Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 382]

Een klaaglied met een likje zuidenwind
Frans De Haes

Hubert van Herreweghen is een Bijbels dichter, zoals Rembrandt een Bijbels schilder was: hij leest en herleest het Boek, en deze ononderbroken meditatie - met ontzag, niet zonder huiver - vindt in elk van zijn talrijke bundels een weerslag.

Nooit echter hadden de oude Hebreeuwse verhalen en poëzie een hele bundel van de dichter geïnspireerd, tot wanneer in oktober 2005 Een lamentatie van de melaatse koning verscheen, vijfenveertig kwatrijnen trefzeker geïllustreerd door dochter Anne van Herreweghen.

Niet alleen bijbelse teksten heeft de dichter doorploegd (zoals weinigen onder de moderne Nederlandse schrijvers het deden), door de jaren heen bestudeerde hij aandachtig poëzie uit de meest verscheiden regio's en tijdperken, een belezenheid die door commentatoren nogal onderschat wordt en geenszins afbreuk doet aan de authenticiteit van de ervaring en aan het sterk persoonlijk vakmanschap dat zich vooral in de laatste kwarteeuw op een verrassende manier heeft geuit.

Zo zal hij ongetwijfeld weet hebben van de oude Arabische maqtuah, een kort gedicht met één enkel rijm, dat trouwens door de Hebreeuwse dichters uit het Spanje van de tiende eeuw overgenomen



zou worden: een compositie bestaande uit één of twee kernspreuken, met een ascetische en pessimistische lading. Zudayat noemden de Arabieren deze toonaard. Van hun kant spraken de Joden van een tochechàh (een ‘vermaning’ of ‘terechtwijzing’), met een evidente verwijzing naar de Prediker, Job of Spreuken. Korte, vier- of achtregelige gedichten met slechts één rijm (o.m. op -ar, -ra, -cha, -ach of -na) leest men zowel in het werk van Ibn Gabirol als van Ibn Kalfun. Toeval? Ook Hubert van Herreweghen verleent aan de 180 achtlettergrepige verzen uit de 45 kwatrijnen van zijn Lamentatie, een hamerend ritme dat - zoals vaak bij hem - stoelt op een overvloed aan éénlettergrepige woorden (‘hier hok ik in mijn oude dag’), maar ook op 180 rijmen waarin de korte, doffe Nederlandse a steeds terugkomt.

Aan wie geeft de dichter aldus het woord? In een korte inleiding licht Hubert Van Herreweghen zelf de enscenering toe. De Lamentatie is een onverbiddelijk scherpe monoloog in de mond gelegd van Azarja (of Uzzia), een koning die in de achtste eeuw voor Christus in Juda regeerde. Hij ‘krijgde tegen de Filistijnen’, schrijft de Statenbijbel, en ‘zijn naam ging uit tot den ingang van Egypte, want hij sterkte zich ten hoogste’. Hij herbouwde Jerusalem en de haven van Eïlat, bevorderde de veeteelt en hield ‘van den landbouw’, zegt het Boek der Koningen, iets wat Van Herreweghen met een begrijpelijke ontroering noteert. Verder schrijft de dichter in zijn kort voorwoord: ‘Overmoedig geworden na een voorspoedige regering van een halve eeuw, pleegde hij een inbreuk op de rituele rechten van de tempelpriesters. Die zagen toen een verdacht plekje op zijn voorhoofd en verklaarde hem melaats. De laatste twintig jaar moest hij in afzondering doorbrengen’. Zijn zoon Yotam regeerde in zijn plaats. Een vernederde vorst dus, die het wrede krijgsspel niet had geschuwd, van macht en van vrouwen had genoten, en nu, vereenzaamd, meedogenloos en zonder zelfbedrog, alle facetten van het menselijk doen en laten wikt en weegt. Men lette echter vooral hierop: Van Herreweghen pint zich geenszins vast op zijn historische ‘acteur’ (zoals hij die terecht noemt), maar kent hem een zienersgave toe die hem in staat stelt de geschiedenis te doorkruisen en zelfs te anticiperen (zo is er bijvoorbeeld sprake van de deportatie naar Babylon door Nabuzaradan, die anderhalve eeuw ná Arzaria plaatsvond). Geen louter historische reconstructie dus. Ook geen parnassiaanse ‘poèmes barbares’... Hoewel: de kwatrijnen dreunen van de Hebreeuwse (en Aramese) namen, namen van steden, streken of personages; korte, striemende litanieën die, hier en daar, het obsederende ritme versterken: ‘Gozan, Haran, Rezef, Ivva’ (p. 36) of ‘Hena, Sefarvaïm, Arpad’ (p. 35) zijn verwoeste steden of koninkrijken; ‘Lilith, Tamar, Abisag’ (p. 14) achtereenvolgens een mythische demon, de schoondochter waarmee Juda gemeenschap had en de jonge vrouw die de stervende koning David wat warmte gaf... Bovendien bepalen deze namen, waarin de a-klank overheerst, mee het rijm van alle kwatrijnen. Geen sprake nochtans van exotisme of louter spel: wanneer men de

