Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 58

[p. 292]

Verhalen die ik naar me toe heb zien komen
Gesprek met Rachida Lamrabet
Julien Vermeulen

‘Ik ben niet in België geboren. Mijn vader kwam in de jaren zestig naar België als arbeidsmigrant vanuit Marokko. In 1956 was er hier immers die ramp gebeurd in de mijn van Marcinelle waardoor er geen contingenten Italiaanse arbeiders meer binnen kwamen. Daarom werd er gezocht naar mensen uit Noord-Afrika onder andere, zo werkte mijn vader aanvankelijk in de hoogovens van Hoboken. Ik ben geboren in 1970 en was pas twee toen ik in het kader van de gezinshereniging met mijn moeder naar hier kwam. De herinneringen aan die prille jaren in Marokko zijn heel beperkt en vaag. Misschien de geuren en de klanken die ik associeer met de entourage van mijn grootouders en tantes, die dingen die me herinneren aan het huis van mijn grootmoeder leven nog wel in mij. Die Marokkaanse achtergrond is een stuk van mijn schrijverschap, maar veeleer in de zin dat ik me heel vroeg reeds van een soort leemte bewust werd. Het besef dat ik een stuk van mijn achtergrond achtergelaten had, het gemis van een ontbrekende schakel, zoiets. En daar wou ik altijd al een eigen verhaal rond maken. Je wil nu eenmaal je eigen wereld vervolledigen, je wil jezelf een beetje heruitvinden of aanvullen. Voor mij viel die wens gedeeltelijk samen met mijn literaire aspiraties.’

Belgische Belgen

‘In het begin van de jaren zeventig had mijn vader een huisje gehuurd in Deurne en daar kwam ik terecht. Het was een buurt waar overwegend Belgische Belgen woonden en ik ging er ook naar een school met hoofdzakelijk Vlaamse kinderen. Daar heb ik een heel fijne jeugd gehad. Dat onderscheid tussen “ik als Marokkaan” en de “andere”... als kind was ik daar trouwens ook niet mee bezig. Toch was de gezinstaal niet het Nederlands, wel het Tamazight. Zo ben ik thuis opgevoed in een achtergrond die verbonden bleef met mijn Berberverleden. Er was dus niet direct een breuk, niet echt een kloof met de traditionele culturele achtergrond. Zo ben ik nu bezig een kinderverhaal te schrijven in het Tamazight, iets wat me eigenlijk ook niet gemakkelijk valt. Vanaf mijn kleuterschool heb ik immers Nederlands gesproken en in die taal voel ik me heel comfortabel, ook als schrijver: het Nederlands is mijn schrijftaal, heel duidelijk. Nu ik zelf kinderen heb, zie ik wel dat er een taalkloof is tussen mijn kinderen en de generatie van mijn ouders bijvoorbeeld. Daarom is mijn moeder nu begonnen Nederlands te leren. En de hoofdreden daarbij was dat ze met haar kleinkinderen wilde kunnen spreken. Ze begrijpt nauwelijks mijn kinderen. Dat is onmogelijk voor haar. Daarom leert ze nu Nederlands, maar ze zal nog een lange weg moeten afleggen. Wat ik zelf ook betreur is dat mijn moeder mijn eigen literair werk nog niet heeft kunnen lezen. Maar die taalsituatie heeft te maken met de hele migratiegeschiedenis. De eerste generatie Marokkaanse arbeiders had niet de intentie hier te blijven. Ze zochten niet een duurzaam contact met de ontvangende samenleving. Ondertussen is de situatie heel anders gelopen: de mannen zijn hier blijven werken, de families zijn hier gebleven. Opvallend is dat de vrouwen van de eerste generatie zich daar nu wel mee kunnen verzoenen: ze kiezen resoluut voor de kinderen en de kleinkinderen die zich hier thuis voelen. De oudere mannen hebben daar soms meer problemen mee, denk ik, ze hebben het gevoel iets gemist te hebben. Ze verwijten zichzelf dat ze niet hebben voorzien dat ze in twee werelden geleefd hebben.’

