Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 417]

Scènes met witte en zwarte toetsen
Freddy Sartor

Film is als ritmische kunstuiting altijd ‘muzikaal’ genoemd omdat de taal van de beelden grote verwantschap vertoont met de taal van de noten. Daaruit zou je kunnen concluderen dat de relatie tussen film en muziek bijzonder harmonisch is. Dat is evenwel niet altijd zo. Weliswaar zijn beide talen in staat emoties uit te drukken en streven ze allebei naar een vloeiende ‘vertelstijl’, naar een dynamische en ritmische uitdrukkingsvorm. Film en muziek, beeld en klank, versterken elkaar graag. En daarin speelt naast de viool ook de piano dikwijls een doorslaggevende rol.

Stille film

Al van bij de ontstaansgeschiedenis van de film, eind 19^de eeuw, ontpopt de muziek zich tot een van de meest effectieve hulpmiddelen van de film. Van dan af ‘begeleidt’ een pianist al improviserend wat er op het witte doek te zien is. Zo tracht hij de kijkervaring een nog grotere intensiteit mee te geven. De piano blijkt het uitgelezen instrument om alle mogelijke gemoedsbewegingen (van zeer triest via avontuurlijk tot uitermate komisch) de gepaste expressie te geven. In het filmmuseum in Brussel, de Cinematek, is er tot

■ In The Pianist speelt de joodse pianist Szpilman op het einde van de oorlog - letterlijk - voor zijn leven

de dag van vandaag een aparte zaal met een programma stille films, waar je deze sensatie nog elke dag lijfelijk kan meebeleven.

Bioscoopbezoekers van het eerste uur al konden in het begin van de 20^ste eeuw aan de hand van de wisseling van een instrument (en dus van de muziek) altijd al emoties van een bepaald gehalte voelen aankomen en vergisten zich zelden.

Een vlam

De conventionele filmmuziek vandaag gaat niet anders te werk; in boze of verdrietige klanken werpt de actie al zijn schaduw vooruit. De muziek ‘stoffeert’ het gevoelsleven van de kijker met heroïsche of sentimentele toetsen zodat de nakende gebeurtenissen een bewoonbaar gemaakte ruimte aantreffen. In de recente misdaadfilm Dossier K. van Jan Verheyen hoor je tijdens een sentimentele momentopname - inspecteur van politie, Hilde De Leenheer, mompelt aarzelend ‘Erik’ tegen haar collega Vincke, die haar poogt af te schepen door te zeggen dat hij alleen maar ongeluk brengt - op de achtergrond een gedempte pianotoets (gevolgd door aanzwellende violen) wanneer de teleurstelling van de vrouw voelbaar wordt.

‘Een vlam, die onder het doek wordt gezet, met als doel een en ander voor te verwarmen’. Zo zou de Amerikaanse componist Aaron Copland deze filmmuziek benoemen. Copland vindt dat de muziek in de film op de eerste plaats de op het doek staande scène moet steunen, aan de dialoog een soort achtergrond moet geven en ten derde als taak heeft een illusie van continuïteit te creëren. Zo voorspelbaar als bepaalde muziek is met de onvermijdelijke viool in de hoofdrol, zeker wanneer zich romantische en/of trieste scènes aandienen, zo onvoorspelbaar, zo rijk (en diverse registers bespelend) is pianomuziek.

Hoe subtiel muziek kan worden aangewend, leren we uit het veelgelauwerde oeuvre van de Luikse broers Dardenne. Pas in hun jongste film Le silence de Lorna voegden zij voor het eerst muziek aan een film toe die niet in de scène te zien is. Helemaal naar het einde van het verhaal, in de epiloog, klinken er enkele pianoklanken, -tonen (uit Arietta - Sonate nr.32 op. 111 van Beethoven) wanneer het hoofdpersonage, het Albanese meisje Lorna, weggevlucht uit de wurggreep van de Luiks-Russische maffia, in haar eentje,

[p. 418]

■ Geoffrey Rush als de psychisch labiele pianist David Helfgott in Shine

maar bevrijd, in een woud ronddoolt om zich uiteindelijk in een gekraakte boshut op een bank neer te vlijen. Meteen daarop houdt de (piano)muziek op, volgt er een zwart beeld (de film is ten einde) om tijdens de eindgeneriek door te spelen. Alsof je er als kijker mag van uit gaan dat Lorna definitief de dans is ontsprongen, voortaan vrij is en zelfstandig kan beslissen. Feit is dat over de rol van filmmuziek grondig is nagedacht.

