Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 374]

Franciscaanse beheersing ‘Ver van elk knip- of klauwgevaar’
Herlinda Vekemans

Wie een poëziebundel van Hubert van Herreweghen ter hand neemt, dient afstand te doen van een aantal wereldse zaken. Een gedicht van hem - en is een gedicht niet altijd een wereld op zich - is moeilijk te vergelijken met poëzie van jongere tijdgenoten. Het chaotische van de wereld wordt in Van Herreweghens klassiek vormgegeven verzen haast geheel buiten de poorten gelaten. Zijn verzen zijn ook niet bedoeld om de lezer het blikkerende lemmet van de taal te tonen. De literaire ruimte van Van Herreweghen is niet, zoals Blanchot de ruimte van Hölderlin beschrijft, de afgrond tussen de wereld waaruit de goden zich terugtrekken en die van de mensen die de goden de rug toekeren. De zuigkracht van het niets onder de taal zelf, de celdodende blinde destructieve krachten eigen aan het animale bestaan en het onderhuids kruipende gif van atavistische angsten die door de dagelijks gebruikte en misbruikte taal gemengd zijn, het blijft alles buiten schot.

Zijn poëzie vindt zijn origine niet in een wereld die draait op consumptie en blaat over cultuurparticipatie. In zijn poëzie vinden we geen sporen van duizendvoudige versnippering, van middelpuntvliedende indrukken en oorverdovende media. Het is een wereld waarin de mens ook wel eens totaal het noorden verliest, maar dan in het aanschijn van natuurlijke wetmatigheden: de Liefde, de Dood, het Leven, alles met hoofdletters. In zijn poëzie worden die wetmatigheden en de emoties die ze veroorzaken bovendien met vormvastheid in bedwang gehouden.

Voor lezers die het rijm niet meer gewend zijn, kan die vormvastheid en met name het consequente gebruik ervan verrassend of zelfs shockerend zijn. Het volgehouden rijm kan overkomen als een travestie van orde in een bestaan waarin een combinatie van chaos, brutaliteit, uitbuiting, genadeloos recht van de sterkste, kortom de rauwe realiteit het hoge woord voert.

Het is echter niet zo dat als een dichter een vaste vorm en een eerder ‘onwereldse’ inhoud voor zijn verzen kiest, hij zich buiten de gang der dingen plaatst. Van Herreweghen leeft net zo goed in onze tijd als jongere dichters, maar hij kiest een strakker afgelijnd poëtisch parcours.

Het volgehouden rijm kan in deze optiek als de verbetenheid van de dichter-ambachtsman geïnterpreteerd worden, als een controlemechanisme geboren uit de drang om de chaos van de werkelijkheid te beheersen. Dat het begrip beheersing in deze context nog andere eigenschappen in zich draagt dan die van een drang tot controle, moge uit het hier gekozen gedicht blijken.

De ik-figuur is een persona, die eventueel met de dichter kan samenvallen. Het gedicht laat zich dan lezen als dat van een dichter die de schijnwerpers niet opzoekt,

Ik ben de dienaar van de mussen,

gemeden door 't gevlerkt gedrocht

dat menig man bij nacht bezocht,

vergeten 't bestiarium

of beestenzuil in 't atrium,

de nuchtere dienaar van de mussen.

Ver van elk knip- of klauwgevaar,
zet ik hun middagbadje klaar
om de vlooienbeet te blussen.
Is 't winter, veeg ik sneeuw en strooi
de kruimels en hang voederballen.
Ook ben ik een beetje daar
voor merels en voor alle
pluimen, ariazangers of zo mooi
geverfd talent en charme, maar,
al hipt er al een goudvink tussen,
de dienaar ben ik van de mussen.

uit: Karakol. Gedichten (1995)

en de poëzie geen grootse missies toeschrijft, maar haar ziet als een kleine troost, zoals het middagbadje voor de mussen de vlooienbeet blust.

Deze lezing van het gedicht is zeker mogelijk, maar niet de enige. Van Herreweghen is geen belijdenisdichter die de autobiografie naar voren schuift, en hij goochelt niet met personae. Zijn poëzie leest vaker dan niet als verzen geschreven ‘in het licht van de eeuwigheid’, een eerlijke zoektocht naar zingeving. De ik-figuur in dit gedicht is daarom ook een elckerlyc figuur, een mens die zijn bescheiden rol op het wereldtoneel beseft, en zich zonder kapsones (‘de nuchtere dienaar’) als een dienaar positioneert, iemand die als een kloosterling de aandachtige beleving van het kleine alledaagse als een vorm van bidden, van overgave aan een groter geheel aanbiedt.

