Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 411]

[nummer 330]

Piano: beeld en gedachte
Hugo Brutin

Wanneer Marcel Duchamp in 1917 anoniem met een urinoir, getiteld Fountain, deelnam aan een tentoonstelling in New York was het hek van de dam, ook al werd zijn door ene ‘R. Mutt 1917’ gesigneerde inzending geweigerd. De ready made was geboren en de weg lag open voor het introduceren van de installatie in de beeldende kunsten van de 20^ste eeuw (en blijkbaar ook daarna). Dat is nu bijna honderd jaar geleden en nog steeds worden alledaagse voorwerpen, al dan niet bewerkt of vergezeld van andere objets trouvés, als veelal diepzinnige en soms ook wel eens ludieke kunstwerken voorgesteld en door velen bejubeld. Het volstaat immers een object binnen te loodsen in een museum of gewoon vanuit enig gezag en overtuiging te beweren dat het kunst is, opdat het meteen geconsacreerd zou worden.

Dat soort dingen gebeurt vaker dan men vermoedt. Denk maar aan de vele interventies van ene Jan Fabre die keer op keer door de media worden geprezen. Wat in het Louvre tussen tal van (echte) meesterwerken uit de kunstgeschiedenis mag worden opgesteld of op de grond uitgespreid kan toch niet minderwaardig zijn? Een object op zich bestaat uit een vorm in de ruimte en vertegenwoordigt een betekenis of heeft een functie. Wanneer het in een artistieke of zelfs esthetische context wordt geplaatst dan heeft het vaak ook een symbolische waarde. Een installatie vertolkt meestal, zo niet altijd, een bewuste keuze, is een bouwwerk met bedoelingen, een net van verhoudingen, een pronkstuk in de brede betekenis van het woord dat zijn oorspronkelijke bestaan is ontvlucht en een ander hoogverheven bestaan is gaan leiden en daarnaast model staat voor iets dat toch met zijn verleden te maken heeft en met de vervreemding die het heeft ondergaan.

Indien een voorwerp op de voorgrond wordt geplaatst, dan fungeert de vorm als puur ruimtelijk gegeven en komen symbolen vrij die tal van richtingen kunnen uitgaan. Dat is bijzonder goed duidelijk in de connotatie tussen piano en beeldende kunst, a fortiori in de raakpunten tussen een piano en zijn zowel sociale als esthetische betekenis. Het boeiende daarbij is dat een piano een burgerlijke huispiano kan zijn waarop in de loop der jaren vaak tapijtjes en vaasjes zijn neergedaald, maar ook een vleugelpiano, een concertmeubel dat veelal anoniem staat te wachten op de bewonderde muzikant ergens op een podium of in een stapelruimte tot er een beroep op gedaan wordt. In enkele uitzonderlijke gevallen prijkt een vleugelpiano in een woning (of als ornament in een publieke ruimte). Een sieraad is het, dat het artistieke niveau van minstens een van de bewoners onderstreept of in herinnering brengt.

Indien m.a.w. een piano in een installatie verschijnt, ongeschonden of in onderdelen, dan ligt de symboliek voor de hand tenzij alleen het esthetische van het geheel of van de onderdelen wordt beoogd.

Vic Gentils

Zo komen wij bij Vic Gentils die op een heel persoonlijke en in allerlei richtingen nagebootste wijze ‘sculpturen’ heeft bedacht die uit onderdelen van uit hun verband gehaalde objecten of structuren zijn samengesteld. Een uiteengerafelde piano is een goudmijn voor wie assemblages ontwerpt waarbij referenties niet onbelangrijk zijn maar die toch op de eerste plaats dienen op te vallen door hun vindingrijk opnieuw gebruiken van fragmenten van een niet meer bestaand geheel. Hoewel bij zowat iedereen de naam Vic Gentils voor de geest opduikt wanneer de begrippen piano en ruimtelijk beeldend werk worden samengevoegd, past de term ‘installatie’ hier toch niet helemaal. Vic Gentils bouwt nieuwe structuren op, veredelde assemblages die soms een figuratieve uitstraling hebben, zoals bijvoorbeeld in zijn portretten. Een piano bestaat uit enkele elementen die een repetitief karakter bezitten zoals toetsen, hamertjes en geledingen en evoceren daarnaast iets esthetisch, ongeacht of het over een vleugel dan wel over een gewone zwarte huispiano gaat. In de ‘sculpturen’ van Gentils valt dat repetitieve karakter meteen op, ook indien geen piano aan de basis van het vertoon ligt. Vraag is echter wel of de referenties aan een piano bewust zijn bewaard. Is vervreemding niet eerder een in het oog springende factor zodat meer verbazing dan herkenning op de voorgrond treedt? Sierlijkheid blijft in ieder geval een opvallend en beeldend functioneel gegeven naast verwondering. Dat geldt zowel voor de uiterlijke factoren, zoals de pianopoten, als voor de blootgelegde innerlijkheid zijnde het ‘raderwerk’, het geheel van elementen die optreden tussen het aanraken van de toets buiten en de klank die binnen geboren wordt door het kloppen enerzijds en het zachte beroeren anderzijds, wat telkens met vorm en materie te maken heeft.

Een piano is vorm, sierlijke en chique aanwezigheid en in die optiek ook symbool. Ook zonder klank. Het was tot voor kort traditie dat in de lounge van een eerste klasse hotel een glanzend gelakte vleugelpiano stond. In de Victoriaanse tijd werden de poten met een soort kousen bedekt omdat naar die naakte schoonheid gluren als een obsceniteit werd beschouwd. Dat zegt veel over de uitstraling of de betekenis van het object op zich en van zijn plaats in een burgerlijke maatschappij of noem het een maatschappij die westerse waarden huldigt.