Pianist(en)

Als ‘piano’ in de filmtitel is terug te vinden dan zal ie wel een heel belangrijke rol spelen. En dat is meestal ook zo. Met The Pianist of het waargebeurde verhaal van de Pools-joodse pianist Szpilman, won Roman Polanski de Gouden Palm in Cannes. Op 23 september 1939, terwijl Duitsland Warschau bombardeert, speelt de jonge Wladyslaw Szpilman (Adrien Brody) voor de radio een Nocturne van Chopin. Zijn hele familie en tal van vrienden komen intussen om het leven. Szpilman wordt gered maar is gedoemd om in de ruïnes van zijn stad rond te zwerven, bijna bezwijkend aan honger en kou. Het enige waar hij zich aan kan vastklampen is de muziek, zijn muziek die hij alleen maar in zijn verbeelding kan spelen. Stilzwijgend doolt de uitgemergelde man in de laatste oorlogsdagen rond. Gedoemd tot een leven in stilte - er zijn geen woorden voor de gruwel die hij zag - tot Szpilman in een vervallen woning aan een Duitse officier, Wilm Hosenfeld, moet bewijzen dat hij pianist is. Meteen een van de meest prangende pianoscènes uit de filmgeschiedenis. Nadat hij jaren niet meer achter zijn geliefde instrument heeft gezeten, speelt Szpilman, met verkleumde vingers, letterlijk voor zijn leven. Door wat hij allemaal heeft meegemaakt krijgen de klanken extra diepgang. Na vier jaar van ontbering speelt hij foutloos Chopins Ballade nr. 1. Maanlicht valt over de vleugel, Szpilmans koude adem wordt mooi zichtbaar. Muziek als metafoor voor hoop die alle ellende ontstijgt. Kan het mooier? In deze spannende sleutelscène borrelen dankzij de muziek aan de piano alle emoties naar boven: woede, pijn, verdriet, overlevingsdrift, schoonheid, genade...

La Pianiste van Michael Haneke, naar Die Klavierspielerin van Elfriede Jelinek, is een feministisch getinte schets van vrouwen die hun emoties onderdrukken en niet de macht hebben te doen wat ze wel zouden willen. Erika is al in de veertig, woont nog bij haar moeder en is niet de wereldberoemde pianiste geworden die zij had kunnen zijn, wel een deftige pianolerares die af en toe in huiselijke kring een recital geeft. Maar wel heftig haar frustraties uit tegenover leerlingen die haar krenken omwille van haar passie voor Schubert...

In Shine vertelt Scott Hicks het levensverhaal van David Helfgott, Pools-joods pianowonder. Op jonge leeftijd - hij is amper vier jaar wanneer hij voor examen een Polonaise van Chopin moet spelen en hij doet dat met zoveel verve dat zijn piano langzaam vooruitschuift - wordt hij door zijn vader gestimuleerd om concertpianist te worden. Diens muzikale talent (als violist) was destijds in de kiem gesmoord. Het gezinsverband is nog belangrijker voor de vader, die Auschwitz overleefde. De jongen houdt van pianospelen en is bijzonder getalenteerd. Wanneer David acht jaar is gebiedt zijn vader hem het derde pianoconcert van Rachmaninov in te studeren. Vervolgens verbiedt hij David op aanraden van violist Isaac Stern

[p. 419]

in Amerika lessen te nemen. Toch lukt het hem verder muziek te studeren. In het Londense Royal College vindt hij in de legendarische Cecil Parkes een leraar die hem leert dat muziek spelen veel meer is dan noten in klanken omzetten. Parkes spoort hem aan meer verbeelding, meer lyriek en meer ingewanden in zijn interpretatie te leggen en te spelen ‘alsof er geen morgen is’.

Als pianist maakt hij furore, maar krijgt op het concertpodium een zenuwinzinking, waarna hij voor de rest van zijn leven in een gestoorde, bijzondere staat van infantiliteit verkeert. Nadien zal Helfgott een nieuwe carrière opbouwen, als barpianist die op een dag virtuoos Rimski-Korsakovs Vlucht van de hommel speelt. Iedereen met verstomming geslagen.

