Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 380]

Grond van pek en ijzer
Joris Note

Er staat een ‘Rondeel’ in Karakol (‘Dood, ik stoot u weg...’), dat is ongetwijfeld de nummer I van deze II. Het zijn erg verschillende gedichten, en hoewel ze op rondelen lijken, zijn het er geen, volgens het boekje, al was het maar omdat ze meer dan twee rijmklanken hebben, ongeoorloofd naar het schijnt. Maar is dat interessant? De dichter beslist.

Wat zegt hij, waar gaat het om? Er is oorlog, die van hogerhand gevoerd wordt en ‘gewone’ mensen treft, en er is een verbeelding van omwenteling, waarin hogerhand zelf getroffen wordt en dus zelf ‘gewoon’ wordt. En het resultaat van die ommekeer is kennis, niets minder dan kennis van goed en kwaad, tot dat soort

Als het jong jaar opengaat,
trekt de koning in het veld
met zijn ijzeren bende,
in rotten opgesteld,
om in de dood te zenden
boer, ambachtsman, soldaat,
als het jong jaar opengaat.

De landman wacht ellende,
de lammergier de held,
zijn zoon, zijn schoon geweld.

Tot hij de koning slaat,
die door zijn akker rende
met zijn ijzeren bende,
waar tarwe in de aren staat.

De vorst gewoon soldaat!

Die het verschil niet kende,
leert vandaag goed en kwaad.
Als het jong jaar opengaat,
trekt de koning in het veld.

uit: Een kortwoonst in de heuvels.
Gedichten (2002)

bezinning komt de geslagen koning.

Uitleg is daar niet bij nodig, maar wat een merkwaardige overeenkomst met de recentste vorst in Van Herreweghens werk! Al in de inleiding van de Lamentatie lezen we over Uzzia: ‘In de leprozerie, in zijn onmacht en vernedering, leert de koning het leven van onderen op te zien: het raadsel mens, het gevecht om de macht...’ Wie naar beneden valt of daar al staat, verkrijgt of heeft inzicht - goed en kwaad, ja, en nogal troeblerend: onrecht op de plaats van het gerecht, zoals Prediker al wist, en vertrouw vooral de lach van de machtigen niet. Het juiste gezichtspunt is dat van de onderdrukten, zo schreef iemand ooit, ik ben zijn naam vergeten. Overigens is ook ‘blijdschaps boodschap’ (de blijde boodschap?) alleen verstaanbaar voor ‘Wat [...] in armoe is geboren’: ‘Van onderuit zult gij het horen, / onder de schragen moet gij staan’ (‘Schragen’ in Karakol).

In de sombere monoloog van de melaatse koning zit een lichtpuntje, een tegenwicht tegen de gruwel: de herinnering aan ‘stuivend graan’, tarwe in de wind, kortom zijn liefde voor de ‘landbouw’. En zo kan ik weer naar ‘Rondeel II’, want al worden in dat vers ambachtsman en soldaat genoemd, het spitst zich toe op de boer, die geschaad wordt in zijn akker en in zijn zoon (‘zijn schoon geweld’: mooi, dat geweld tegen het geweld). De grote tegenstelling lijkt er dus een te zijn tussen de oorlog en de door mensen beheerde, vruchtdragende natuur - die bij Van Herreweghen wel niet drastisch gescheiden is van de natuur-zonder-meer. Ook het gedicht ‘Akkerman’, dat in Een kortwoonst in de heuvels volgt op mijn rondeel, toont die tweespalt. En in ‘Oorlog’, uit Aardewerk: ‘de Dulle Griet / gehelmde razernij, / rot met gestroomlijnde gedrochten / mijn kruidentuinen naderbij / om lucht en aarde te verscheuren’. (‘Rotten’ is samenrotten, al dan niet ‘in rotten opgesteld’)

Hubert van Herreweghen moet als kind veel horen vertellen hebben over 1914-1918, en de Tweede Wereldoorlog maakte hij mee als volwassen man; dat vormt allicht de basis voor zulke verwijzingen in zijn werk, de oorlog was of is voor hem een realiteit. Maar daarnaast is het ook een metafoor, of een bron van beelden om andere bedreigingen in beeld te krijgen. Zo wordt ‘De voortvluchtige’ uit Kortwoonst opgejaagd door de ijzeren bende van de bejaarde jaren: ‘en ouderdom omsingelt mij, / een ijzeren peloton gendarmen. // [...] Van ver kon ik bevelen horen, / stemmen uit kazematten, stug.’ Bijzonder indrukwekkend is het eerste gedicht uit de cyclus ‘Ravesteyn’ (Korf en Trog), met dat fraaie motto van Van de Woestijne, ‘Brussel breidt zich uit op afschuwelijke wijze.’ Hier gaat het om ruimtelijke ordening, om verval en verkaveling van een hoeve. De giftige insecten tussen het puin ‘vallen aan’, het huis en de kudden zowel als ‘de vrucht des lands’ zijn vervloekt, en weer vinden we woorden terug uit het rondeel: ‘Door brandschattende benden / de zonen weggevoerd, / vrouwen bij vreemden in ellende. // [...] De grond van pek en ijzer.’ Geen echte oorlog hier, maar wel aantasting van de grond, het land; oorlog is maar één van de mogelijke vormen van vernieling (maar allemaal zijn ze oorlog). Uiteraard hoort ook vervuiling daarbij - in ‘De bron op de berg’ (zelfde afdeling als ‘Rondeel II’) is er verontwaardigd sprake van ‘ellendelingen, / uitschot, tuig’ die het bronwater ‘van lafenis tot giftinctuur’ gemaakt hebben.

