Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 58

[p. 232]

Twee museumsites transformeren het bestaande: Tongeren en Leuven
Marc Dubois

Twee belangrijke Vlaamse museumsites kregen een grondige herstructurering en openden dit jaar opnieuw hun deuren: in het voorjaar 2009 het Gallo-Romeins museum in Tongeren, ontworpen door het Architectenbureau De Gregorio & Partners en in september 2009 de site van het museum Vander Kelen-Mertens in Leuven door Stéphane Beel Architecten. Beiden zijn uitbreidingen en zijn verankerd in een historisch stadsweefsel.

Het project in Tongeren is een uitbreiding van een museumgebouw dat eind de jaren '80 in gebruik werd genomen. Toen werd beslist het museum te bouwen achter de indrukwekkende Onze-Lieve-Vrouwebasiliek. Om de uitbreiding mogelijk te maken, werd de achterzijde van de basiliek volledig vrijgemaakt waardoor het geheel veel beter gaat inpassen in het stedelijk weefsel. Door het autovrij maken van de museumsite ontstond een aangename omgeving om te wandelen. Om het bestaande gebouw te laten aansluiten met de nieuwbouw werd gekozen om het geheel te bekleden met Ceppo, een mooie grijze Italiaanse natuursteen uit de streek van Milaan. In het overgangsvolume tussen beide delen is veel glas aangebracht. Vanuit het interieur levert dit mooie uitzichten op de basiliek en de omgeving. Voor de nieuwbouw is gekozen voor een compleet symmetrische gevelopbouw wat in een site met een complexe configuratie veeleer vreemd overkomt. De inkomruimte is zeer ruim bemeten, zelfs buiten schaal. Vier betonnen kolommen zijn prominent aanwezig in deze ruimte waarin ook de bookshop is ondergebracht.

Het meest problematische van het museum is het parcours. De relatie tussen inkombalie en het begin van de permanente collectie is erg verwarrend. Links en rechts van de balie zijn twee grote deuren aangebracht, het zijn de uitgangen van de expositiezalen. Het baliepersoneel dient telkens de bezoeker te wijzen waar het begin van de expositie zich bevindt. Een essentiële vereiste van een publiek bouwwerk is een heldere afleesbaarheid, zonder signalisatie of toelichting. Erg ontgoochelend zijn de verbindingen tussen de verdiepingen, karakterloze gesloten trapruimtes die eerder overkomen als deze in een parkeergarage. Vermoedelijk werden om budgettaire redenen deze verticale verbindingen tevens ontworpen als noodtrappen. De Gregorio koos voor een ‘naakt gebouw’ (De Morgen 23 mei 2009) omwille van het beperkt budget en om te duiden dat architectuur ook een ethische keuze is en niet enkel een esthetische.

Spijtig dat het zichtbaar gelaten beton zo onverzorgd werd gegoten, de collectie Romeinse voorwerpen uit het museum tonen een veel grotere precisie in materiaalbeheersing en esthetische ambitie. Wie het museum bezoekt zal wel onder de indruk zijn van de verzorgde museografie die zowel didactisch als esthetisch overtuigend is uitgewerkt. Voor dit onderdeel werkte De Gregorio samen met Niek Kortekaas.

‘Stadskamer met meubilair’

De museumsite in Leuven is groter en ook veel ouder dan deze in Tongeren. De oorspronkelijke kern van het museum is het woonhuis Vander Kelen-Mertens en de aanpalende tuin met daarin een oude eikenboom uit 1930. Later kwam er de uitbreiding met de voormalige stadsbibliotheek en de voormalige academie. Dit geheel van bebouwing, elk met een eigen vormentaal, is een onderdeel van een groter stedelijk bouwblok.

Het museum, met een collectie van 26.000 stukken, waarvan 150 topstukken, bleef drie jaar gesloten voor de ingrijpende transformatie. Om de gebouwen tot een volwaardige museuminfrastructuur te maken werd in 2004 een wedstrijd uitgeschreven. Één van de grote uitdagingen voor de vijf deelnemers was de stedelijke gelaagdheid van de plek te behouden en te respecteren. De competitie werd door

■ Tongeren
Gallo-Romeins museum, ontwerp Architectenbureau De Gregorio & Partners Exterieur en inkomruimte
(foto: Marc Dubois)