‘Rond mijn tiende jaar zijn we dan verhuisd naar Borgerhout. Daar was er natuurlijk een concentratie van Marokkaanse mensen. Ook exclusief zwarte scholen. Wat ook weer zo'n vieze term is. Ja, heel die terminologie: van gastarbeider over arbeidsmigrant naar allochtoon en zo, dat is niet gemakkelijk. Hoe duiden we namelijk die groep aan die van buiten naar hier komt? Moeten we die steeds apart zetten van de anderen? Terugdenkend aan mijn jeugd zie ik natuurlijk ook dat mijn ouders als nieuwkomers cultureel geïsoleerd waren van de omringende maatschappij. Ze moeten zich aanvankelijk sterk verloren en vervreemd gevoeld hebben in een totaal andere samenleving. Als kind werd me dan ook duidelijk gemaakt dat ik hier in het land was van iemand anders. Bij mijn eigen kinderen zie ik nu dat die op dit punt een andere houding kunnen aannemen, ze hebben het gevoel er volledig bij te horen en zijn hier honderd procent thuis. De ouders van mijn generatie hebben hen hierin ook beter kunnen begeleiden en omringen.’

J'accuse

‘Of ik toen al schrijfster wilde worden? Van jongs af heb ik in ieder geval steeds verhalen willen vertellen. Ik was de oudste van een grote familie en vertelde verhalen aan mijn broers en zussen. Ik maakte zo'n beetje mijn eigen sprookjes. Flarden van Grimm of andere sprookjes met elementen uit de achtergrond die ik thuis leerde kennen. En die fantastische verhaaltjes vertelde ik dan door. Het was ook een vorm om mijn eigen interpretatie te geven van de werkelijkheid om me heen. Ik schreef ook al heel vroeg, maar die dingen werden natuurlijk niet gepubliceerd. Als humanioraleerlinge schreef ik verhalen die ik dan zelf illustreerde. Die sprookjes en zo... denk nu niet dat ik in een fantasiewereld leefde. Ik ben steeds een nuchtere persoon geweest. Als opgroeiend meisje ben ik heel sterk geïnspireerd geweest door de lectuur van geëngageerde schrijvers en denkers. De

[p. 293]

Marokkaanse sociologe Fatima Mernissi bijvoorbeeld, ook Simonne de Beauvoir, dat waren wel een beetje rolmodellen. Vanuit die feministische hoek ben ik dan gradueel mijn eigen weg gegaan. Als adolescente was ik ook sterk getroffen door de Dreyfus-affaire. Een van mijn eerste publicaties was ook een soort “J'accuse”, “Ik klaag aan”. Dat schreef ik naar aanleiding van een brutaal optreden van de politie tegen een man uit Borgerhout die geen papieren had. Op een Islamfeest werd er een razzia gehouden. En die machtsontplooiing was werkelijk buiten proportie. Toen was ik boos.’

‘Ik heb later rechten gestudeerd, dat was iets concreets, iets pragmatisch. Dan heb ik als advocate aan de balie gewerkt in Brussel, nu ben ik verbonden aan het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor Racismebestrijding. Dat is een federale instelling waar een honderdtal mensen werkt. Allerlei aspecten komen daar aan bod: rechten van vluchtelingen, armoedebestrijding enz. We adviseren in dit verband organisaties en bedrijven die ons kunnen bereiken op verscheidene meldpunten rond uiteenlopende discriminatiegronden: discriminatie op basis van seksuele geaardheid, op basis van handicap enz. Persoonlijk ben ik het meest betrokken bij het Vlaamse onderwijsveld: meldingen en klachten worden naar mij gekanaliseerd en daaromheen hebben we hier een stuk expertise opgebouwd. Zelf ben ik ook benoemd in de Commissie van Leerlingenrechten, daar komen soms problemen op tafel rond weigeringen tot inschrijving, een probleem waar soms argumenten meespelen die discriminatoir kunnen zijn.’

