Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 57

[p. 318]

Karel Jonckheere, bibliografisch
Jan Schoolmeesters

Bibliografieën in de echte zin des woords, die dus werkelijk volledigheid nastreven, hebben iets genadeloos. Zo kunnen ze publicaties bovenhalen die iemand liefst blijvend vergeten zou zien en ze kunnen merkwaardige breuken of afwijkingen in iemands belangstelling blootleggen. Het klassieke voorbeeld is dat van de gevestigde hoogleraar die licentiaatsverhandeling of zelfs ongepubliceerd doctoraal proefschrift liefst niet meer in het curriculum ingeschreven ziet. Maar er zijn ook auteurs die maar al te graag demonstreren hoe breed hun belangstelling ooit wel was en niets aan de vergetelheid willen prijsgeven, en dus voor de grootst mogelijke garanties willen zorgen voor een zolang mogelijk voortbestaan. Tot die tweede categorie behoorde Karel Jonckheere.

Aan de op schoolbloemlezingen na volledigheid beogende Bibliografie van Karel Jonckheere door Rob. Roemans en Hilda van Assche (1967) werkte hij maar al te graag mee en hij schreef zelf een inleiding met een uitgebreide biografische inbedding van zijn productie. Overigens was hij waarschijnlijk ook de initiator van de bibliografische serie van uitgeverij Heideland, waarin hij het gezelschap deelt van Julien Kuypers, Rob. Roemans en Gerard Walschap.

Uit de bibliografie van Jonckheere kan worden afgeleid dat hij over alles heeft geschreven en in alle media aanwezig was. Hij publiceerde onder andere in Animalia: Revue semestrielle dezoophilie, in Klokke Roeland: Orgaan van de Nationale Studentengroeperingen, Gent, in Merian: Das Monatsheft der Städte und Landschaften, Hamburg, in P.T.T.-Bedrijfsbanden, en in Raptimreizen, Nederland. Hij schreef onder andere over ‘het vrouwenstemrecht in België’, ‘de werelddag der dieren’ en over ‘de viering van de 50^ste jaardag van de Consul-Generaal van Nederland te Bombay’.

Toch kan niet echt worden beweerd dat Jonckheere ook alle genres beoefende. Aan toneel heeft hij zich slechts een keer bezondigd, met z'n eerste boekpublicatie, geschreven samen met de Oostendse bibliothecaris Carlo Loontiens, een toneelwerkje dat kan worden afgedaan als volledig passend in de rijke maar nauwelijks onderzochte productie voor amateurtoneel die tot geruime tijd na de Tweede Wereldoorlog weelderig in Vlaanderen tierde: Dit is de waarachtige en stichtelijke historie van Tone den Stierman (1929).

Jonckheeres tweede boekpublicatie, uit 1932, heette Brozen's Anny, waarbij ‘Anny’ de naam is zowel van de dochter als van de vissersboot van Brozen. Jonckheere bestempelde het boekje later als een ‘simplistisch vissersverhaal’, naar aanleiding waarvan Urbain van de Voorde hem had gezegd dat hij zich ‘met geen dergelijke prullen meer moest bezighouden’ (Waar plant ik mijn ezel?, p. 93). En het fictionele proza zal bij Jonckheere beperkt blijven tot de ‘bundel novellen’ Steekspel met dubbelgangers, uit 1944 en herdrukt in 1947. Romans heeft hij dus nooit geschreven. Zijn proza behoort grotendeels tot de autobiografische of autobiografisch getinte subgenres ‘reisboeken’ en ‘memoires’. Voor fictioneel proza bezat Jonckheere niet de nodige epische distantie maar bovendien was hij stilistisch geen verteller van langere verhalen. Hij liet zijn schrijfstijl altijd aansluiten bij het gesproken taalgebruik. Misschien kon hij ook niet anders.