Stéphane Beel op een overtuigende wijze gewonnen, zijn inzending gaf hij de titel ‘Stadskamer met meubilair’. De jury was onder de indruk van zijn benadering van de site en de ingrepen die hij voorstelde om de bestaande infrastructuur om te turnen tot één ensemble. De bouwvolumes zijn zo ingeplant dat de nieuwe configuratie bijna evident lijkt. Beel is vertrokken vanuit een specifiek kenmerk van de Leuvense binnenstad, een aaneenschakeling van binnenplaatsen. De bouw van de verschillende colleges is bepalend geweest voor de stedelijk morfologie; naast de straten ontstonden boeiende looplijnen tussen de verschillende binnengebieden. Het idee dat Jan Hoet ontwikkelde in de voorbereidende fase vóór de wedstrijd betreffende het concept van de ‘kamers’ transponeerde Beel: ‘De integrale museumsite vormt op zijn beurt ook een kamer in de stad. Leuven is net als een huis een netwerk van vele open gebieden (kamers) die via een netwerk van voetpaden met

[p. 233]

elkaar verbonden zijn. Het museum zal zich in dit cirquit inpassen.’

De hoofdtoegang ligt aan de Vanderkelenstraat. Één van de moeilijkste compositorische onderdelen voor Beel was het herintegreren van de imposante toegangsportiek, bestaande uit zes Toskaanse zuilen en een fronton. De vraag is hoe dit element, het universeel logo van een museum, op een inventieve wijze kon worden ingezet. Beel wist op een zeer behendige wijze dit fragment een nieuwe betekenis te geven. De portiek benadrukt de toegang maar er ontstaat niet onmiddellijk een interieur. Door aan het nieuw hoofdvolume een grote zwevende uitbouw te voorzien ontstond een overdekte buitenruimte tussen portiek en inkomdeur. Vanaf deze portiek is er een hellend vlak naar beneden, naar de inkom van het museum, en een trap naar het hoger gelegen publiek toegankelijk plein waar naast de twee betonnen lichtkoepels plaats voor sculpturen is. Een doorkijk naar het oude huis en de statische eik is ontstaan door in het lange hoofdvolume een uitsnijding aan te brengen. De inplanting van het hoofdvolume laat ook voldoende zonlicht toe in de Vanderkelenstraat. De keuze om de inkom lager te situeren dan het straatniveau wist Beel optimaal te benutten. Vanaf de straat heb je een inkijk in het gedeelte van het auditorium dat tevens als expositieruimte kan worden aangewend. De verlaging gaf ook de mogelijkheid tot een optimale organisatie van de inkomruimte als een lineaire zone, een ‘antichambre’ waar iedereen vrij kan rondwandelen. Rechts van de balie bevindt zich een bookshop en café, aan de linkerzijde een wandelzone naar het auditorium en de trappen naar de tentoonstellingszalen. Deze zone wordt verder gezet tot aan het kinderatelier. Deze helder gestructureerde ‘antichambre’ verbindt op een efficiënte wijze de bestaande bebouwing onderaan met elkaar. Het café is tevens toegankelijk langs de Savoyesstraat, de kant waar ook de tuin bereikbaar wordt gemaakt.

■ Leuven
Museum M-Leuven, ontwerp Stéphane Beel Architecten, maquette wedstrijdinzending
(foto: Architecten & El Croquis, 2005)

Boeiend uitzicht

De totale oppervlakte na verbouwing is 13.500 m² waarmee het geheel een middelgroot Vlaams museum is geworden. Het museum bezit zeer gedifferentieerde soorten ruimtes. De grootste en hoogste bevinden zich in de nieuwbouw boven de inkom. In deze zalen is het mogelijk om grote werken op te hangen, ook de grote retabels die aanwezig zijn in de collectie van het museum. Wie het interieur doorloopt, ontdekt op een aantal plaatsen grote vensters met zicht op de stad. Voor Beel is dit van cruciaal belang, het is de directe visuele band met de stad. Deze grote stedelijke ‘schilderijen’ geven een uitzicht op de universiteitsbibliotheek, de torens van het stadhuis maar ook op de banale achterzijde van de stedelijke bebouwing, waar de mens in zijn alledaagsheid woont. Het gaat dus niet uitsluitend om esthetische zichten op de hoofdmonumenten van de stad, ook de banale en oninteressante uitzichten zijn aanwezig. Deze ‘kaders op de stad’ wendt Beel ook goed aan om zijn buitengevels te ritmeren en in de gesloten vlakken de nodige accenten te leggen. Op de wandelroute zijn er een aantal verrassingen, zoals de verbinding van de lange nieuwbouw met het bestaande academiegebouw via het dak. Op het dak plaatste Beel een vrijstaande metalen luifel op vier poten, een oplossing die ooit Henry van de Velde introduceerde op het terras van de Gentse universiteitsbibliotheek. Het idee van een ‘tafelluifel’ komt reeds voor in Beel's ontwerp voor de Tacktoren in Kortrijk. Van op het terras in Leuven heeft men een boeiend uitzicht op het stedelijk landschap.

