Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 299]

Belgische exlibriskunstenaars uit de negentiende en twintigste eeuw
Willy Le Loup

In de 19de eeuw werd in de grafische kunsten heel veel geëxperimenteerd. Men trachtte met allerlei hulpmiddeltjes iets extras toe te voegen aan de klassieke prenttechnieken: de structuur van houtskool of potloodlijnen imiteren, gravures in kleur drukken, vlakken weergeven met de aquatinttechniek, de stippeltechniek. Technisch lukte dat vrij goed. Grafici pasten de houtgravure toe om fijne lijnen te bekomen, om grote oplages te kunnen drukken en toch goedkoop te blijven. Ze ontdekten de lithografie, waardoor ook schilders gemakkelijker prenten konden aanmaken. Ze konden als het ware tekenen op de lithosteen. En op het ogenblik dat men al die kunstgrepen onder de knie had, werd de fotografie ontdekt en had de prentkunst als reproductiekunst afgedaan.

In de 19de eeuw was er nauwelijks sprake van belangrijke grafische kunstenaars en bij het exlibris waren het vooral heraldische exlibris die werden gemaakt. Op het einde van de 19de eeuw ontstond een réveil. Grafische kunstenaars grepen terug naar de essentie: met zwarte inkt op wit papier ging men heel kernachtig boodschappen doorgeven. Van het einde van de 19de eeuw tot de beginjaren van de 20ste eeuw was de grafische kunst in ons land vooral toegespitst op de etstechniek en waren het vooral schilders die ook via het grafisch medium hun boodschap wilden doorgeven. Het waren geen doorwinterde grafici en hun prenten leunden dan ook sterk aan bij hun tekeningen en schilderijen. Dit neemt niet weg dat Félicien Rops en James Ensor met hun grafisch werk internationale faam oogstten. Rops bracht karikaturen, maar behandelde vooral het thema van de vrouw en het decadente. Niet onbelangrijk is dat hij voor zijn grafisch werk een beroep deed op de kennis van Armand Rassenfosse, die uitsluitend grafisch werk in een verfijnde uitvoering bracht. De etsen die James Ensor vooral om den brode maakte, staan eigenlijk boven elke stijlrichting en overstijgen de realiteit. Ze getuigen van een onuitputtelijke fantasie en van een zeer persoonlijke visie. De maskers-gezichten van de personages en de optochten die in zijn schilderijen centraal staan, komen ook in zijn etsen aan bod. Ensor heeft het belang van het wit, van het licht in de prentkunst duidelijk aangevoeld.

In Vlaanderen was het vooral Henri Leys die zijn Antwerpse collega's door zijn historiserende prenten de mogelijkheden aanwees. In een romantische sfeer brengt hij verhalende, historisch geïnspireerde suggestieve prenten. Zelf beschouwde hij zijn prenten als een ontspanning, zijn schilderijen waren prioritair. In dezelfde sfeer werkte Henri De Braekeleer, die met grote liefde voor Antwerpen stemmige hoekjes uit de stad evenals gemoedelijke interieurs in beeld bracht. Het zijn vooral schilders die de 19de-eeuwse Vlaamse kunst bepaalden en ze bepaalden ook de grafische kunst, vrij traditionalistisch met veel aandacht voor het métier. Dezelfde sfeer en stijlkenmerken komen zowel in hun schilderwerk als in hun grafisch werk voor. Het mystieke en zachte dat het werk van Jacob Smits kenmerkt, het ruige en sociaalgerichte werk van Eugène Laermans, het thema van zee en havensteden in het oeuvre van Walter Vaes, de schilderachtige stadsplekken bij Albert Baertsoen. Een groot graficus was zeker Jules de Bruycker (1870-1945), die op krachtige wijze met het zwart-wit spel wist om te gaan en via vrij anekdotische onderwerpen wist te getuigen van een enorme kracht, maar evenzeer van uiterst verfijnd lijnwerk dat verwijst naar een opmerkelijke observatiegeest. Onderwerpen die verband houden met dramatische taferelen rond het Gentse Belfort staan regelrecht tegenover zijn verfijnde zelfportretten.

Afbeelding 42
Edmont van Offel voor Pol de Mont, cliché, 1899 (IEC)

Voor het exlibris waren deze kunstenaars niet belangrijk. De enige exlibriskunstenaar met enige faam was Edmond Van Offel uit Antwerpen, die in zijn boekillustraties en exlibris een literair en illustratief verhaal brengt in een impressionistische en symbolistische stijl. (afb. 42)

In dezelfde stijl werkte aanvankelijk ook Edward Pellens. (afb. 43) Doordat hij professor hoogdruk was aan het Hoger Instituut voor Schone Kunsten te Antwerpen beïnvloedde hij een hele schare jonge kunstenaars bij wie hij vooral sterk compositorisch werk bijbracht, gedragen door degelijk vakmanschap. Onder hen de zgn. groep ‘zwartwit’ met talrijke exlibriskunstenaars en boekillustrators onder wie: Désiré Acket, Nelly Degouy en Luc De Jaegher.