■ 1967(?) KJ getekend door Lou Nagels
[AMVC-LETTERENHUIS]

Steekspel met dubbelgangers maakt al meteen duidelijk dat Jonckheere geen afstandelijk epicus kon zijn. In de novellen wordt gewerkt met een ik-verteller of schakelt die ik-verteller op zijn beurt een tweede ik-verteller in die een mondeling relaas brengt. Uit de titel moge blijken dat de bundel een soort afrekening is met karaktertrekken van de schrijver. In zijn autobiografische teksten stelt Jonckheere dat zelfs herhaalde malen expliciet. Steekspel met dubbelgangers heeft dus al alle typische kenmerken van Jonckheeres proza: over zichzelf, in de ik-vorm en in belangrijke mate in een naar het mondelinge neigende stijl.

Het proza van Jonckheere bestaat vooral uit twee tekstsoorten, of twee subgenres. Toen hij dat proza publiceerde behoorde het tot de eerder ‘lagere’ genres, bewoog het zich eerder in de marge van de journalistiek. De waardering voor reisboeken en memoires is een eerder recent verschijnsel, dat onder andere past in de belangstelling voor het ‘genealogische schrijven’. De ‘reisboeken’ zijn: Cargo (1940), Tierra caliente (1941), De zevende haven (1942), tot drie delen uitgesponnen verslag van een reis naar Cuba, Mexico, Texas en Louisiana, en Kongo zonder buks of boy (1957) en Kongo met het blote oog (1958). De memoires, alleen bij het eerste boek in de flaptekst als ‘autobiografie’ bestempeld, zijn: De vogels hebben het gezien (1968), Ik had die man kunnen zijn (1969), Waar plant ik mijn ezel (1974), Mijn dochter wordt sirene (1975), De man met de ruiker (1977), Verbannen in het vaderland (1978), Vraag me geen leugens (1986) en Wuiven naar gisteren (1987). Behalve en dan nog in beperkte mate in het eerste en het laatste deel gaan de memoires niet veel verder dan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Een wat bijzondere plaats wordt ingenomen door Tita vlucht (1941), het relaas van Jonkheeres uittocht naar Noord-Frankrijk bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog benaderd vanuit het gezichtspunt van zijn hond Tita. De reisboeken over Noord- en Midden-Amerika werden in verkorte vorm herdrukt tot in 1980. Ze behoorden bij hun

[p. 319]

eerste verschijnen tot een bij het grote publiek heel geliefd genre. Het waren ‘vlotte’ verslagen, persoonlijk of pseudopersoonlijk gekleurd, soms wat of heel wat geromanceerd, en meestal geschreven door beroepsjournalisten en vooraf als serie in een krant gepubliceerd. Ze verschenen meestal bij uitgeverijen die een groot publiek wilden bereiken, zoals bijvoorbeeld het Davidsfonds. In een context van nog beperkte mobiliteit en zonder televisie hadden ze een voor ons nog moeilijk voorstelbare exotische kleuring, en besteedden ze een groot deel van het beschikbare aantal pagina's aan de bootreis. Een paar willekeurige voorbeelden: Theo Bogaerts: Oceania (1936) en Ik ging eens naar New York (1942), en Sylva de Jonghe: Zwerftochten onder den evenaar (1943), of Frans Demers (pseudoniem van Frans Beckers, tweede pseudoniem was Johan Mark Elsing): Het groote avontuur (1937), met ‘James Bond’-achtige kenmerken en gesitueerd in Kongo. Aan de antipode van dit genre staat Marnix Gijsen' Odysseus achterna: Reisnotas uit Griekenland (1930), met nauwelijks anekdotes over ontmoetingen, reisgezellen, leuke conversaties... Zonder dat echt duidelijk te maken vermengen de Kongoboeken impressies van een aantal reizen naar Kongo, waarvan de eerste reeds in 1948. De Kongolese reisverslagen behoorden tot een kwantitatief nog altijd onderschatte productie van Kongoliteratuur, die overigens kort na Jonckheeres boeken een ongekend hoogtepunt zal vertonen in het zog van de onafhankelijkheid van Kongo. De in 1942 verschenen Petite histoire des lettres coloniales de Belgique van Gaston-Denys Périer bevatte al een heel omvangrijke bibliografie van de Vlaamse en de Frans-Belgische literaire productie over Kongo (ruim 40 items voor Vlaanderen). Nauwelijks bekend is bijvoorbeeld de hoeveelheid (amateur)toneelstukken met Kongo als locatie, vooral geschreven door Frans Demers en Sylva de Jonghe. Die hele ‘koloniale’ literatuur is nog maar weinig onderzocht, bovendien wordt het onderzoek te vaak gedreven door een anachronistische speurtocht naar ‘racistische’ kenmerken en heeft het weinig analytische aandacht voor de teksten.