Is dat nu allemaal ‘modern’ of ‘actueel’? Ja, in zekere zin, hoewel, maar... Je kunt het ook anders zien, alleen al door het een beetje anders te formuleren: het lijkt vaak te gaan om de verstoring van een brave landelijke idylle. Zo uitgedrukt doet het minder denken aan ecologisme of sociaalpolitiek bewustzijn dan aan Vlaamse heimatliteratuur, dus aan iets van lang geleden, en misschien ook aan een boers wantrouwen tegenover de buitenwereld. Het is bijna cliché geworden om bij Van Herreweghen te spreken van ‘het samengaan van traditie en vernieuwing’ of zoiets, en de soms onrustige typografie en de woordenbuitelarijen van zijn latere werk dienen dan als bewijzen voor zijn hedendaagsheid. Maar laten we geen mist

[p. 381]

■ Hubert van Herreweghen signeert Webben & wargaren (Leuven, Abdij Keizersberg, 17 oktober 2009)
[Foto: Kunsttijdschrift Vlaanderen]

verspreiden, iedereen weet goed genoeg dat hij nooit een ‘moderne’, bijdetijdse dichter geweest is in de zin waarin de negen jaar jongere en even traditiebewuste Hugo Claus dat zijn hele leven was.

En iedereen kan dat ook wel op de een of andere manier ‘verklaren’, maar ik vraag me af of die verschillen al eens diepgaand en sereen bestudeerd zijn; de jonge Claus was een rebel, iemand die ruw brak met ‘het huis tussen nacht en morgen’, en toch kun je evengoed zeggen dat hij op termijn de best aangepaste van de twee was.

Genoeg daarover, ik wijs alleen nog op het belang van de taal in dit verband. Van Herreweghen hanteert (afgezien van de echt speciale termen) vaak woorden die gewoon zijn maar vandaag toch enigszins verouderd aandoen, die voorstellingen en een sfeer oproepen uit de verleden tijd; vele ervan komen waarschijnlijk uit zijn jeugd, enkele andere uit de ‘dichterlijke taal’ die tot in de jaren vijftig vigeerde. In ‘Rondeel II’ lijken de ‘ambachtsman’ en de ‘landman’ met de in ‘rotten’ opgestelde soldaten een tamelijk ambachtelijke oorlog uit te vechten. En ook ‘akkerman’, ‘krijgsvolk’, ‘trom’, ‘droef’, ‘lafenis’, ‘boertje’... functioneren zo. Bruegels Dulle Griet is zeker een krachtig symbool voor oorlog, maar ook voor een oorlog van nu? Of neem het feit dat de machthebbers en masters of war als ‘koning’ worden opgevoerd: zelfs dat hoort in de diepte van de geschiedenis thuis.

Ben ik Van Herreweghen nu denigrerend aan het afschepen? Welnee. Alleen hij zelf kan vandaag nog schrijven zoals hij, iemand van twintig of veertig of zestig kan dat niet meer, jammer misschien, maar wat dan nog, je kunt vandaag ook geen schilderijen meer maken als Courbet of houtsneden als Masereel. Dat betekent niet dat je die makers en hun maaksels uit het oog moet verliezen, dat je bij die mensen en hun dingen niets meer kunt leren. Het blijft voortdurend mogelijk verbindingen te leggen tussen oud en nieuw.

Wat mij treft en aantrekt, in ‘Rondeel II’ en een aantal andere verzen, is de afkeer van de macht. Nog een voorbeeld daarvan, het al oude ‘Trap’ (Gedichten IV): ‘Ik zag geen farao ooit schrijden / en geen assyrisch vorst / en had ik de kans, ik zou ze mijden...’ Hier blijkt ook dat de keuze voor het gezichtspunt van het kleine volk samengaat met verzet; ingehouden onheroïsch verzet meestal, bedwongen woede, van een soort waarvoor de natuur zelf modellen lijkt te bieden: de binnensmonds brullende beuk, de trouw van de sobere madelief ‘tegen overdaad en schennis’ (‘Beuk’ en ‘Bellis’, allebei in Kornoeljebloed) - maar uiteindelijk is er dus toch ook de boer die zonder pardon ‘de koning slaat’ en hem op zijn plaats zet. Die tegenwerking lijkt me heel belangrijk, zo krijgt het gedicht een stekel, zo onttrekt het zich meteen aan de tranerige slachtoffercultus van tegenwoordig. En misschien moeten we de meestal min of meer strakke, stevige dichtvormen ook eens in dit licht beschouwen - als pantsers?

Wat mij treft en aantrekt in de gedichten van Van Herreweghen is ook: de afwezigheid van fake en cynisme.

Ik blader nog even in de Verzamelde gedichten van 1986 en bedenk: hij heeft veel angst moeten overwinnen. Ook daarvan valt iets te leren.