[p. 300]

Afbeelding 43
Edward Pellens, voor Museum Mayer van den Bergh, cliché, begin 20^ste eeuw (IEC)

De artistieke vernieuwing kwam er door het expressionisme. Mede door de Eerste Wereldoorlog kreeg deze kunstrichting een doorbraak en deze krachtige stijl vond precies in de houtsnede, met zijn duidelijke contrasten tussen zwart en wit en met dikke en ruwe lijnen, het ideale middel om uitdrukking te geven aan deze nieuwe kunstrichting. Het is de groep ‘Lumière’, onder de impuls van Roger Avermaete, die de expressionistische stijlrichting in ons land stimuleerde door middel van een tijdschrift, publicaties en tentoonstellingen. Het was binnen die groep dat ‘de vijf’ in dezelfde richting werkten. Het waren de Vlaamse houtsnijders Frans Masereel, Jan-Frans Cantré, Jozef Cantré, Joris Minne en Henri van Straten. Daarnaast waren verschillende schilders ook af en toe geïnteresseerd in de mogelijkheden van de houtsnede en brachten zij een boeiende kijk door de wijze waarop zij hun schilderwerk via een ander medium toch even sterk expressief wisten te tonen. Wij vermelden Frits van den Berghe, Gustave de Smet en Edgard Tytgat.

Frans Masereel (1889-1972) sneed een gigantisch aantal boekillustraties (afb. 45) en prentenreeksen waarin steeds de mens centraal staat. Hij toont de mens als arbeider, als wereldhervormer, als pacifist maar tevens

Afbeelding 44
Emiel Hoorne voor Willy Le Loup, houtgravure, 1990 (IEC)

de mens in al zijn gevoeligheid, in zijn zwakheid. Zijn prentenreeksen zijn verhalen zonder woorden, maar door hun eenvoud en krachtige expressie toch gemakkelijk begrijpbaar. In de houtsneden van de gebroeders Cantré treft vooral de serene kracht die van het platteland en de boeren uitgaat. Door de composities en de ingekerfde lijnen zijn hun prenten soms wel heel dynamisch en soms onrustig. Joris Minne is wel de meest esthetisch verfijnde van de groep. Hij legt meer het accent op het dromerige dat hij aantreft in stads- en dorpsgezichten en hij verwerkt dat in uitgepuurde compositorisch sterke prenten. Henri van Straten spreekt aan door zijn gebalde verhalen waarbij het thema van de prent centraal staat en waarbij in de achtergrond in kleinere figuren het verhaal wordt verduidelijkt. Zijn themata sluiten vooral aan bij het Antwerpse havenkwartier en bij de erotiek die er rondhangt. Er werden door hen ook een aantal exlibris gemaakt die nauw aansluiten bij de stijlkenmerken die in hun bladen met vrije grafiek voorkomen. Daardoor zijn ze misschien minder expliciet gericht op elementen die naar de exlibrisopdrachtgever verwijzen.

Een reactie op ‘de vijf’ is de groep rond ‘zwart-wit’. Hun activiteiten starten iets later en zijn vooral rond de tijd van de Tweede Wereldoorlog te situeren. De beweging ontstond in Antwerpen in het Hoger Instituut onder Mark Severin en Maurice Brocas, die vooral uitblonken door hun groot vakmanschap. De onderwerpen in hun grafiek sloten gewoonlijk zeer nauw aan bij de tekst in het boek of bij de verwachtingen van de opdrachtgever. Vandaar dat de prenten minder creatief en spontaan zijn en precies daardoor leenden zij zich goed voor het maken van exlibris. De creaties van Luc De Jaegher, Nelly Degouy en Désiré Acket (afb. 46) zijn ruim verspreid bij de exlibrisverzamelaars. Een iets jongere generatie die vanuit dezelfde oplei-

[p. 301]

Afbeelding 45
Frans Masereel voor Maurits Naessens, houtsnede (IEC)

ding vertrok, bracht originelere grafiek zowel in losse prenten als in exlibris. Antoon Herckenrath, Gerard Gaudaen en Jean-Jacques de Grave dienen zeker te worden vermeld. Een aparte kunstenaar die als een schoolvoorbeeld van exlibriskunst kan doorgaan, is ongetwijfeld André Vlaanderen. Met hem moeten we zeker aandacht schenken aan de zogenaamde scholen die op dat ogenblik werkzaam zijn. We hadden het reeds over het belang van het Hoger Instituut in Antwerpen, maar wanneer in 1930 André Vlaanderen zich in Brugge vestigde, beïnvloedde hij heel wat exlibriskunstenaars die op het domein van de vrije grafiek weinig of niet belangrijk waren en ontstonden er ook kringen van verzamelaars. Als Brugse exlibriskunstenaars

