Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 310]

Museum Meermanno
Een Verzameling van Verzamelingen
Paul van Capelleveen

De ware bestemming van alle dingen, schreef de dichter Stéphane Mallarmé, is om te eindigen in een boek. Tout au monde existe pour aboutir à un livre. Dat geldt zeker voor het exlibris, dat als kleingrafiek ontworpen wordt, maar bedoeld is om ingeplakt of anderszins bevestigd te worden in een boek. Toch lijkt het soms of de meeste exlibris niet in een boek belanden, maar tussen andere exlibris. Net als postzegels overleven er veel als het ware postfris in verzamelingen en lijken ze eerder ontworpen als ruilmiddel dan als eigendomskenmerk. Voor de verzamelingen exlibris geldt dat ze uiteindelijk bijna allemaal opgaan in een grotere verzameling. De definitieve bestemming van het exlibris is dan ook niet één boek, of één particuliere verzameling, maar een verzameling van verzamelingen, zoals die in het Nederlandse museum van het boek, Museum Meermanno.

Museum Meermanno

Museum Meermanno is gevestigd in het sfeervolle vroegere woonhuis van baron van Westreenen van Tiellandt en richt zich op het geschreven en gedrukte boek in het heden en verleden, waarbij de uiterlijke vorm en de ontwikkeling van de vormgeving centraal staan. Hoogtepunten in de collectie zijn de middeleeuwse handschriften en incunabelen, waarvan een wisselende selectie te zien is in de zogeheten Boekzaal aan de voorzijde van het pand, een uniek voorbeeld van originele negentiende- eeuwse museuminrichting. De naam Meermanno-Westreenianum herinnert aan twee personen die aan de wieg hebben gestaan van het museum: W.H.J. van Westreenen van Tiellandt (1783-1848) en zijn achterneef Johan Meerman (1751-1815). In 1852 werd het gebouw opengesteld als museum, waar naast boeken Griekse, Romeinse en Egyptische oudheden te bezichtigen waren. In aansluiting op de oude collectie verzamelt het museum actief boeken uit de periode van 1850 tot heden en organiseert het regelmatig tentoonstellingen, zoals recent over de bibliofiele vereniging Stichting De Roos. In het educatieve scriptorium, een ‘middeleeuws’ schrijfatelier, kunnen bezoekers met een ganzenveer een stukje tekst kopiëren en verluchten, maar er zijn ook een drukkerij en een computerwerkplaats ingericht. Het museum is lange tijd gerelateerd geweest aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, een deel van de verzamelingen vindt dan ook zijn oorsprong in de KB. Dat geldt niet alleen voor de basiscollectie van moderne bibliofilie, de collectie Radermacher Schorer, maar ook voor de verzameling exlibris.

Verzamelaars

De eerste verzamelaars van exlibris in Nederland traden in de negentiende eeuw op de voorgrond, zoals A.A. Vorsterman van Oyen. De aard van het antieke exlibris bracht met zich mee dat zij zich niet op het exlibris als kunstwerk, maar als historische bron richtten: genealogie en heraldiek. In de jaren negentig van de negentiende eeuw groeide de belangstelling voor het exlibris expansief, nieuwe tijdschriften bonden enkele honderden verzamelaars aan zich. In Nederland groeide die kring met enige vertraging, pas in 1932 ontstond de Nederlandse Exlibriskring. Van de verzamelingen uit die periode zijn er enkele verdwenen, andere werden geveild en opgeslokt door gretige verzamelaars. De Nederlandse exlibris van J.B.J. Kerling zijn nu in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam; de buitenlandse kwamen destijds terecht bij Eugène Strens en zijn nu in Museum Meermanno. Twee andere collecties kregen een thuis in openbare collecties: die van F.G. Waller in het Rijksprentenkabinet, Amsterdam, die van J.F. Verster in de KB, Den Haag, en vanaf de jaren zeventig in Meermanno.