‘Vanuit mijn eigen ervaring en vanuit mijn werk blijkt dat er heel veel mensen op zoek zijn naar hun plaats in de maatschappij. Bij migratie komt heel veel kijken. Je wil je integreren, je wil jezelf ook niet verliezen. Dat is vaak een moeilijke evenwichtsoefening. Wat is een echte Marokkaan? Wat is een echte Belg? Dat zijn zo van die zwart-wit vragen. We moeten gewoon soepeler omgaan met onze eigen identiteit. Dat is nodig. We moeten ons ook meer fixeren op wat we gemeen hebben in plaats van constant naar de verschillen te kijken. België is voor mij mijn land. Ja, dat is zeker mijn land hier. We moeten de mensen niet vastpinnen op waar ze vandaan komen. Ik wil zelf het gevoel hebben een waardige burger te zijn in en voor dit land.’

‘In mijn verhalenbundel Een kind van God (2008) heb ik ook enkele verhalen gebracht die ik tijdens mijn werk als het ware naar me toe heb zien komen. Ik vond het niet voldoende om die mensen juridisch bij te staan of om hun “dossier” af te handelen. Ik was gegrepen door hun ervaringen en had het gevoel dat ik die verhalen op een of andere wijze aan de maatschappij terug moest geven. Natuurlijk hou ik mijn werk- en privéleven gescheiden. En ik sluis de dossiers uit mijn beroepsveld niet zomaar de literatuur binnen. Maar vaak heb ik het gevoel dat een probleem als het ware ontploft in mijn gezicht. Vanuit mijn opvoeding en achtergrond kan ik in veel gevallen die sociale problematiek niet van me afzetten. Ik voel me verplicht daarover te schrijven. Migratie is nu eenmaal een heel complex en ingrijpend proces. En dan heb ik het gevoel: ja, dat herken ik, daar moet ik iets mee doen. De multiculturele samenleving gaat ons allemaal aan, maar voor mij is dat niet ver van mijn bed.’

Vrouwland

‘Maar schrijven is belangrijk voor mij. Ik kan niet zeggen dat mijn werk steeds volledig autobiografisch is, maar vanuit de situaties waarmee ik geconfronteerd word voel ik me persoonlijk aangesproken om bepaalde toestanden literair uit te werken. Toen ik het verhaal Mercedes 207 schreef, wat dan door de organisatie Kif Kif bekroond en gepubliceerd werd, dan had ik wel het gevoel: ja, dat heb ik altijd al willen doen. Ondertussen was ik ook gefascineerd door het feit dat heel veel Marokkanen die het grootste deel van hun leven in België werken, toch steeds

■ Rachida Lamrabet: ‘Ik ben van oordeel dat je bij het begin moet beginnen. En het begin is een samenleving die al haar burgers een eerlijke kans geeft op een menswaardig leven vrij van discriminatie en achterstelling. Dus eerst degelijk onderwijs, werk en een dak boven uw hoofd en dan de kunst en de glitter. Je kent de boutade “Erst das Fressen”.’ De Geus, 3 (maart 2009), p. 29. [foto: David Samyn]

[p. 294]

terugwillen naar Marokko. De jaarlijkse vakantie, voor een paar maanden, is meestal niet voldoende voor hen. Die willen steeds hun familie gaan bezoeken, die migranten van de eerste generatie die willen steeds maar die reis maken van hier naar ginder. Ook als ze met pensioen zijn, dan willen ze terug of willen om de zoveel maand naar Marokko reizen. Twee keer per jaar is niet voldoende voor hen. Die intense band tussen hun Marokkaanse thuis en hun Vlaamse wereld, dat is de thematiek van dat verhaal. De ondertitel mitien oe sebh'a betekent gewoon 207.’