[p. 383]

gedichten herleest, beseft men hoe het dominante rijm op ach (al een klacht op zichzelf!) een verrassend potentieel van het Nederlands blootlegt en de lezer essentiële begrippen in het oor glijdt: ‘ach’, ‘bejag’, ‘slag’, ‘vlag’, ‘gezag’, enz. Soms heeft men de indruk dat, bij een eerste ontwerp, Van Herreweghen een kernspreuk in de tegenwoordige tijd noteerde (zoals vaak gebeurt bij ‘gnomische’ poëzie): ‘Ik zeg de dingen die ik zie’. Maar dan kwam niet de dichter maar wél de ‘acteur’ Azaria, een has been, aan het woord, en het programmatische beginvers eindigt logischerwijs in de verleden tijd: ‘ik zeg de dingen die ik zag’. Het belangrijkste rijm en het hoofdthema vallen zo van meet af aan samen en dat alleen al is een krachttoer. In het eerste kwatrijn wisselen bovendien tijdgebonden perspectief en eeuwig geldend heden elkaar perfect af:

Ik zeg de dingen die ik zag.
Waarheid alleen is mijn bejag.
't Leed duurde langer dan de lach.
De mens wil meer dan hij vermag.

De eerste twee verzen - en ook nog enkele andere - worden herhaald in de volgende kwatrijnen, wat het geheel op een (onregelmatige) pantoen doet gelijken en het effect van het herhaalde rijm nog verhoogt. Zoals aangestipt domineert het rijm op -ach de hele Lamentatie. Toch laten ook andere patronen zich horen, met steeds de korte a als kern: enkele kwatrijnen rijmen op -an, op -af, op -ar/ra; twee rijmen op het brutale -ak (ingeluid door het Egyptische Karnak!), één (p. 57) van een bijzonder dramatische soort, dat een bekend verhaal uit het boek van de Rechters prachtig condenseert, springt van -ar op -at, en glijdt daarna van -ra opnieuw naar het vertrouwde -ag:

Ja, in de dagen van Samgar,
Een ossendrijver van Anat,
Sloeg door de slaap van Sisera
Jaël de tentpin slag na slag.

Een ander kwatrijn speelt, niet toevallig, met een eenmalig rijm op -as:

Er daalt een grijs gordijn van as.
Er walmen dampen uit 't moeras.
Waar eens een stad vol stemmen was,
Groeit er geen distel en geen gras.

Een onheilspellende visie, die het louter bijbelse karakter van de klaagzang overstijgt en meteen ook verwijst naar moderne gruwelen (de wind in het vlas, op p. 63, refereert aan wat zich bijna een eeuw geleden rond Ieper heeft afgespeeld, eerder dan aan de slag rond Bet-Shéan ten tijde van Saul...).