Inmiddels bezit Meermanno de belangrijkste openbare verzameling exlibris en gelegenheidsgrafiek in Nederland en een van de omvangrijkste en meest complete collecties ter wereld, circa 333.000 bladen. Hieraan is sinds 1929 gewerkt, aanvankelijk door de bibliothecarissen van de KB Den Haag, en na de oprichting van het aparte museum van het boek in 1960 door de conservatoren en directeuren van Meermanno. De verzameling bevat overigens niet uitsluitend exlibris en is des te interessanter door ontwerpschetsen, houtblokken, galvano's, cliché's, proefdrukken, varianten, correspondentie, gelegenheidsgrafiek en naslagwerken. De ordening van de collecties is die van de oorspronkelijke verzamelaars, waardoor een schat aan gegevens over de activiteit van het verzamelen zelf bewaard is gebleven.

Collecties Verster en Beels

De oudste verzameling van Museum Meermanno is die van J.F. Verster (1860-1926) met Nederlandse exlibris vanaf 1650 (een representatieve collectie) en exlibris uit Engeland en Duitsland. De omvang van zijn collectie bedroeg in 1901 al circa 8100 bladen. Verster kocht exlibris en masse, zoals een Oostenrijkse verzameling (waarschijnlijk die van Eduard Dillmann) van 20.000 bladen. In 1929 is de Verster-collectie door de KB aangekocht. Tot 1960 is deze aangevuld met de collecties van Busse-Palma, Leipzig (5000 bladen) en Walther Deneke, Dresden (8000 bladen). Ook de collectie Giltay-Veth werd daarin opgenomen. In 1936 werd een Engelse collectie aangekocht bij de firma Thomas Thorp (5000 bladen). Daarna werd door de KB minder actief verzameld; wel werd de naslagcollectie bijgehouden. Eind jaren zeventig is het geheel in permanente bruikleen overgedragen aan Meermanno. De naslagcollectie beslaat ca. 400 wer-

[p. 311]

ken. Aan exlibris kunnen 59.000 stuks geteld worden, waarvan 32.000 uit de oorspronkelijke collectie Verster en 27.000 uit de aanvullingen daarop door de KB.

De ook door de KB aan Meermanno overgedragen verzameling bibliofiele werken van Radermacher Schorer bevatte een sectie met 800 exlibris. De eerste speciaal voor het museum verworven collectie exlibris is de verzameling van C.H. Beels (1889-1972), die in 1972 door de erven Beels werd geschonken. De 13.250 bladen zijn voornamelijk van Europese kunstenaars en verzamelaars, met de nadruk op Nederland en de twintigste eeuw, hoewel ook niet-Europse kunstenaars (bijvoorbeeld uit Argentinië) zijn vertegenwoordigd.

De schenking van de collectie Beels en de overdracht van de collectie Verster vormden de stimulans om de exlibriscollectie uit te bouwen. Dat gebeurde vooral in de periode 1977-2000, waarbij een reeks van tentoonstellingen en publicaties (onder andere van Rudi Ekkart en Tanja de Boer) de belangrijkste schenkingen en aankopen onder de aandacht bracht.

Aanwinsten 1977-2005

De Finse industrieel Paavo Helkama (1916-1977), mede-oprichter van de Finse exlibrisvereniging, heeft zijn verzameling exlibris vlak voor zijn dood in 1977 aan het museum geschonken. Deze 4900 twintigste-eeuwse Finse exlibris, met voorbeelden uit andere regio's, zoals Amerika, zijn vergezeld van een volledige documentatie. De collectie is grotendeels gebaseerd op die van Laura Karjalainen (2500 bladen, aangekocht door Helkama in 1969).

De 8790 bladen die werden bijeengebracht door architect Ir. H.G.J. Schelling (1888-1978) zijn voornamelijk twintigste-eeuwse Tsjechische en Slowaakse exlibris (circa tweederde van de collectie) en verder Nederlandse exlibris en gelegenheidsgrafiek, zoals nieuwjaarswensen. Deze aanwinst was de eerste collectie exlibris die niet als geschenk binnenkwam, maar in 1978 als doelgerichte aankoop werd verworven voor een substantieel bedrag.

Enkele jaren later, in 1981, kreeg het museum de verzameling exlibris met documentatie en naslagwerken van Johan J. Schwencke (1887-1981) als legaat ten geschenke, voornamelijk Nederlandse twintigste-eeuwse en West-Europese exlibris. Deze collectie bracht de exlibrisverzameling van Meermanno op een hoger plan en bestond uit circa 18.000 bladen, waarvan 2000 varianten, 1200 proefdrukken en 370 schetsen. De collectie was voor de verzamelaar de basis voor een lange reeks publicaties over exlibris geweest en weerspiegelt de Nederlandse verzamelgeschiedenis van de twintigste eeuw aangezien Schwencke in 1932 met Eugène Strens mede-oprichter was van de eerste Nederlandse exlibrisvereniging.