Aan de publicatie van zijn memoires begon Jonckheere in de context van de serie Open Kaart (1965-1972) van Desclée de Brouwer, met autobiografische geschriften van onder anderen Raymond Brulez, Pieter G. Buckinx, Bert Decorte, André Demedts, Marnix Gijsen, Hubert Lampo en Stijn Streuvels. Die serie bevond zich eerder aan de zijlijn van de literaire productie omdat autobiografische geschriften toen nog eerder uitzondering waren, niet het minst door het toen sterkere onderscheid tussen de publieke en de private sfeer. Tita vlucht was een van de talloze contemporaine beschrijvingen van de al of niet gedwongen uittocht in mei 1940 naar Frankrijk. Uit de - voor die periode nog onvolledige - Belgische Bibliografie en uit Boekengids vermeld ik onder andere: Léon Degrelle: Oorlog achter de tralies, René Lagrou: Wij, verdachten en Y. van der Schoot: Vlucht naar Frankrijk. De maanden na 10 mei 1940 zullen duidelijk aanwezig blijven in de Vlaamse literatuur, bijvoorbeeld bij Ivo Michiels.

Het grootste gedeelte van de enorme tekstproductie van Karel Jonckheere zowat in één ruk lezen, is niet aanbevelenswaard. Overigens zijn maar heel weinig auteurs tegen dergelijk experiment bestand. Toen ik dat tien jaar geleden toch deed, hield ik daar wel enige onlustgevoelens aan over. Ik heb die altijd geassocieerd met de recyclage en herhaling die zo'n productie wel met zich mee moet brengen. Bij het herlezen voor dit artikel van het proza van Jonckheere heb ik ontdekt dat mijn gevoelens van aversie misschien op de eerste plaats met andere kenmerken van zijn schrijven te maken hebben, met eigenschappen die vooral het meest autobiografische of het meest onmiddellijk ik-gebonden proza lijkt te hebben. Ik wil pogen zo eerlijk mogelijk voor een zekere weerzin uit te komen en wil ook zo eerlijk mogelijk pogen aan te geven wat de voornaamste oorzaken - aan de zijde van de teksten - zouden kunnen zijn.

Of misschien vooraf toch: geconfronteerd met sprekers die niet kunnen spreken, wat voor het merendeel van de sprekers geldt, kan ik niet altijd de neiging onderdrukken zo discreet en zo snel mogelijk de zaal te verlaten. En het autobiografische proza van Jonckheere, met voorop De vogels hebben het gezien, confronteert mij met een spreker die veel van mijn regels overtreedt. Na een korte tijd weet ik niet meer waar we vandaan komen, waar we naartoe gaan en hoe veel tijd de spreker nog nodig zal hebben. Na enige tijd vraag ik me af of het na het verhaal van het heldhaftige hoofdpersonage nog wel gepast zal zijn dat morgen de zon opgaat. En aan het einde zit ik met het probleem of ik een aantal dingen nu echt wel moest weten. Met als resultaat dat ik de zaal verlaat vol verwarring, weerstand en verlegenheid.