Afbeelding 47
Martin R. Baeyens voor Tony Oost, Verzoeking van de Heilige Antonius, CGD, 2002 (IEC)

vernoemen we André Vlaanderen, die in Brugge meer dan 200 exlibris sneed, Luc De Jaegher, Gerard Schelpe, Geo Verbrugge, Albert Isselée en Albert Setola. De grondlegger van de Gentse school is ongetwijfeld Victor Stuyvaert. Net als zijn tijdgenoten die actief waren met exlibris heeft hij een voorkeur voor een neogotisch en een preraffaëlitisch beïnvloede stijl en weet daar een eerder romantische toets aan toe te voegen. De abstracte kunst in België manifesteert zich al rond 1920. Dit is duidelijk een andere stroming dan de neogotische, die zeker tot in de 50er jaren een grote navolging kende. Joseph Peeters en Jos Léonard weten deze nieuwe vormgeving prachtig in houtsneden te verwerken en leggen terzelfdertijd de basis voor de verdere evolutie in die richting die via het zeefdrukprocedé heel wat mogelijkheden bood om kleurgrafiek te produceren. Het aanwenden van het zeefdrukprocedé bracht met zich dat een grafisch kunstwerk opnieuw het product werd van een samenwerking tussen de scheppende kunstenaar die het ontwerp leverde en de ambachtsman die er voor instond dat het ontwerp vakkundig en met heel veel gevoel voor kleur en drukinkt werd gedrukt. Schilders ontdekten de vele mogelijkheden die de zeefdruk had om hun artistieke producties tegen een verantwoorde prijs naar een ruim kunstminnend publiek te brengen. Kunstenaars benutten dat grafisch procedé dat het best past bij de vormtaal die zij in hun kunstwerk willen verwerken. Het werk van Luc Peire bijvoorbeeld leent zich goed voor de houtsnedetechniek, maar vermoedelijk beheerste Peire deze techniek te weinig en opteerde hij voor de etstechniek omdat hij dan als het ware

Afbeelding 46
Désiré Acket voor Piet Boeynaems, houtgravure, 1937 (IEC)

kon tekenen. J. Lismondes werk leent zich helemaal niet voor de houtsnede en hij kiest dan ook bewust voor de lithografie. Pierre Cailles werk vraagt om kleur en de kleuraquatint en de zeefdruk zijn voor hem het aangewezen procedé.

Na 1950 krijgen we in de grafische wereld een brede waaier van zowel aangewende technieken als van stijlrichtingen. Kunstenaars experimenteren dikwijls met verschillende technieken tot ze hun eigen richting hebben gevonden. Dit brengt met zich mee dat ze zich vooral toeleggen op de vrije grafiek en minder op de toegepaste grafiek. Boekillustraties uit houtblokken gesneden moeten

[p. 302]

gaandeweg het onderspit delven voor rasterclichés die via fotografische weg worden bekomen. Het exlibris zal diezelfde trend meemaken. Gekende namen uit de beeldende kunst ervaren meestal het exlibris als een te beperkte mogelijkheid om hun creativiteit te uiten. Vlaamse schilders van internationaal niveau maken nog wel vrije grafiek maar het exlibris laten ze links liggen. We vernoemen Pierre Alechinsky, Luc Peire en Octaaf Landuyt. Het is ook zo dat verscheidene grafici die in het kunstonderwijs als lesgever terechtkomen hun stijlinzichten enigszins doorgeven aan hun leerlingen. Gerard Gaudaen bijvoorbeeld geeft les aan de academie in Gent en Antwerpen, Theo Humblet doet dit aan de academie te Leuven en Raf Coorevits aan Sint Lucas te Gent.

Vanaf de jaren 60 ontstaat in de beeldende kunsten een internationalisering waarbij hoofdsteden als Parijs en New York het centrum worden waarnaar al wat in de kunstwereld naam heeft of naam wil maken, opkijkt en er gaat werken. Het feit dat men in de Verenigde Staten niet kon bogen op een eeuwenoude grafische traditie bracht met zich mee dat men zich daar van meet af aan toelegde op de nieuwste technieken: met name de veelkeurige zeefdruk, de lithografie en offset op grote en lichte zinken platen in plaats van de lithografie met de zware stenen. Het ontstaan van kunstverenigingen bracht met zich mee dat deze voor hun leden bijzondere acties ondernamen waarbij meestal grafiek als goedkope en toch kleurrijke multiple de aangewezen oplossing bood. Schilders werkten om den brode graag mee aan dergelijke grafiekmappen. Om den brode ook exlibris maken, was voor de meesten wel een stap te ver.