‘In Vrouwland (2007, debuutprijs 2008) staat een vrijgevochten vrouw centraal. Een vrouw die wil kiezen tussen Europa en Marokko. Een vrouw die daarbij resoluut kiest voor een Europese levensstijl. Dat type vrouw is een beetje een synthesefiguur van bepaalde publieke figuren, van enkele allochtone vrouwen die een rol spelen in de politiek bijvoorbeeld en die resoluut opteren voor een westerse levensstijl. Die dames pleiten soms voor een complete tabula rasa van hun eigen culturele achtergrond. En mijn hoofdpersonage Mara trapt eigenlijk ook in die val, ze denkt dat ze van huis uit alleen ballast meekreeg, en ondanks haar naamsverandering zit ze met zichzelf in de knel. Door haar omgeving blijft ze gepercipieerd als een vreemdelinge. Ik moet toegeven dat dit Mara-personage erg ver staat van mijn eigen identiteit. Ik geloof dat we die

Belga

Herinneren jullie je Moussa nog? Die halve schooier?

Het maakte hem niks uit hoe hij eruit zag, als hij maar zijn sigaretje kon scoren, eender op welke manier, vaak schooide hij die bij de gasten die zich na het werk verzamelden in het winkeltje van Bou'Amr. En toen verdween hij van de ene dag op de andere. Niet dat hij gemist werd.

Tot er op een dag een kerel het winkeltje van Bou'Amr binnenwandelde, op het moment dat iedereen er zich weer na een zware werkdag had verzameld. Hij had een leren vestje aan en aan zijn voeten had hij een paar glimmende schoenen. Zijn haar golfde tot aan zijn schouders en zijn gezicht, je zou zweren dat het een volmaakt schilderij was. Maar wat ons het meest biologeerde was de manier waarop hij dat winkeltje binnenwandelde. Het leek alsof hij danste. Zonder te aarzelen stapte hij op ons af, met een grijns op zijn gezicht van oor tot oor en toen zagen we dat hij het was. Moussa de schooier was teruggekeerd uit Europa en ik zweer het, hij leek op een filmster.

Daarvoor had ik niet veel op met Europa. In mijn verbeelding was Europa Frankrijk. En als er één land was waar ik niet naartoe wilde gaan was het wel Frankrijk. In Oran had ik gezien hoe ze omgingen met Magrebijnen.

Eén jaar heb ik het daar uitgehouden. Zelfs diegenen die helemaal niets hadden om naar terug te keren hielden het op die grote boerderijen ginds na een tijd voor bekeken. De Fransen die waren niet te vertrouwen. Wij gingen naar Algerije en we dachten dat we zo het beste uit twee werelden hadden. We zouden naar Europa kunnen zonder ons continent of onze taal te moeten verlaten. En reken maar dat we er het beste hebben gezien, maar het slechtste had je daar ook en niet een klein beetje. Wat ik niet kon begrijpen was dat de echte Algerijnen, diegenen die niet blank van huid waren, dat die vaak nog veel erger waren dan de Fransen zelf. Het was alsof ze het gedrag van hun meesters niet alleen wilden nabootsen maar ook nog eens wilden overtreffen.

Op de laatste boerderij waar ik heb gewerkt hebben we eerst een week lang de boel platgelegd en het domein bezet alvorens we ons loon kregen. Dat was toen de druppel voor me, ik had mijn les wel geleerd en ik ben toen teruggekeerd om mijn eigen land te bewerken, als een vrij man.

En toen ik teruggekeerd was, hoorde ik verhalen van Fransen die in Marokko op zoek waren naar mankracht, ditmaal niet voor hun plantages in hun kolonie, maar nu wilden ze arbeiders helemaal naar Frankrijk overbrengen. De Algerijnen, die vertrouwden ze niet meer, die werden alsmaar opstandiger en daarom kwamen ze bij ons ronselen.

Naar het schijnt hadden die Fransen in Marokko een eigenaardige werkwijze om arbeiders te ronselen. Ik heb het zelf nooit gezien, alleen maar horen vertellen. Zo zouden ze telkens de jonge en sterke mannen van een paar dorpen verzamelen op een grote open veld. De mannen moesten hun bovenlichaam ontbloten en uren in de ziedende zon gaan staan, een man die het heeft gezien met zijn eigen ogen zei dat het leek alsof de dag des oordeels voor die mannen was aangebroken. Diegenen die niet bezweken kregen een groene stempel op hun borstkas, de toelating tot het paradijs dachten die sukkels.