Op de bestaande site is een grote diversiteit aan materiaalgebruik aanwezig. Om de nieuwe inbreng te positioneren, werd gekozen voor een gevelbekleding in travertijn. Het is niet zomaar een voorkeur voor dit eeuwenoude materiaal. In de 20^ste eeuw ontstond een bijzondere connotatie tussen de klassieke bouwkunst en de moderniteit. Door het overvloedig gebruik van travertijn in het Duits Paviljoen in

[p. 234]

■ Leuven
Museum M-Leuven, detail gevel met de versnijding van het hoofdvolume.
(foto: Marc Dubois)
Vanderkelenstraat, gevel toegang museum Tekening wedstrijdinzending
(foto: Architecten)

Barcelona uit 1929, een topicoon van de moderne bouwkunst, wist Mies van der Rohe deze natuursteensoort een nieuwe status te geven. In een eeuw van staal, beton en glas kreeg travertijn een ‘modern’ imago. Beel's fascinatie voor het werk van Mies en het gebruik van travertijn kwam reeds tot uiting in het toegangspaviljoen van het Rubenshuis in Antwerpen en in zijn wedstrijdinzending voor het Brugs concertgebouw (1999). Op één van de tekeningen van zijn wedstrijdinzending plaatst Beel het beeld van Georg Kolbe dat je kunt aantreffen in het paviljoen in Barcelona. Een duidelijke knipoog naar Mies!

Goede architectuur vraagt om beweging

Reeds in het Raveel museum in Machelen toonde Beel ons zijn verbeeldingskracht om een gebouw te verankeren op een site. Ook in Leuven gebruikte hij de openingen in de gevelvlakken als gekaderde zichten op de omgeving. Een ontwerp is meer dat een opsomming van gevraagde functies, het moet het functionele overstijgen om de gekregen bouwplaats te transformeren zonder de eigenheid te ontwrichten. Goede architectuur is niet arrogant, ze is een oefening in bescheiden inpassing in het stedelijk weefsel. Hoe meer je het project analyseert, hoe evidenter de gekozen uitgangspunten worden ervaren; een andere positionering van de bouwvolumes lijkt bijna onmogelijk. Zoals steeds weet Beel een routing in zijn gebouwen te introduceren die ruimtelijke ervaring weet te versterken, die een prikkelend gevoel geeft om het interieur te ontdekken. Ook de juiste plaatsing van trappen, doorzichten en rustpunten maken architectuur meer dan een verzameling van muren en openingen. Daar ligt juist het verschil met de nieuwbouw in Tongeren.

Bij Beel gaat het niet om esthetiek, zijn ambitie ligt in het maken van een gebouw dat beantwoordt aan de verwachtingen en de gevraagde functies van de opdrachtgever. Daarnaast wil hij de bezoeker een boeiende visuele ervaring geven die verder reikt dan het louter verbinden van ruimtes. Beel bezit het vermogen om ruimtes te bedenken waarvan je de verwondering pas ontdekt bij het bewandelen, het gaat om het activeren van een looplijn in een gebouw. Of wat Le Corbusier ooit poneerde als één van de kenmerken van een interessante architectuur: ‘La bonne architecture, ça se marche’. De stad bestaat uit een veelheid aan visuele ervaringen, zo ook wil Beel het binnenste van een gebouw ontwerpen. Het gaat om het introduceren van een heldere structuur gecombineerd met een prikkelende ruimte-ervaring met onverwachte doorzichten en perspectieven. Daarbij weet hij met een grote beheersing het dag- en kustlicht te doseren in het interieur. In Leuven toont Beel wat hedendaagse architectuur bij machte is te creëren, een gebouw dat meer is dan een museum, het is een opgeladen plaats in de stad waar het aangenaam is om te vertoeven. De architect en alle medewerkers gaven aan Leuven een project van Europees formaat, een stuk schitterend nieuw patrimonium.

www.gallo-romeinsmuseum.be en www.mleuven.be.