Eén gegeven uit Helfgotts leven was een waar godsgeschenk: het derde pianoconcert van Rachmaninov, het hoogste doel tijdens zijn opleiding en de muziek die Helfgotts inzinking veroorzaakte. Met een mengeling van ontzag en afschuw wordt het derde pianoconcerto ‘Rach Three’ genoemd, als was het een onbereikbare bergtop. David speelt vaders lievelingsstuk op het fatale concert aanvankelijk met dansende vingers, totdat het geluid wordt overstemd door een bonkend hart en gesmoorde klanken, en de verwilderde pianist tijdens een staande ovatie met een doffe klap op het podium ineenstort... ‘verteerd door wat hij muzikaal wou uitdrukken’. Een toepasselijker soundtrack voor Shine dan het zwaarmoedige en aartsmoeilijke ‘Rach 3’ had niemand kunnen bedenken. Shine is het best te omschrijven als een melodrama over gebroken talent en waanzin die aan de piano werd overwonnen.

De piano

In The Piano van Jane Campion heeft Ada als compensatie voor haar onvermogen tot verbale communicatie als klein meisje piano leren spelen. De muziek was haar manier om zich te uiten en het instrument is in zekere zin een surrogaat voor haar menselijke stembanden. Ze is één met haar piano.

The Piano begint met Ada's mededeling (via een inwendige monoloog), dat haar vader haar een nieuwe echtgenoot heeft gevonden, een Nieuw-Zeelandse bushman die ze helemaal niet kent. Voor Ada en haar negenjarige dochter wordt de reis een moeizame ploetertocht, temeer daar het transport van de onontbeerlijke piano voor immense problemen zorgt. Ada wil koste wat het kost haar piano mee, want te moeten leven zonder is voor haar ondenkbaar. Haar piano is haar gesprekspartner, een mogelijkheid om schoonheid uit te drukken, om lelijkheid te omzeilen. Behalve om mee van gedachten te wisselen gebruikt ze de piano ook als haar stem. Al van toen ze zes was heeft Ada ‘besloten’ niet meer te spreken. Het doet in feite niet eens ter zake of ze niet meer wil spreken of dat niet meer kan.

Aangekomen weigert Ada's toekomstige echtgenoot de piano mee te nemen, de modderige berg op en de glibberige bush in. Die schrik en weigering zijn het begin van een weergaloos drama.

Instinctief wendt Ada zich tot buurman Baines om hulp voor haar verlaten piano. Na een toverachtige dag aan het strand waar hij haar in stralend licht hoort en ziet spelen en zij haar dochtertje laat dansen in zand en golven, is hij verloren. Hij koopt het stuk strand waarop de piano is achtergebleven en bezit zo ook het instrument. Hij wil dat Ada hem les komt geven maar zij voelt daar helemaal niets voor. Ada kan op die manier haar piano evenwel terugkopen: elk bezoek is één toets waard. Baines blijkt echter niet te willen spelen. Hij wil luisteren... Zo haalt hij Ada over tot een spel waarin erotiek en pianomuziek een even grote rol spelen. Het is geen raffinement dat hen drijft, maar de sensualiteit van mensen die, hun tijd getrouw, op seksueel gebied onwetend waren en het moesten doen met de mate waarin ze aan hun onbevangenheid gehoor wisten te geven. Het aanraken van haar arm wordt twee toetsen en samen naakt op bed liggen maar liefst tien. Ada ‘dealt’ en neemt alsmaar meer bezit van haar piano naarmate zij meer van haar lichaam geeft. Zo bouwt Campion de piano langzaam uit tot een belichaming van gevoelens die met erotiek en seksualiteit te maken hebben: de troebele verlangens van Baines, Ada's ontluikende gevoelens, en later de jaloezie en onzekerheid van de schuchtere Stewart. Campion weet het allemaal aan de piano te ontlokken, weet het instrument te verbinden met de driften van het trio. De ‘bezielde’ piano maakt het onbewuste voelbaar. De piano wordt een metafoor voor seksuele drift en passie. Ada, altijd in het zwart gekleed, ontluikt en stort zich vol overgave in de hartstocht. Voor het eerst kapt zij met haar onafscheidelijke dochter, die buiten moet spelen wanneer zij bij Baines haar piano terug verdient. Haar wraak zal zonder mededogen zijn. In de supermacho Baines zijn intussen subtiele gevoelens losgekomen. De piano is nog lang niet afbetaald, wanneer hij Ada zegt te willen stoppen. Zij, Baines missend, probeert even later lichamelijk contact met Stewart te hebben; voor haar is hij een lustobject want reden tot zoiets als liefde heeft zij niet. De enige uiting van heftige gevoelens van de Schot is woede en wraak. Haar overspel ontdekkend - haar eigen dochter verraadt haar bij Stewart - hakt hij de vrouw een vinger af en slaat zijn bijl in de piano.