Men treft in deze Lamentatie, gebeiteld in een feilloze vorm, alle grondmotieven aan uit de poëzie van Van Herreweghen. Steeds opnieuw winnen ongerechtigheid en leugen. Gezag en macht stoelen op geweld, slachting, onderdrukking en wreedheid. Niets is minder zeker dan de zogenoemde drang naar vrijheid. Reeds in de zestiende eeuw sprak Etienne de La Boétie van de ‘servitude volontaire’ en, honderd jaar later, schreef La Bruyère: ‘Les hommes veulent être esclaves quelque part, et puiser là de quoi dominer ailleurs’. Bij Van Herreweghen, die ik zonder aarzeling op dat hoge niveau plaats, luidt het als volgt: ‘Bloeddorstig woedt het hoog gezag / En 't lage zoekt de lage slag’ (p. 35). Oorlog, maar ook ijdelheid, bedrog en winstbejag woekeren overal. De lach van de koning is slechts ‘tandengruwel’. Steeds opnieuw is er de mens, ‘roofdier en prooi’, en is er tenslotte de dood die ouders, geliefden en vrienden wegmaait en thans de oude koning-dichter nadert. Het wordt allengs beklemmender verwoord en verbeeld:

Als 't kind dat nooit zijn moeder zag,
Een krijgsman na verloren slag
Met een bebloed voddetje vlag,
Hier hok ik in mijn oude dag.

(Bijzonder geslaagd in dit kwatrijn lijkt mij de opeenvolging van meerlettergrepige woorden in de tweede en vooral derde regel - dat bebloed voddetje vlag! -, terwijl in de eerste en de vierde de éénlettergrepige de bovenhand halen).

De vrouw, leest men ergens in de bijbel, is als een bittere ‘valstrik’ (een ‘pach’ in het Hebreeuws!...): die oude argwaan, waarin zinnelijke driften koppig nazinderen, vertolkt de koning, met een nauwelijks geluwde passie (en zonder ‘nabeklag’!), in minstens vijf van de vijfenveertig kwatrijnen. De klassieke beeldspraak (het serpent uit de Genesis, de spin in zijn rag...) krijgt hier nieuw, stromend bloed. Maar de ironie waarmee de melaatse vorst de eigen liefdes- en krijgsavonturen op de korrel neemt (‘Vergeet wie de bevelen gaf’, zegt hij plots, op p. 50), relativeert niet alleen zijn dubbelzinnige vrouwenhaat (of gewoon zijn angst: elke man voelt zich wel een beetje verwant met Sisera...), zij benadrukt vooral de eigen betrokkenheid bij wat, zonder gemoraliseer, aan de kaak wordt gesteld. Eindigt het boek niet op een afstandelijke maar niettemin duidelijke bekentenis?

Ik was het die met wondkoorts lag.
Ik was het die men moorden zag.
Daarvan maakt niemand nog gewag,
Nu ook mijn scriba rusten mag.

Het uiteindelijk aangestipte verschil tussen koning en ‘scriba’ is een laatste knipoog van de dichter. Het kleine boek laat trouwens geen louter zwartgallige indruk na. Een melancholicus, zoals bijvoorbeeld Hamlet, zoekt immers de waarheid niet, hij ontvlucht ze. Bovendien weet de liefde voor land en landbouw de geur en de smaak van as te overstijgen (‘Het stuivend graan, een junidag, / Is 't schoonste wat mijn oog ooit zag’); er zijn nog ‘mei en meisjes aan de lach’, maar vooral voelt men, met de dichter, in een vlakte bedreigd door verschroeiing, ‘een likje zuidenwind’ en verwacht men, 's ochtends dan, een ‘druppel dauw’ of een ‘bloem die open gaat’. Zoals aan Elias op de berg Horeb openbaart het goddelijke zich hier niet in storm of donder, maar, zo schrijft het Boek der Koningen, in ‘het suizen van een zachte bries’ (1 Koningen, 19). Een lamentatie van de melaatse koning is tegelijk hoogtepunt en toetssteen van een meesterlijk oeuvre.