Structureel en stilistisch poogt Jonckheere (of is het een onvermijdelijk geworden habitus van Jonckheere) aan een lezer die enige controle wil behouden te ontsnappen en die lezer zelfs te domineren. De lezer wordt alleen verondersteld dociel te ondergaan. Het vertelde autobiografische ik wordt overwoekerd door een vertellend ik dat ongelimiteerd uitweidt, afwijkt, niet vooruitwijst, niet achteruitwijst en alles even belangrijk of onbelangrijk lijkt te vinden. Beschouwingen die in eerste instantie worden vastgekoppeld aan een jeugdgegeven verliezen na korte tijd alle structurering. Het retarderende en het woekerende van de tekst reminisceert soms aan The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman, maar mist alle technische beheersing van Laurence Sterne, en is op fragmenten na noch dolkomisch noch werkelijk geestig. Het lijkt soms op een manisch discours. Associaties, dikwijls de meest private, laten de vertellerstekst alle kanten uitschieten. Stilistisch wordt noch gesproken noch geschreven taal gehanteerd, maar een idioom dat beide vermengt, en nogal eens vastloopt in syntactische fouten. De meest uiteenlopende registers worden opengetrokken, vergelijkingen en metaforen verbinden bijvoor-

[p. 320]

beeld behoorlijk gratuit het psychische en het biologische, alle details worden geschikt bevonden om tot overbodige of gezochte opsommingen over te gaan. Heel lokale Oostendse gegevens of heel kleine details uit het heel dagelijkse leven komen op hetzelfde niveau als het wereldnieuws terecht. Jonckheere poogt, zo lijkt het, een heel eigen taaltje ingang te doen vinden, een taaltje waarvan hij alleen de regels bepaalt. Een lezer die het niet ‘leuk’ vindt dit te ondergaan, het saaie deel van de mensheid, begint te protesteren. Het is heel moeilijk te verteren als iemand altijd weer opvallend of grappig uit de hoek poogt te komen.

Het autobiografische genre, of althans de meest voorkomende variant ervan, de verhalende, draagt bijna onvermijdelijk het risico in zich het hoofdpersonage tot held om te vormen. Zelfvergroting en zelfverheerlijking worden zelfs niet vermeden door dat hoofdpersonage tot een anti-held om te vormen. Ook antihelden blijven minstens de sporen van heroïsche figuren in zich dragen of zijn al te gemakkelijke, doorzichtige omkeringen. Wie voor zijn memoires een paar boeken nodig heeft zonder zelfs de periode van zijn openbare leven te bereiken - Jonckheere treedt pas echt op de voorgrond in het literaire wereldje na de Tweede Wereldoorlog - loopt wel heel grote risico's.

Meteen in de inleiding van het eerste deel begint bij de toelichting van de titel De vogels hebben het gezien het proces van heroïsering. Die blijkt geïnspireerd door een Hongaarse spreuk. Maar daartoe blijft de toelichting niet beperkt; in een voor de digressieve Jonckheere typische contextuele uitweiding (p. 9) wordt gestipuleerd dat hij een boekje heeft gekregen van een Hongaar. Maar let op ‘minister’, ‘kreeg uit zijn handen’, ‘uitsprak’, ‘ogenschijnlijk banaal’ en op het tot de verbeelding sprekende ‘Magyaars’: ‘Ik hoorde [de spreuk] van een Magyaars minister die ze uitsprak toen ik uit zijn handen te Boedapest een ogenschijnlijk banaal boekje kreeg waaraan voor hem een persoonlijke herinnering was verbonden.’ Connotatie: symbolische erkenning/toekenning van de heldenstatus door de daartoe ex officio gemachtigde.