In 1981 legateerde kunstenares Jeanne Bieruma Oosting (1898-1995) haar collectie aan het museum, in 1984 werden de 2000 bladen in het museum ondergebracht en sinds 1995 zijn ze bezit van het museum. De verzameling bevat vooral exlibris uit Nederland, met voorbeelden uit andere Europese landen, zoals Duitsland, Zweden, België, Italië en Rusland.

De verzameling exlibris van Jan Batterman (1909-1999) werd door hem in 1989 geschonken: 1500 bladen van Battermans eigen exlibris, waarvan 85 proefdrukken, 265 gelegenheidsgrafiek en 100 bladen vrije grafiek, met schetsen en proefdrukken.

Een spectaculaire aankoop in 1995 betrof de collectie van Ir. Eugène L.C.M. Strens (1899-1980), die met meer dan 130.000 bladen niet alleen buitengewoon omvangrijk, maar ook van hoge kwaliteit is. Het was destijds de belangrijkste particuliere verzameling in Nederland. De sterkte van de collectie ligt vooral in de oude bladen (3200, voornamelijk Engels), koninklijke exlibris (151 bladen, uniek voor Europa), Nederlandse exlibris (bijvoorbeeld het complete werk van Maurits Escher en Willem J. Rozendaal), Belgische bladen (Tytgat, Rops), Franse bladen (Cocteau, Laboureur) en bladen uit Tsjechië, Slowakije en de Verenigde Staten. Uniek in de wereld is het Duitse materiaal, vooral uit de periode 1890-1937, met het nagenoeg volledige oeuvre van kunstenaars als Emil Orlik, Max Klinger, Franz Marc, ets- en koperplaten, originele tekeningen, schetsen en ontwerpen en houtblokken. Bij de collectie bevindt zich uitgebreide documentatie waaronder correspondentie tussen diverse kunstenaars en een grote bibliotheek.

Die collectie is op zich al een verzameling van verzamelingen en incorporeert de collectie buitenlandse bladen van antiquaar J.B.J. Kerling (gekocht in 1930) en de collectie van P.J. Burgersdijk (5000 bladen) (aankoop 1929). Ook de collecties van Barend van den Kieboom (1929), Sassen (ca. 1930), Hanns Heeren (30.000 bladen, 1931) werden door hem gekocht, waarmee hij destijds al

Afbeelding 58
Publicatie over de collectie Jansen Ebing (IEC)

50.000 bladen bijeenbracht. In 1932 volgde een tweede collectie Heeren (2650 bladen) en andere internationale collecties: Fritz Fricke, Paul Voigt (6555 bladen, 1932), D. Lacroix (Franse bladen, waaronder 1000 oude bladen). Strens kende vele invloedrijke kunstenaars persoonlijk en wist hierdoor heel bijzondere bladen, voorstudies, proefdrukken en dergelijke te verwerven. In 1932 was Strens met Schwencke oprichter van de eerste Nederlandse exlibrisvereniging. Na de Tweede Wereldoorlog verzamelde Strens minder systematisch. De collectie werd in 1992 aangeboden aan Meermanno, in 1993 werd voor de fondsenwerving de Stichting Exlibriscentrum opgericht, de officiële overdracht vond plaats in 1995.

Leken de particuliere collecties daarmee uitgeput, in 1995 werd dit ontkracht door een nieuwe schenking. De collectie exlibris van uitgever Johan H.A. Jansen (1913-1992) en zijn vrouw vertaalster Hillegonde Jansen-Ebing werd als legaat toegezegd in 1970, de uiteindelijke overdracht werd in 2001 geregeld. Hiermee kwamen opnieuw 80.000 bladen en 800 naslagwerken in Meermanno, vooral Europese exlibris met de nadruk op het oude exlibris. Speciaal verzamelde thema's zijn koninklijke exlibris, Don Quichot en Tijl Uilenspiegel. Goed vertegenwoordigd zijn vroege Duitse exlibris uit de periode 1490-1600, oude Engelse exlibris uit de periode 1600-1880, Europese exlibris uit de nieuwe kunsttijd (1895-1925) en exlibris uit Tsjechië