[p. 375]

Het valt op dat het gedicht ‘Mussen’ veel lichter en speelser van toon is dan de donkere basso continuo die het oeuvre van Van Herreweghen begeleidt. De dood is een constante in zijn gedichten, en is vaak beeldend aanwezig zoals in geschilderde stillevens met dode dieren, of doeken waarin jonge lichamelijke schoonheid gecontrasteerd wordt met attributen van de dood. De dood is maar een blik verwijderd.

In dit gedicht verschijnt niet de dood zelf, maar diens kleine broer, de nacht, en in zijn schaduw, een gevlerkt gedrocht. De bijzinnen beginnend met ‘gemeden’ en ‘vergeten’ kunnen refereren aan de mussen en contrasteren deze eenvoudige vogeltjes dan met de fabeldieren uit de bestiaria, middeleeuwse dierenverhalen gebaseerd op een Griekse tekst en gekerstend tot moraliserende verhalen. De mussen zijn wellicht te deugdelijk in hun eenvoud om bezocht te worden door het gevlerkt gedrocht, een demonisch wezen dat de lezer qua tijdsgewricht dezelfde middeleeuwen injaagt maar blijkbaar nu ook nog actief is, gezien hij ‘menig man’ bezocht. Het is interessant om hier een ander gedicht van Van Herreweghen naast te leggen, waarin zich een gelijkaardig beest toont, ‘Bestiarius’ uit de bundel Aardewerk. In dat gedicht verhaalt een ik-figuur hoe hij een leven lang met een ‘beest’ vecht en het temde, temt. De ik-figuur in het gedicht ‘Mussen’ vecht niet met het beest, of het gevlerkt gedrocht, maar stelt zich ten dienste van de mussen, triviale vogels vergeleken met merels, goudvinken en andere kleurigere gevederden. In het bestiarium met de interessantere dieren krijgen ze geen plaats, worden ze vergeten. Maar bij het laatste gedeelte van het bijzinnenstuk wordt deze interpretatie lastiger: de mussen hebben wellicht geen plaats op de laat-Romaanse beestenzuil waarop, zoals de voetnoot van Van Herreweghen verduidelijkt, gevechten tussen mensen en monsters afgebeeld werden. Het bijzinnengedeelte dat typografisch als één gedeelte leest, hoort daarom misschien toch bij de ik-figuur, niet bij de mussen. Het is dan de ik-figuur die gemeden wordt door het gevlerkt gedrocht; hij is het die het kleurrijke bestiarium vergeten is, alsook de beestenzuil waarop mensen met beesten of monsters worstelen. In dit gedicht is de ik-figuur geen gladiator die met het beest worstelt zoals in ‘Bestiarius’, maar een nuchtere dienaar van mussen.

In deze dienende en dragende functie wordt er niet gevochten, maar het effect is hetzelfde: het gevlerkt gedrocht, het beest dat menig man bij nacht bezocht, mijdt hem. Nederigheid en bescheidenheid zijn even doeltreffend afweergeschut in het gevecht met de monsters die de mens belagen. De gedichten, ‘Bestiarius’ en ‘Mussen’, zijn twee kanten van dezelfde munt. De subtiele syntactische dubbelzinnigheid veroorzaakt verwarring bij de lezer, waardoor die de mussen en de ik-figuur nauwer met elkaar associeert. Dit is ook de evangelische boodschap van de naastenliefde voor de minsten onder ons: om werkelijk te begrijpen hoe het hen vergaat, is gehele identificatie de beste manier. Dat heeft dan niets te maken met een koketterie van bescheidenheid, maar alles met een nuchter onderzoek.

In ‘Mussen’ wordt de lezer deelgenoot aan een Franciscaans gevoel van dienen en dragen, van identificatie met de minsten onder ons. Franciscus was een ‘mindere broeder’, en ook voor hem, zo leert ons de volksdevotie, waren de vogeltjes goed genoeg, zelfs om voor te preken.

Van Herreweghen is geen dichter die met getrokken mes de beesten in de mens te lijf gaat, hoewel hij wel degelijk weet heeft van deze gevechten zoals hij het bijvoorbeeld in ‘Bestiarius’ beschrijft. In ‘Mussen’ beschrijft hij de mens, inclusief zichzelf, als een zoeker naar zingeving in kleine dingen.

Ook ‘ver van elk knip- of klauwgevaar’, ver van de gevechten op de snee van de taal, van het afgrondelijke niets, kan door nuchter en nauwlettend onderzoek en dankzij een zorgvuldige beheersing van de woorden, strak tot in het rijm toe, het geheel van de dingen een spiegel voorgehouden worden.