staan.’

Het hele werk van Christa Widlund-Broer is van (piano)muziek doorvlochten. Van 1963 tot 1969 studeerde ze in Leiden klinische psychologie. Daarna studeerde ze piano, tot 1976, aan het Haagse conservatorium. Als Anna Enquist (1945) gaf ze op 46-jarige leeftijd haar eerste dichtbundel uit, Soldatenliederen. Er volgden een viertal andere bundels en twee romans (Het meesterstuk, 1994 en Het geheim, 1997), waarin zij met een zekere hardheid haar wanhoop en woede uit over verlies, dood en afscheid: op 3 augustus 2001 werd haar 27-jarige dochter op de Dam in Amsterdam doodgereden (‘ik mis haar tot brakens toe dagelijks... geen wijsgerige held gaat mij helpen. Ik mis het vlees, haar linkshandige lichaam’)... in 1997, op weg naar een literatuurfestival in Lissabon, overleed Herman De Coninck onverhoeds in haar armen (‘Zijn polsslag verzwakte. Viel stil. Ik was een soort sterfbed op straat’).

Voor hobo en piano (uit Jachtscènes, 1992) is een gedicht over haar muzikale dochter, waarin zij met krachtige beelden, in de onvermijdelijke voortgang van de tijd, de unieke band van moeder en kind oproept: het moeizame samenspel tussen een dochter op weg naar zelfstandigheid en een moeder die in het zicht van de naderende ouderdom haar rol verliest. Vrucht van waarneming en ervaring, maar vooral ook van aandachtig en zorgzaam leven, tot het kind het ouderlijke nest verlaat (‘blaast zij zich daaglijks verder weg’), vervuld van warme herinneringen.

Zij heeft het riet in huis gehaald waar, altijd
met een zweem van streling, snaren klonken. Zij
wil niet als de klarinet behagen, niet verlokken
als de fluit. Zij stelt. Zo eenzaam heb ik haar
als meisje nooit gehoord. Met haar oprecht en
puur geluid blaast zij zich daaglijks verder weg.
Wat nu? Ik bied haar fluisterende tegenstemmen
op het aangetast gebit van mijn klavier, ik vang
mijn grote kind nog in een uitgerekt accoord
maar ga haar toevertrouwen aan de tegenwind.

In Enquists tweede grote roman Het geheim draait alles om de getalenteerde pianiste Wanda Wiericke. Opgegroeid in de oorlog met een depressieve moeder (Emma) die zangeres is, een afwezige vader, afgevoerd door de Duitsers vanwege zijn joodse identiteit, en een zwakzinnig broertje. Na het conservatorium staat niets het grote succes in de weg. Briljant als het gaat om sonates, maar niet in staat tot relaties, niet in staat tot empathie. Ze hakkelt zich door het leven en leeft pas achter de piano. Ze treft niets dan bindingsangstige mannen. Zelfs met de lieve trouwe Bouw Kraggenburg loopt het mis.

De piano is en blijft het enige waarmee ze leven kan en waarbij ze, naar de door haar moeder veel gezongen aria uit Die Fledermaus: ‘Glücklich ist... wer vergisst... was doch nicht zu ändern ist’, troost en liefde vindt. Het ‘geheim’ van de roman bestaat er voor een deel uit dat de moeder pas op haar sterfbed duidelijk maakt dat Wanda een buitenechtelijk kind is, verwekt door haar grote liefde, Max de Leon (Ze hebben met elkaar gevreeën tijdens de repetities, Emma werd zwanger, naast de vleugel is

[p. 445]

ze verwekt) in de eerste jaren van haar huwelijk met Egbert. De Leon, die Wanda de beginselen van het pianospel heeft bijgebracht.

Waarom huilt hij zo, denkt Wanda. Hij weet niet dat het oorlog is, hij weet niet dat mama er niet is. Misschien heeft hij honger, maar zo klinkt het niet. Hij maakt een zacht, jammerend geluid dat hoog begint en dan langzaam afzakt. Op het laagste punt haalt hij rochelend adem en begint dan opnieuw. Het klinkt verdrietig. Het is het enige liedje dat hij kent.

Achter de bank staat de vleugel. Wanda knipt het pianolampje aan.

‘Je moet nu niet spelen,’ zegt Egbert, ‘dan kan Frank niet slapen.’

‘Hij slaapt niet,’ zegt Wanda. Ze zit achter de piano met de handen in haar schoot. Haar eigen wetboek, wat zegt haar eigen wetboek nu? Ze wil niet oefenen maar wel spelen.

Drie soorten spel zijn er, zei meneer De Leon. Het mooiste en spannendste is voorspelen, vindt Wanda. Als een stuk helemaal af is, als het in haar hoofd zit en ze kan het spelen zonder de muziek, dan moet ze het voorspelen. Vanaf de deur van de leskamer loopt ze naar de vleugel, het stuk van binnen zingend. Ze gaat zitten, bedenkt hoe het begint en speelt het tot het eind. Als er iets misgaat mag ze niet overdoen, pas de volgende les weer. In een apart schrift noteert ze alle stukken die ze kan voorspelen. Soms kiest meneer De Leon er zomaar een uit, om te kijken of ze het nog kan.