[p. 312]

Afbeelding 59
Leeszaal Museum Meermanno (Meermanno)

en Slowakije uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Zulke volumineuze collecties hebben steeds ook een lange verwervingsgeschiedenis. Voor een klein deel van de collectie betrof dit geen schenking, maar een aankoop, die kon worden gedaan met steun van de Stichting Vrienden van het Museum. (afb. 58)

Catalogi en onderzoek

Met uitzondering van de Jansen-Ebing exlibris en enkele kleinere schenkingen is het grootste deel van de museumcollectie in een geautomatiseerde catalogus beschreven, met zoekmogelijkheden op bijvoorbeeld kunstenaar, eigenaar, motto en techniek. De literatuurlijst biedt een overzicht van de belangrijkste publicaties over deze collecties, maar het is goed te bedenken dat naast de stroom omvangrijke collecties al die tijd bescheiden schenkingen en aankopen hebben plaatsgevonden, vaak naar aanleiding van exposities, bijvoorbeeld de collecties van S.L. Hartz, Johan Melse, Emile Puettmann en Pam G. Rueter. De collectie is daarmee rijk aan Nederlandse exlibris uit de negentiende en twintigste eeuw en aan belangrijke collecties uit de overige West-Europese landen (Duitsland en Engeland bijvoorbeeld) en uit enkele Noord- en Oost-Europese landen (zoals Finland en Tsjechië). Voor onderzoekers en liefhebbers staat de collectie van Museum Meermanno steeds ter beschikking, zodat de originele bladen - van kunstenaars zoals Dürer, Kollwitz, Escher of gemaakt voor auteurs als Dickens en verzamelaars als Gerard Meerman in alle rust kunnen worden bestudeerd.

Contactgegevens:

Museum Meermanno

Prinsessegracht 30

NL-2514 AP Den Haag

T 070-3462700

E [e-mail]

W www.meermanno.nl

Bibliografie

Catalogus der boeken behoorende bij de verzameling ex-libris J.F. Verster, 's-Gravenhage, 1930

H.G.J. SCHELLING, Tsjechoslowaakse grafici: tentoonstelling van boekillustraties, exlibris en postzegels uit Tsjechoslowakije, uit de verzameling van ir. H.G.J. Schelling te Utrecht, in het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum, Museum van het Boek 22 maart - 4 mei 1968, 's-Gravenhage, 1968

J.J. SCHWENCKE, Johan Schwencke 80 jaar: wandeling door mijn leven, met bibliografie van 1908 tot 1968, Zaltbommel, 1968

R.E.O. EKKART, Finse ex-libris: een keuze uit de collectie van Paavo Helkama in het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum/Museum van het Boek, 's-Gravenhage, 1979 Nederlandse exlibris uit drie eeuwen. Keuze van Nederlandse exlibris van voor de Eerste Wereldoorlog uit de verzamelingen van het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum/Museum van het Boek, 's-Gravenhage, 1986

R.E.O. EKKART, Jean François Verster en zijn verzameling exlibris, Amsterdam, 1986 [ook verschenen in: Opstellen over de Koninklijke Bibliotheek en andere studies, Hilversum, 1986, p. 194-206]

Tanja DE BOER, Een museale exlibrisverzameling, in Exlibriswereld, 36, 1993-2, p. 1-4

Tanja DE BOER, Een nationale exlibrisverzameling. Wortels en toekomst, in Bulletin Stichting Drukwerk in de Marge, Zutphen-Den Haag, 1995

Tanja DE BOER, Ex libris, in Leeslint, 4, 1994-1, p. 1, 3

Tanja DE BOER (eindred.), Uit de boeken van Eugène Strens: de verzameling Strens in het Museum van het Boek, Zutphen-Den Haag, 1995

Roel TIELEMAN, Het exlibris als spiegel van boek en wereld: een beeld van de collectie Jansen Ebing in Museum Meermanno-Westreenianum, Den Haag, 2002

Rickey TAX, Exlibris in Museum Meermanno-Westreenianum, in Genealogie, 11, 2005-1, p. 6-9