Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 360]

Mais où sont les neiges d'antan?
Geert van Istendael

Gedichten moeten me pakken bij eerste lezing. Minder dan dat. Een vluchtige blik dient te volstaan. Pas daarna komt het afkrabben van deklagen en vergeten verf. Je stoot op goud, op zwart, op de nerf van oud hout. Dankzij die methode heb ik in de loop der jaren duizenden geniale verzen gevonden en bewaard.

Allicht mis ik duizenden andere, nog genialere verzen. Geen nood. Gedichten lopen niet weg. Ik heb ze gekerkerd in mijn boekenkasten. Er zijn er genoeg die jaren staan te wachten, het geduld van gedichten is onuitputtelijk. Op een dag breng ik ze weer aan het zonlicht. Schitteren ze? Blijven ze vaal en dof? Dat hangt meer af van mij dan van hen. Ik verander, zij niet, of liever, pas wanneer ik genoeg wijsheid heb vergaard kan ik hun wijsheid doorgronden. En ik ben nogal geneigd tot dwaasheid. Daar staat tegenover dat er tienduizenden dwaze versregels zijn waar ik geen tijd aan verlies. Ik bedoel: slechte. Reddeloos slechte.

Met Hubert van Herreweghen ging het zo. Nauwelijks bekeken en al van me afgeduwd. Anachronistische dorpsromantiek, meende ik me vaag te herinneren. De dichter van een Vlaanderen - meer bepaald de deelstaat Pajottenland - dat allang niet meer bestaat, tenzij in het hoofd van een paar Vlaamse nationalisten en ongeneeslijk nostalgische Franstaligen, bien étonnés de se trouver ensemble: gouden korenvelden, een blauw zwerk, vrome, noeste heikneuters, kortom, weiden als wiegende zeeën en het wemelt in de mei van blonde kleinen nabij de veldkapel. Veldkapel? Fermette. Weiden? Ambachtelijke zones. Korenvelden? Shopping Centers. Gekwinkeleer van dooie leeuweriken, met dat soort poëzie wenste ik niets te maken te hebben.

Tot ik de door mij versmade dichter op het lijf liep. In de Brusselse Koningstraat. Ja, hij was voorgoed ontsnapt aan de dagelijkse dwangarbeid in het omroepgebouw, zei hij. Hij stapte nu tientallen kilometers door stad en land. Hij had die dag nog een hele tocht voor de boeg.

Ik zag hem van me weglopen. En hoe kwam ik op de gedachte, op een van de drukste kruispunten midden in de hoofdstad, vraag het me niet, maar het schoot door me heen: daar loopt een boer, een magnifieke, zwijgzame, bekwame boer. Ik wist dat hij de boerenstiel niet beoefende, hij was een keurig betaalde ambtenaar geweest en nu genoot hij van zijn rechtmatig pensioen. Dus zei ik bij mezelf: Misschien loopt daar wel onze laatste dorpsdichter. Misschien moet ik mijn afkeer overwinnen. Misschien loopt daar wel een groot dichter. Misschien heb ik me al die tijd vergist.

Ik hád me vergist. En niet zo'n klein beetje. Dichters onder elkaar plegen te zeggen, die Van Herreweghen, hoe ouder hij wordt, hoe beter hij schrijft. Als dat zou kloppen, dan is Van Herreweghen al héél erg lang oud. Verlangen naar de winter bijvoorbeeld werd gepubliceerd in 1984 en heeft niets meer van de gedichten uit de jaren vijftig of zestig. Het klassieke, het makke, het laat-romantische is weggesneden. Het mes was flitsend geslepen.

Eerste lectuur.

Drie halfrijmen, van het soort waarop je alleen maar jaloers kunt zijn, vallen op:

■ Portrettekening door Marcel Neels [Marc Sleen] (1945)
■ Portretschildering door Maurits van Saene (1949)

gebladerte / magerte / schamelte. In één en twee herhaalt hij de r, in twee en drie is dat de m. Met de I bindt hij woord drie aan woord één. Hij plaatst ze in regel één, drie en twaalf, de witregel niet eens meegerekend, die binding aan regel één was dus wel noodzakelijk. Intussen rijmt hij nog een keer (getak / wak) en bereidt hij het tweede deel voor, alles met klank: aangevet zal vol rijmen op skelet - dus de tegenstelling van betekenis wordt doorkruist door de eenheid van geluid. Tussen die twee nog het lemmet, vernuftig, met die net iets naar voren geschoven klemtoon. Hier is een superieure technicus aan het werk. Je had vroeger boeren die alles konden vervaardigen en herstellen wat ze gebruikten op hun erf: ladders, klompen, manden, stelen van gereedschap (uit essenhout). Dat soort boerenbekwaamheid, die er bedrieglijk simpel uitziet, tot je het zelf eens gaat proberen, die past Van Herreweghen toe in dit gedicht.

Tot nu toe bleef hij bij natuurbeschrijving: het gaat over bomen. Bij natuurfilosofie: de winter zet het mes in de al te overvloedige kruin. Wat overschiet, zo omstreeks half december, is Valerius de Saedeleer.