Joseph Beuys

Als het maatschappelijke aan bod komt, dan zijn de hedendaagse kunstenaars present, de denkers, de ideologisch geëngageerden die steeds gretig een beroep doen op filosofisch geschoolden eerder dan op kunsthistorici. In die context kan (wellicht) de ‘installatie’ van Joseph Beuys worden gesitueerd, het politieke of ideologische statement van een vleugelpiano met een rood kruis op de zijkant: op het eerste gezicht twee iconen van een burgerlijke symboliek maar bij nader toezien een werk dat helemaal past in het consequente gedachtegoed van de kunstenaar die objecten hanteerde om zijn herinneringen te bezweren en van daaruit een aanbeveling of een waarschuwing te

[p. 412]

■ Isidoor Goddeeris, Ronde piano met kaarsen
■ Isidoor Goddeeris, Vleugelpiano met vouwconstructie
■ Isidoor Goddeeris, Vleugelpiano in beton

richten naar de komende generaties. De vleugelpiano getiteld Infiltration Homogen für Konzertflügel van 1968 kadert op het eerste gezicht in de filosofie van het inpakken, de wrapping waarvan Christo de profeet is of de commercieel uitgegroeide CEO. Het met vilt bekleden van een object of een menselijk wezen dat kenmerkend is voor tal van ruimtelijke werken van Beuys is een concrete referentie aan de oorlogstijd, aan het beschermen van onderkoelde lichamen, aan het vrijwaren of redden van levens en dus ook van bedreigde waarden. De vleugelpiano van Beuys is een lomp gevaarte dat aldus op een andere manier indrukwekkend is. Er is voor een keer geen sierlijkheid mee gemoeid. Dit is trouwens niet zijn enige tot installatie verheven vleugelpiano. Een andere is voorzien van een thermometer en een schoolbord als dekplaat waarop met krijt geschreven kan worden. Piano als middel tot communicatie of iets soortgelijks. Die piano werd in 2006 gerenoveerd en tentoongesteld in het Centre Pompidou in Parijs.

Isidoor Goddeeris/Jan Vercruysse

Wie enigszins vertrouwd is met het werk van Isidoor Goddeeris, met zijn virtuoos kappen in steen en in marmer, zijn hanteren van diverse eerder ongebruikelijke materialen en met zijn gedachtegoed, zal er zich niet over verbazen dat ook de piano een plaatsje in zijn beeldenarsenaal heeft veroverd. Naar aanleiding van de opening in het Cultureel Centrum De Spil in Roeselare heeft hij voor de inkomhal op zodanig virtuoze wijze een fauteuil uit marmer gekapt waarop een mantel nonchalant was gegooid en ondermeer ook een klein koffertje lag, dat de kijker even moest slikken om zich ervan te vergewissen dat dit een superieur staaltje van trompe-l'oeil was. Dat heeft de kunstenaar vaker gedaan ondermeer met een tafel en tafelkleed als een achteloos gedrapeerd stuk textiel. Tijdens het voorbereiden van zijn tentoonstelling aldaar werd zijn aandacht getrokken door het overheersende gebruik van beton en door de sensibiliteit van het materiaal waarop de sporen van de ruwe bekistingplanken waren afgedrukt. Dat bracht hem op de idee om restanten van een vleugelpiano in beton uit te beelden zoals hij ook in gietijzer afgegoten muziekinstrumenten, waaronder violen en piano's, in munitiekisten heeft gestopt waarbij duidelijk gerefereerd werd naar muziek die de zeden verzacht en de daarmee contrasterende oorlog. Ook hier leeft de onderhuidse gedachte dat een piano symbool staat voor sierlijkheid, voor iets dat het banale of negatieve overstijgt, voor wat een schuilplaats kan zijn tegen ontreddering en bruut geweld. Ethiek ontmoet esthetiek; het vluchtige tooit zich met elegantie.

Dat is in ruime mate ook de betekenis en de uitstraling van de witte vleugelpiano's (zonder poten) die Jan Vercruysse recentelijk in zijn overzichtstentoonstelling in M Leuven in een cleane ruimtelijke sfeer heeft geplaatst. Stilte en poëzie bij middel van een puur wit lichaam met kleurige contrasten onderaan, spanning en een présence die meteen herkenbaar is ondanks haar gesloten vervreemding en die reminiscenties oproept die bij iedereen verschillend zijn.

Nam June Paik

Ook Nam June Paik heeft in zijn zoeken naar alles wat met televisieschermen, muziek, klank en beeld te maken heeft piano's gebruikt om zijn visie te verduidelijken of kracht bij te zetten, ondermeer in 1963 naar aanleiding van een tentoonstelling ‘Exposition of Music-Eletronic television’ in een private ruimte. Daar kwamen vier prepared pianos aan te pas. Hij heeft zowat overal televisieschermen ingestopt of als contrast met Boeddhabeelden neergepoot, als schreeuwerigheid versus interne rust, als inbreuk, als tsunami eigenlijk. Een piano is daarbij een aangewezen object: het refereert aan muziek; het is een vertrouwde vorm met duidelijke connotaties en de aanwezigheid van een televisiescherm frappeert of stoort gewoon. Het wordt dus opgemerkt. Dat is de bedoeling.

Waar de huispiano in zijn ietwat minder sierlijke en koel functionele vorm het alledaags burgerlijke vertegenwoordigt of evoceert, staat de vleugelpiano model voor alles wat een hoge vaart neemt of kan nemen, voor cultuur op haar best, voor klank in zijn meest pure vorm, voor elegantie die golvend is en langgerekt van sensueel vertoon.