Campion bedacht prachtige momenten. Harvey Keitel (Baines) en Holly Hunter (Ada) volgden haar fantasieën op de voet. Cameraman Stuart Dryburgh gaf er meeslepend vorm aan; hij zorgde er mee voor dat de piano altijd voelbaar de derde is in een alsmaar hoger oplaaiend liefdesspel. Zo registreren camera en licht op zeer intieme wijze hoe Baines zich buigt over Ada's hals die zich neigt naar witte en zwarte toetsen. Of de scène met Baines alleen met de piano. Hij raakt de toetsen aan, trekt zijn hemd uit en streelt naakt de piano met de in dat hemd opgeslagen lichaamswarmte. Dat wordt vastgelegd door een camera die accentueert hoe passie en tederheid in elkaars verlengde liggen.

Veel aandacht gaat in deze film naar Ada's band met haar piano, die niet alleen stem maar ook lichaam en ziel is. Van meet af aan al is de piano meer dan een muziekinstrument.

[p. 420]

■ The Piano. Film van Jane Campion, muziek van Michael Nyman

Ada spreekt, behalve in een gebarentaal die haar dochter verstaat of via briefjes, vooral via haar piano. Omdat zij het pianospel machtig is, kon de Amerikaanse actrice Holly Hunter zelf de expressieve muziek spelen die Michael Nyman componeerde en kon ze haar personage een eigen gloed meegeven.

Pianostemmer

In Still Walking waarin de Japanse filmmaker Hirokazu Kore-Eda de jaarlijkse reünie filmt van een familie waarvan de oudste zoon enkele jaren geleden de verdrinkingsdood is gestorven toen hij een jongen poogde te redden, stoot een jongetje van tien jaar - diens zoon - in oma's huis op... een piano. Hij probeert er voorzichtig enkele noten op uit. Het klinkt wat melancholisch. Zijn opa betrapt hem en stelt hem nors en nogal dwingend de vraag: ‘En wat wil je later worden, voetballer?’ De jongen antwoordt zonder aarzelen: ‘Pianostemmer!’ Opa, verrast, laat dat allerminst blijken: ‘Hou je van muziek? Een lerares?’ En zonder een antwoord af te wachten waarschuwt hij de jongen: ‘Laat nooit je carrière bepalen door een vrouw!’ Deze prachtige, gevoelige scène vertelt uiteraard meer over de trauma's van de grootvader dan over de verzuchtingen van de jongen, al zorgt de aanwezigheid van de piano en de weinige toetsen die de jongen heeft gespeeld ongewild (door de jongen) gewild (door de filmmaker) voor een vleugje melancholie. Naar het einde toe van de film zal je als kijker te weten komen dat ‘pianostemmer’ het beroep was van zijn verdronken vader. De jongen: ‘En als 't niet lukt dan word ik dokter!’ Klinkt spottend bijna. Zijn opa-dokter heeft het leven van zijn vader noch dat van diens vader kunnen redden... Ongewild (!) zorgt de piano voor een catharsis, doet de vertelling kantelen. De oude man moet de duimen leggen, hij sterft een beetje.

In Tokyo Sonata is de piano de rode draad. Het kleine jongetje staat stil voor het raam en kijkt gebiologeerd naar een meisje dat van een jonge vrouw pianoles krijgt en een etude van Burgmüller speelt. Eerst denk je dat hij geïnteresseerd is in het meisje of de lerares maar wat later blijkt dat hij gefascineerd is door de piano. In La Tourneuse de Pages blijkt de piano een instrument van wraak. En in The Visitor was de vrouw van het hoofdpersonage pianolerares. Na haar dood neemt de eenzaat pianoles en probeert verscheidene leraars en leraressen uit met de uiteindelijke bedoeling zijn echtgenote op een of andere manier terug te krijgen. Tevergeefs.

De piano blijft scenarioschrijvers en filmmakers inspireren, om van componisten nog niet te spreken. Film en piano, het is een Never ending story.