[p. 361]

Verlangen naar de winter

 

Te veel gebladerte

 

en niet genoeg getak

 

te weinig magerte

 

te welig aangevet

 

te wollig en

 

te wak.

 

 

 

Moet daar het mes

 

niet ingezet

 

het scherp lemmet

 

tot het skelet

 

gaat rillen

 

in zijn schamelte?

 

 

 

't Zal van de winter vriezen aan hun billen.

 

 

 

Dan liever, dik Daneelken

 

op sneeuw van rijstpapier

 

een dun Chinees penseelken

 

dat, op de dood berekend,

 

gebogen, maar niet brekend,

 

 

 

- en toch alsof het brak -

 

takjes

 

zwarte

 

twee

 

tekent.

 

 

 

uit: Aardewerk. Gedichten VI (1984)

Maar dan gooit hij er, schelle dissonant, een volkse kreet tussendoor: 't zal van de winter vriezen aan hun billen. Zoiets merkten de dorpers nog niet zo héél lang geleden grinnikend op als ze meisjes voorbij zagen lopen in minirok. Een citaat dus. Ik kan evenzogoed zeggen: een readymade. Daarna zingt hij zachtjes voor zich uit een volksdeuntje, perfect regelmatig, tweemaal rijmend, waarna nog eens twee zeer verwante rijmen komen (Daneelken / penseelken // berekend / brekend). Hij houdt het bij winter, maar door een zijdeur introduceert hij precieuze tekenkunst, op dun papier, met een kostbaar, fragiel penseel van Chinese herkomst. Stel dat hij dit riedeltje aan het begin had gezet, ik zou niet verder hebben gelezen. Te folkloristisch.. Maar nee, het komt na een reeks kortaffe, hoekige verzen. En hij weet dat het zo niet verder kan, het wijsje mag niet te lang duren. Hij blokt het af met een mededeling over breken. Die mededeling rijmt op getak en wak in het eerste, het moderne deel. Let ook op de woordvolgorde: niet twee zwarte takjes, maar takjes / zwarte / twee. Tekenaars krassen soms op hun papier. Dichters ook.

Wat doet Van Herreweghen hier? Over de superieure beheersing van de verstechniek had ik het al. Maar er is zoveel meer. Hij introduceert iets landelijks, iets dat je retrograde zou kunnen noemen, maar hij doet het op een zeer moderne manier. Hij laat zien hoe oude volkstaal en moderniteit elkaar versterken, elkaar nodig hebben. Hij laat zien hoe hoge en lage cultuur (mochten die al bestaan) binnen het kort bestek van één gedicht samen kunnen gaan. Juist zodoende - en het beperkt zich niet tot dit ene gedicht (zie bijvoorbeeld het terecht hoog geprezen Zwart lam of Heuvel of Een perelaar of ook Brak) - blijft hij wars van alle clichés die het idee platteland teisteren, blijft hij resoluut onromantisch, onsentimenteel, blijft hij weg van klompendans en bruegelkop.

Hij houdt zielsveel van een platteland dat er niet meer is. Maar tot nostalgie vervallen? Nee, daar is hij te trots voor. Hij zegt ons, illusieloos: kijk, ooit was het zo, karig, armoedig zelfs, maar sterk. En mooi, mooi, mooi. Verzonken mooi. Als de winter. Maar het is er niet meer. Hij trekt niet ten strijde tegen de moedwillige, boze, grootschalige, patserige, onomkeerbare vernieling van onze dorpen en landerijen. Daarover zwijgt hij. Striemender aanklacht niet denkbaar.

Tot zover de eerste lectuur.

Het is niet dat ik mordicus een tweede betekenislaag in ieder gedicht wil vinden. Mijn belangstelling is veeleer geografisch dan geologisch. De oppervlakte boeit me meer dan genoeg. Maar dit gedicht schreeuwt om een andere lezing, zeker als je de evolutie in het werk van de late Van Herreweghen een beetje kent.

Dit gedicht is een poëtica van de oude meester. Kijk, wijst hij ons, zo schrijf ik nu. Zo moet ik nu schrijven. Ik kan niet anders. Bladeren, overtollig vet, wolligheid en wakheid, weg ermee. Het mes erin, zonder genade. Genoeg barok, genoeg romantiek, we leven aan het einde van de twintigste eeuw, komaan zeg. Hij beleeft zowaar plezier aan dat uitbenen.

Wat rest is schamelte, rillen van kou. Dat kan ik zo toepassen op tientallen waarlijk voortreffelijke gedichten van andere dichters, door de eeuwen heen. Liever een berijpt gedicht dat rilt dan een gedicht met vetogen.

En hij laat zien hoe je een dergelijk gedicht schrijft. Op de dood berekend. Met een Chinees penseelken. Chinese dichters waren, dat is bekend, ook kalligrafen. Zij penseelden hun verzen. Broos en doorzichtig als kostbaar porselein, altijd tussen glans en scherven.

Misschien zal het laatste gedicht van Van Herreweghen bestaan uit twee woorden. Twee twijgjes, zwart, kaal.