Sommigen zouden als een klein kind gehuild hebben toen ze hun paspoort voor Frankrijk kregen. Later hoor je dan de verhalen waar die gasten uiteindelijk terechtkwamen. Een paradijs waar geen zonlicht scheen. Sommigen werden diep onder de grond gestopt, als beesten. Uitverkoren voor de hel.

Dan bleef ik nog liever op de olijfgaard, desnoods eet ik van de zon, maar ik zou me niet levend laten begraven door de Fransen.

Maar toen Moussa terugkeerde in de gedaante van een Egyptische fimster begon ik toch te twijfelen, ik dacht dat zijn stijl mij ook wel zou staan.

Uit ‘Belga’

Van Rachida Lamrabet

Toneeltekst in opdracht van 't Arsenaal.

Speellijst op www.tarsenaal.be

[p. 295]

keuze niet zo drastisch moeten maken. Mara kiest resoluut voor een zogenaamd westerse visie. Maar het is steeds genuanceerder: de achtergrond van mijn cultuur, de taal, de invloed van de ouders dat speelt allemaal mee en dat is nodig. Mara als personage beschouwt de hele Maghrebachtergrond als incompatibel met het Westen. Mijn eigen personage is in feite het slachtoffer van die hele zwartwit-mentaliteit die er nu nog steeds sterk heerst. Ja, die Mara staat voor een bepaald soort individualisme. In Europa is het ‘ik’ belangrijk. Maar ook dat moeten we wat nuanceren. Het individualisme heeft een belangrijke plek in de samenleving hier. Dat heeft zijn goede kanten. Je hebt de vrijheid om dingen te doen waarin jezelf gelooft. Negatief dan is het feit dat mensen als aparte eilandjes naast elkaar leven. Omgekeerd wordt men in Marokko in de collectiviteit gegooid, dit impliceert dan ook dat je meer door die collectiviteit gecontroleerd wordt. En dat is een minder fraaie kant van die cultuur.’

‘Een ander personage uit mijn roman plooit zichzelf dan terug op zijn eigen geloofsovertuiging, hij kiest radicaal voor de Islam. Heel dat spanningsveld tussen die verschillende standpunten heeft geleid tot het structurerende principe van de windroos. Een beetje schematiserend heb ik het Oosten gekoppeld aan het verleden en de grootse verhalen, het Noorden aan het grote niets, het Westen aan de toekomst en de liefde. In dit discours staat het Zuiden voor het nu en de zwarte ellende. Zo reflecteert dat symbool heel sterk wat bij heel veel jonge mensen in Marokko leeft: ze zijn gefixeerd op het Westen, op het droomland waar ze hopen op kansen en mogelijkheden. Deze wens om te migreren domineert hun hele leven. In die zin laat ik de structuur van mijn verhaal ook bepalen door de thematiek, ik ben een ongeduldige schrijfster en volg de beweging van mijn verhaal, ik wil meestal zo snel mogelijk alles noteren en dan afstand nemen van mijn werk. Europa blijft aantrekkelijk voor Marokkanen. Het is en blijft het beloofde land, het beloofde continent voor heel veel Afrikanen. Die mensen willen hun land ontvluchten omdat ze er geen toekomst zien, omdat er geen perspectieven zijn. Dat geldt ook voor mensen die ginder gestudeerd hebben. Als ze afgestudeerd zijn dan wacht hen de werkloosheid, ze kunnen er niets opbouwen, ze blijven stilstaan in hun ontwikkeling. Eenmaal ze hier zijn, wacht hen echter vaak ook een zekere ontgoocheling. Men beseft niet altijd dat dit land van melk en honing niet bestaat. Men onderschat vaak de vijandige houding en de economische realiteit in het Westen waardoor het een stuk moeilijker is om zichzelf waar te maken. Bij sommige Vlamingen leeft dan toch een racistische, islamofobe reactie. Ook bij potentiële werkgevers leeft vaak een negatieve houding, men wordt vindingrijk in het uitsluiten van allochtonen. Is het nodig dat men perfect Nederlands spreekt als men een job wil aan de lopende band of als hulpje in een bakkerij? Een klassieker natuurlijk is ook dat men in discotheken allochtonen weert met het voorwendsel dat ze niet aan de dress code beantwoorden.’