In de loop van de autobiografische geschriften maken we kennis met de ontwikkeling van de moderne held. Zijn voornaamste kenmerken zijn de handigheid en de behulpzaamheid. We leren hem kennen als een goed spreker en een onderlegd organisator, als een bekwaam chauffeur en een veelzijdig plaatsvervangend schooldirecteur, als iemand die zich in alle omstandigheden uitstekend weet te redden en als een veelzijdig en bijzonder productief secretaris, journalist, schrijver en vertaler. De kringen waarin hij zich weet te bewegen worden steeds breder: lokale bibliotheek, Willemsfonds, Vereniging van Vlaamse Letterkundigen, adviseur van uitgever Albert Pelckmans van De Nederlandsche Boekhandel... Bij de start van dat alles speelt Jonckheere zelf eigenlijk nauwelijks een rol. Hij wordt altijd gevraagd en is steeds zo vriendelijk op die talloze verzoeken in te gaan. Het heldendom overkomt hem. Talloze dikwijls bijzonder toevallige ontmoetingen met de groteren, steeds groteren, der Vlaamse en Belgische aarde hebben ertoe bijgedragen.

Ten slotte is er dan nog de verlegenheid van de lezer/toehoorder van Jonckheere. Aangenomen dat Jonckheere inderdaad het plan had zijn memoires voorbij de Tweede Wereldoorlog te tillen, was het onvermijdelijk voor hem een aantal sterk persoonlijke gegevens te vermelden. Niet in het minst de geschiedenis van wat zou uitlopen op de de facto scheiding van zijn eerste echtgenote. Maar de omgang met zijn latere tweede echtgenote vervalt vooral in De man met de ruiker tot een puberaal-sentimenteel, zelfverontschuldigend en onmogelijk als helemaal eerlijk te beschouwen leidmotief, waarbij enige plaatsvervangende gène voor de lezer onvermijdelijk is.

Ondanks of omwille van al mijn reserves bij het lezen van de prozateksten van Jonckheere moet ik wel duidelijk stellen dat ik wel belangstellend toehoor bij de meestal anekdotische introductie van allerlei, nauwelijks bekende of helemaal onbekende, literaire of artistieke figuren uit het Oostendse. Of bij de achtergrondinformatie bij literaire evenementen als boekenbeurzen of literaire feestelijkheden. En veel van wat Jonckheere vermeldenswaard vindt is ongetwijfeld bijzonder de moeite waard voor de lokale geschiedschrijving. Jonckheere is overigens stilistisch best genietbaar bij kortere fragmenten en als hij zich tot het kerngegeven blijft beperken en zelf niet al te zeer op de voorgrond treedt. Maar het tragische van zijn proza is dat blijkbaar niemand (behalve Urbain van de Voorde dus) eraan begonnen is of erin geslaagd is hem tot beperking te dwingen. Bij de publicatie van zijn memoires lijkt zelfs geen bureauredacteur naar de tekst te hebben omgekeken.

Het is meer dan jammer dat de gepubliceerde memoires van Jonckheere niet verder reiken dan de oorlogsperiode. Pas na de oorlog neemt hij tenvolle een bijzonder belangrijke en heel invloedrijke positie in de Vlaamse en zelfs Nederlandse letteren in en memoires over die periode zouden veel boeiender zijn geweest. Maar ik weet niet of die zelfs maar geschreven zijn (en dus geen uitgever hebben gevonden). Ik kan me ook voorstellen dat Jonckheere die periode liever niet onder de aandacht bracht omdat dan ook een aantal moeilijkere privé-kwesties aan de orde moest worden gesteld. De delen uit zijn memoires die wel de naoorlogse periode bestrijken, zijn beperkt gebleven tot het relaas van een aantal markante ontmoetingen. Zo gaat Wuiven naar gisteren over ontmoetingen met Nederlandse en Zuidafrikaanse auteurs.

Maar hoe dan ook, dat Karel Jonckheeres archief veilig is ondergebracht in het AMVC-Letterenhuis is een hele goede zaak. Het bevat een overvloed aan materiaal voor heel wat nuanceringen en herschrijvingen van kwesties uit het Vlaamse literaire bedrijf. Het inventariseren van de schriftelijke neerslag van Jonckheeres talloze contacten en bemoeienissen wordt nog een hele klus.