Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 358]

Hubert van Herreweghen: van bomen langs de weg gerezen
Anne Marie Musschoot

In het wereldbeeld van Hubert van Herreweghen gaat veel aandacht naar de fauna en de flora: planten, bloemen, bomen en tal dieren begeleiden de dichter op zijn tochten; ze worden vaak in detail waargenomen en krijgen dan ook een symbolische betekenis. Zo ook de bomen. Van Herreweghen heeft iets met bomen. De ‘Bomen langs de weg gerezen’ worden samen met het ‘gras dat groeit onder de voet, / geloofd, gezegend, geprezen!’ (VG 174). Maar er is niet alleen lof, er is ook identificatie: ‘ik ben een boom’ heet het in ‘Meideuntje’ uit Korf en Trog (1992). En deze terugkerende vereenzelviging of inleving wordt ook steeds weer geladen met betekenis: de boom is in Van Herreweghens wereld een statisch element dat rust biedt, zekerheid en ook uitzicht op steeds weer genereren van nieuw leven. In een wereldbeeld dat obsessioneel getekend is door het memento mori staat de boom in al zijn aardsheid ook voor het eeuwige, het niet eindige, het niet sterfelijke; voor datgene dat het aardse verbindt met het niet aardse, het hogere. In de boom worden bewegingloosheid en

Ik wou altijd een tak zijn.
Zie ik mezelf, ik ben een tak.
Boven het sober gras,

boven de roes der kruiden,

hangt hij te wiegen en te wuiven,
terwijl de vilten lucht zijn bast,
gelijk de wind het wil, betast.
Niet ik ga naar het Noorden of het Zuiden
maar wind en stuifmeel en de duiven.
En 't wachten is een barse winter tot
barst het mirakel van een bot.

uit: Aardewerk. Gedichten VI (1984)

stilstand verbonden met dans en beweging; ‘roerloos dansen’ heet dat:

zonder herinnering of verleden
zonder gedachte, zonder angst,
een ogenblik, een eeuwig heden
een boom te zijn die roerloos danst...

Deze verzuchting komt voor in het gedicht ‘Voorjaar’ uit de reeks ‘Landschappen’ in Gedichten 1953 (VG 74) en drukt een polariteit uit tussen een behoefte aan beweging en een verlangen naar bewegingloosheid die in het geheel van het dichterlijke oeuvre van Van Herreweghen aanwezig is gebleven.

Het verlangen naar ‘de tak’ in ‘Sedentair’, het gedicht dat ons hier bezighoudt is, zoals wel meer bij deze observerende dichter, een uitvergroting, een detaillering van hetzelfde verlangen. ‘Ik wou altijd een tak zijn’ is een variant van ‘een boom te zijn die roerloos danst’. De titel van het gedicht, ‘sedentair’, of: zittend, een vaste standplaats hebbend, geeft al het roerloze, het zich niet verplaatsende, als leidraad aan. Het gedicht staat bovendien als eerste in de reeks ‘Valeriaan’, de naam van een plant met zenuwkalmerende - sedatieve of rustgevende - werking. Een en al bewegingloosheid dus. Maar het is een tak die ‘hangt te wiegen en te wuiven’, die dus wél, en gelijktijdig met de aangegeven ruststand, beweegt en dit zelfs op een vreugdevolle, blijde manier: het wiegen is ook een wuiven en dit gebeurt ‘boven het sober gras’ en ‘boven de roes der kruiden’. De dichter brengt hier, zoals hij wel meer doet, elementen bij elkaar die elkaars tegenstellingen zijn of elkaar opheffen. Het gras is sober; maar ‘roes’ wijst ook op iets feestelijks, op veelheid en overdaad, op opwinding. Op beweging dus. Er is de opwinding over de geuren van de kruiden, er is ook de beroezing door het betast worden van de bast door (onrustige) wind: ‘gelijk de wind het wil’. Opvallend en verrassend is de omschrijving ‘vilten’ lucht; het adjectief geeft een ongewone, subtiele tactiele indruk weer. ‘Vilt’ is een stofnaam en wat gemaakt is uit vilt kan als zodanig alleen gevoeld worden, met de tastzin. Het voelt wat wollig aan en is ook stootbrekend. Het aanvoelen is dus zacht. Wat hier wordt gesuggereerd door dit ene adjectief is dat de tak zacht en grillig (‘gelijk de wind het wil’) voorzichtig wordt aangeraakt (‘betast’) door de lucht. Het nauwelijks waarneembare wordt tastbaar gemaakt. De ‘roes der kruiden’ en ‘de vilten lucht’ zijn sterk suggestieve, ongewone geur- en tastindrukken die deze de verzen een hoge mate van zintuiglijkheid en concreetheid verlenen.

De volgende twee verzen drukken alweer een dubbele tegenstelling uit: enerzijds tussen beweging en stilstand en anderzijds tussen de ‘ik’ en de anderen, de wereld. Het ‘gaan’ naar het Noorden of het Zuiden komt in de poëzie van Van Herreweghen wel meer voor: hij heeft veel aandacht voor de grote vogeltrek, voor de lange tochten die de vogels noord- of zuidwaarts maken bij het wisselen van de seizoenen. Hier zijn het niet alleen vogels die trekken (de duiven), maar ook de wind

[p. 359]

■ In de werkkamer in Sint-Jans-Molenbeek

en het stuifmeel: een detaillering die een uitbreiding is naar alles wat in de natuur beweegt. De tegenstelling tussen de ‘ik’ en de anderen is evident: de tak wordt wel beroerd door de wind maar blijft sedentair. Het subject kiest voor beweging in een vorm die ter plaatse blijft. Waarom dat zo is wordt nog verduidelijkt in de slotverzen: op de roerloosheid, het roerloos wachten, volgt het nieuwe leven, het mirakel van een bot. De beweging die van buiten komt, van de wind en het stuifmeel, heeft de bevruchting meegebracht. Bij het verschijnen van de bundel Aardewerk heb ik er al eens op gewezen (Poëziekrant jg. 9, nr. 7, p. 3) dat van dit gedicht een stille, zelfbewuste weemoed uitgaat en dat de slotverzen herinneren aan Gezelles ‘Slapende botten’. Waar de dichter zich identificeert met de tak kan het gedicht poëticaal worden gelezen: de tak, waaruit na het wachten in de winter (de ‘barse’ winter) als een mirakel een bot barst, is een metafoor voor het rijpende, plots open barstende gedicht. De dichter neemt, net als de tak, een wachtende houding aan, hij is receptief, in schijnbare rust. Maar in zijn innerlijk staat het nieuwe leven klaar om open te springen. De beweging is in de stilstand al aanwezig. De rust houdt ook creativiteit in.

De ‘tak’ uit het gedicht ‘Sedentair’ kan ook in verband worden gebracht met het gedicht ‘Tak’ in de eerdere bundel Gedichten IV (VG 216). Daar is geen sprake van identificatie, maar verschijnt de tak aan de dichter als een soort boodschapper, als een signaal ‘van een ander ding’, ‘boven en naast mijn verstand’, als een verbinding met ‘iets’ of ‘het’ andere. Hier staat de tak symbool voor de verbondenheid van de dichter en diens aardse werkelijkheid met het bovenwerkelijke, een betekenis die kan meegelezen worden in ‘Sedentair’. In de dichterlijke wereld van Van Herreweghen staat de observatie van de concrete werkelijkheid centraal; maar het is een observatie die ook steeds weer meditatie oproept.