Hoofddoek

‘Actuele thema's zijn legio in mijn werk. De hoofddoekenkwestie, natuurlijk, het verhaal Jihab uit de bundel Een kind van God handelt daar onder andere over. Ikzelf draag geen hoofddoek. Dat is een heel bewuste keuze. Voor mij heeft de hoofddoek geen meerwaarde. Voor andere vrouwen wel misschien. In heel die discussie vind ik het rechtvaardigheidsgevoel belangrijk, het principe van billijkheid. Vrouwen weren uit een openbare functie omwille van hun hoofddoek dat is een pijnlijke zaak. Een hoofddoek is een zichtbaar teken, maar waarom is men zo geobsedeerd door dit symbool? De tegenstanders schermen natuurlijk met het neutraliteitsbeginsel of zelfs met het argument dat men op die manier de emancipatie van de vrouw in de hand werkt. In het geval van een openbare functie is het vooral belangrijk dat men ziet hoe de persoon zijn werk uitoefent. Kledij daarbij is geen punt. Het gaat om een professioneel geweten van waaruit je je werk goed probeert te doen. Mensen met een andere cultuur onzichtbaar maken is geen goede oplossing.’

‘Achter dit hoofddoekendebat gaat echter wel een fundamentele problematiek, een dieperliggende spanning schuil waarvoor we nog geen modus vivendi gevonden hebben. In dit dossier verkijkt men zich op een aantal symbolen en het fundamentele punt is nog niet aangeraakt. In feite is er zelfs nog geen ruimte om een eerlijk gesprek te voeren, van beide zijden hebben we nog geen taal gevonden om met elkaar in gesprek te treden. Een multiculturele maatschappij is natuurlijk een moeilijke opgave. Maar de visie dat de nieuwkomer zich honderd procent moet integreren is niet haalbaar. Een succesvolle integratie is een tweerichtingsverkeer, ook de ontvangende maatschappij moet een stap zetten naar de andere cultuur. Een samenleving is nu eenmaal in continue beweging en doorheen de verschillende opvattingen en fricties moet men komen tot een continu veranderende oplossing.’

‘Aan beide kanten zijn er extreme houdingen. De term “extremist” gebruik ik niet direct. Het gaat eerder om fundamentalisten. Mensen die hun leven volgens de letter van de wet of van de tekst willen inrichten en dit leidt hier tot hallucinante taferelen. Ze trekken zich als een paria uit de maatschappij terug en kapselen zich volledig in. Het is niet mijn bedoeling of mijn taak om godsdienstige of politieke extremisten te bekeren. Wij spelen in dezelfde arena. Het is niet mijn opzet om die mensen van gedachten te doen veranderen. Dat is niet iets waar ik mee bezig ben. Ik breng respect op voor waar ze in geloven. Zolang ze mij niet beperken, zolang ze geen andere mensen kwaad berokkenen. Een geëngageerd gevoel heb ik natuurlijk wel. Ik wil ergens de mensen verlossen van vooroordelen. En als ze met elkaar in contact komen, als ze met elkaar spreken dan helpt dat. Nu is het immers nog zo dat er in de hoofden van de mensen een sterke vorm van apartheid heerst. Wederzijds. Ook bij de Marokkanen zijn er

[p. 296]

heel veel mensen die hun veilig cocon niet willen verlaten.’

‘Daarom is humor ook belangrijk. In een verhaal als Rachid speelt het komische een grote rol. Humor helpt bepaalde problemen op een luchtige manier aan te kaarten. Die zelfrelativering is nodig in een multiculturele samenleving. Soms zegt men dat verschillende culturen op verschillende manieren met humor of ironie omgaan. Dat kan, maar zelf heb ik ondervonden dat onze komische registers sterk op elkaar gaan lijken. In een globale mediacultuur beginnen we allemaal dezelfde kaders, dezelfde achtergronden te krijgen. En ook dat helpt om deel te maken van een gemeenschappelijke cultuur.’