Studeren is ook spannend, maar het duurt zo lang. Je moet onthouden welke vinger welke toon moet spelen, je moet moeilijke stukjes apart doen, heel langzaam, zodat je nauwelijks hoort hoe het stuk eigenlijk gaat. Ook de rechterhand en de linkerhand moet je apart oefenen. Uit het hoofd. Je moet leren weten wat je doet.

Het leukste is: doorspelen. Een nieuw stuk, om te horen hoe het is. Oude stukken die niet in het voorspeelschrift staan. Of, waar ze het meest van houdt, quatre mains. Ze spelen uit lage, brede boeken en meneer De Leon bedient het pedaal. Je moet goed naar elkaar luisteren, elkaars tempo en speelmanier volgen, samen het stuk maken. Dat doen ze aan het eind van elke les.

Wanda doet de lamp weer uit. Zonder dat ze het echt besloten heeft is ze ineens aan het spelen. De prelude met de rustig voortwandelende linkerhand, en de rechter die hem omspeelt, die omhoog gaat en tegen het eind helemaal op hol slaat. Als ze begint hoort ze Egbert geërgerd inademen. Ze speelt door. Voorspelen betekent: nooit ophouden.

Na het slotakkoord is het stil. Wanda kijkt haar vader aan. Dan staan ze beiden op en lopen naar de bank. Frank ligt rustig te kijken, zijn ogen zijn open. Hij huilt niet.

Het geheim is een roman over de onzegbare kracht van muziek, over pianomuziek en de ontoereikendheid van de taal, over het menselijk tekort en het grote verdriet, over liefde en ambitie die met elkaar in conflict komen.

Enquists laatste roman, Contrapunt, zindert van liefde met op de achtergrond continu de Goldbergvariaties van J.S. Bach.

In 2001 won Bart Koubaa (1968, ps. van Bart Van den Bossche) met Vuur de Vlaamse Debuutprijs. Eerder studeerde hij fotografie en arabistiek. Hij was frontman van de rockgroep Ze Noiz en won in 1988 Humo's Rock Rally. Begin 2009 publiceerde hij De leraar, een huiveringwekkende roman in korte hoofdstukjes over de problemen in het onderwijs, meer bepaald in BSO en BUSO, waar ontmoediging, verzuring en wanhoop als zwarte schaduwen over de leraarskamer hangen.

Hoofdpersonage is een 55-jarige, uitgebluste Ieraar in het beroepsonderwijs, die ‘de Kraai’ genoemd wordt. Kurkdroog maakt hij een inventaris op van de zich opstapelende onderwijsellende.

Het beeld dat Koubaa van de Kraai ophangt, is dat van een alcoholische eenzaat, verknocht aan film en zwartwitfotografie, die probeert om in het onderwijs het hoofd boven water houden en zo anoniem mogelijk de dagen door te komen. Hij treurt om het verlies van zijn moeder met wie hij destijds zo intens schaak speelde, terwijl het Tweede Pianoconcerto van Rachmaninov op de achtergrond klonk.

Mijn moeder aan de piano, dat viel mee. Mijn moeder aan de piano was een oosters gezicht. Blanke handen die als een zijdevlinder over het klavier fladderden en zo nu en dan een toets raakten, dan Bengaalse tijgerklauwen in de hals van een antilope. De klanken waren hoofdzakelijk Russisch, de tijd in het landhuis tikte op het ritme van Rachmaninov. Nadat mijn vader verdwenen was, speelde ze beheerster, alsof ze van een duivel verlost was. Uren kon ze over het klavier gebogen zitten. Terwijl onze meid (misschien de ware reden van mijn vaders verdwijning) in de keuken bezig was, draaide ik de bladzijden van de partituur om, de warmte van het vuur dansend op mijn rug. Op een keer werd het pianospel verstoord door een enorme schreeuw. Mijn moeder schoof de pianokruk achteruit, ging naar de keuken en gaf de meid een klap in het gezicht. Daarna nam ze weer plaats achter de piano en ging verder met Prelude in G mineur, Opus 23, Nr. 5. 's Nachts hoorde ik de meid snikken in de kamer naast mij, ik masturbeerde voor het eerst.

Marcellus Emants, Theo Thijssen, Simon Vestdijk, Gerrit Achterberg, J.M.A. Biesheuvel, Hans Dorrestijn, Martin Bril, Margriet de Moor, Dirk Ayelt Kooiman en Arthur Japin, het verhaal van Ida De Ridder over de Bechstein-piano van haar joods-Engelse vriend en geliefde Rudi Lek en de wonderlijke rol die haar vader, Willem Elsschot, in deze pianogeschiedenis heeft gespeeld, Een piano in de tuin, jongerenroman van Katrien Seynaeve over een joods meisje dat als kind in Theresienstadt gevangen zat... naar volledigheid werd niet gestreefd. Wel werd getracht een klein aantal gedichten en prozafragmenten tot leven te wekken in een tijd dat in de (hoge) school de literatuur als geheel vaak tot een dode letter wordt verklaard.