‘De titel Vrouwland is in feite een verzonnen titel. Maar bij sommige Marokkaanse mannen die naar hier komen om met een Belgisch-Marokkaanse vrouw te trouwen leeft er wel een reële vrees dat men hier terecht komt in een cultuur waar de vrouw het voor het zeggen heeft. Voor hen is dit in zekere zin ook zo. Ze komen naar Europa bij de gratie van de vrouw met wie ze trouwen. De vrouw die hier opgegroeid is, spreekt de taal, heeft een bankkaart en



een rijbewijs, ze leeft in een heel netwerk met contacten. Hij kent niets van de heersende mentaliteit of van de administratieve geplogenheden. Dat geeft die mannen een gevoel van hulpeloosheid, een minderwaardigheidscomplex zelfs. Andere relaties zijn ook moeilijk. Een huwelijk tussen een Marokkaanse man en een autochtone vrouw kan natuurlijk problemen opleveren. Een relatie tussen een moslima en een Vlaamse man blijft ook problematisch. Natuurlijk gaat het om een huwelijk tussen personen, en de mate van flexibiliteit speelt een grote rol. Maar een huwelijk tussen een strikte moslima en een niet-moslim is niet haalbaar. De cultuurkloof is te groot. Een wederzijdse soepelheid, flexibiliteit is noodzakelijk. Relaties tussen generaties zijn ook nooit gemakkelijk. Conflicten tussen generaties zijn universeel. De mannen van mijn vaders generatie kwamen naar hier om hard te werken. Om het beter te hebben. De Belgische werkgever eiste niet dat ze Nederlands spraken of zo, als ze maar sterk waren en hard konden werken. De jongere generatie ziet de samenleving ook anders. Ze zijn hier opgegroeid, spreken de taal, kennen de gewoonten, willen als een volwaardige burger behandeld worden. En hun ouders stellen zich wel eens vragen rond die kritische maatschappijhouding van hun kinderen. Binnen die gezinnen leven ook vaak nog andere gevoeligheden: een traditionele patriarchale houding of een vorm van genderongelijkheid bijvoorbeeld.’

Belga

‘Ondertussen ben ik een toneelstuk aan het uitwerken, een theatertekst over een vader-zoon-relatie die heel complex is. Onder de titel Belga wordt dit stuk eind dit jaar gecreëerd door 't Arsenaal in Mechelen. Het initiatief kwam eigenlijk van Michael De Cock van 't Arsenaal die het verhaal van de eerst generatie Marokkaanse migranten op scène wou brengen. Dit verhaal vind ik zelf ook heel belangrijk, het is een stuk van onze collectieve geschiedenis, het moet verteld worden. Die verhalen en herinneringen zijn immers nog nooit verzameld geweest. Na enkele inleidende gesprekken ben ik beginnen schrijven. Maar toch wou ik de tekst het liefst alleen uitwerken. Er zitten een aantal monologen in: die eerste generaties arbeiders hadden de gewoonte hun ervaringen in te spreken op cassettes en die zo naar hun familie te sturen. Zo kan ik ook een stuk van het verhaal in monoloog aanbieden. Mijn eigen vader is overleden, maar ik heb nog heel wat mensen gecontacteerd en allerhande onderzoek gedaan om dit werk correct uit te schrijven. Van op de scène is er immers een heel direct contact met het publiek en ik wil dat de toon goed ligt. Het stuk speelt in het Nederlands en de fragmenten in het Berbers worden in boventiteling vertaald. Verder werk ik ook nog aan een boek over een stuk migratiegeschiedenis, iets wat authentiek gebeurd is, en waarnaar ik onderzoek gedaan heb. In Sint-Katelijne-Waver was er een tuindersfamilie die als een van de eersten Marokkanen te werk gesteld heeft. En zo ontstond er een soort moeder-zoon-relatie tussen de werkgeefster en een Marokkaanse jongen. Die man is nu al eind de vijftig, en die vrouw is al hoogbejaard. Maar, dat fascineert me wel hoe die mensen doorheen al die jaren met elkaar omgegaan zijn.’