Grafische kunstenaars van vandaag kunnen ingedeeld worden in twee groepen: diegenen die vooral als schilder werkzaam zijn en die via het medium grafiek, en dan vooral lithografie of zeefdruk, hun kunst naar een ruimer publiek willen brengen. De tweede groep zijn de grafische kunstenaars die het metier kennen, die opgeleid zijn als graficus, maar die dikwijls om kopers te lokken, in hun grafisch werk veel met kleur werken en dan ook noodgedwongen gebruik maken van de lithografie en van de zeefdruk.

Zowel bij de schilders-grafici als bij de grafici ontmoeten we de diverse stijlrichtingen en sommigen van hen kunnen bij meer dan een richting worden ondergebracht. In Vlaanderen zijn de geometrisch abstracten een herkenbare groep. Luc Peire behoort er bij, maar evenzeer een Renaat Ramon, Gilbert Decock, Gilbert Swimberghe, Dan Van Severen en Luc Claus. Bij de surrealistische fantasie kunnen we Pol Mara, Laurent Delvaux en Luc Hoenraet situeren. Bij de gestileerde figuratieven, de nieuwe figuratie, rekenen we o.a. Roger Raveel en Raoul De Keyser. Expressionistisch en maatschappijkritisch is het werk van Fred Bervoets en Pjeeroo Roobjee. Het hyperrealisme vinden we in het werk van Roger Wittewrongel. En waar het conceptuele en experimentele werk van Panamarenko of Marcel Broodthaers onder te brengen? En de verstilde marines van Maurice Van Saene? Allemaal namen die men regelmatig onder litho's en zeefdrukken ontmoet.

Diezelfde richtingen vinden we ook bij de hedendaagse zuivere grafici terug: het getormenteerde bruisende bij Emiel Hoorne (afb. 44) en in de meer gedetailleerde prenten van Enk De Kramer, met krachtiger vlakken in het werk van Francky Cane en Nico Lannoo, het uitgepuurde lijnen- en vlakwerk van Willy De Sauter of de veelkleurig warme composities van Veerle Rooms. Moet men de beeldhouwer Johan Tahon en de conceptuele Johan van Geluwe ook tot de grafici rekenen? We vernoemen slechts enkelen maar het scala is enorm groot.

Waar staan we met de exlibriskunst de laatste jaren? Ook daar tekent de trend zich af die men in de internationale grafische kunst aantreft. Kleur is aantrekkelijk en dus gevraagd door een deel van de opdrachtgevers. Anderzijds is het exlibris enigszins een traditionele aangelegenheid waarbij toch een aantal bepalende en daardoor ook beperkende elementen aanwezig zijn zoals tekst, verwantschap met de opdrachtgever of het opgelegde thema. Het aantal kunstenaars dat zich op het exlibris blijft toeleggen is vrij beperkt en de opdrachtgevers doen veelal een beroep op gevestigde namen waardoor men uiteraard beperkt blijft in stijlvariatie.

Wedstrijden, bekroningen en tentoonstellingen zijn het middel om jonge talenten de kans te bieden in contact te komen met de verzamelaars-opdrachtgevers. Eens men aanvaard is binnen dat milieu blijven deze kunstenaars daar dan ook actief en ziet men vrij weinig evolutie in hun vormentaal.

Een mogelijke indeling van de hedendaagse exlibriskunstenaars zou kunnen zijn in een groep traditionelen en een groep experimentelen. Bij de traditionelen zou men diegenen kunnen onderbrengen die zich vooral uiten door middel van de houtsnede of houtgravure en figuratief verhalende exlibris brengen waarbij de relatie tussen opdrachtgever of thema duidelijk herkenbaar is in de prent. Kunstenaars die in die richting werken zijn: Guido Mariman, John Dix, Walter Brems, Frank Ivo Van Damme. De experimentelen zijn diegenen die veelal abstract werken, die nieuwere technieken zoals zeefdruk of offset aanwenden, die de fotografie of computertechnieken gebruiken bij het ontwerpen. Kunstenaars die bij de experimentelen kunnen worden ondergebracht zijn: Veerle Rooms, Willy Braspennincx, Jef Van Grieken, Emiel Hoorne, Hedwig Pauwels, Martin R. Baeyens (afb. 47), Jan Meeus.

Het exlibris in Vlaanderen is zeker niet dood en vormt zeker niet een klein segment uit de geschiedenis van de prentkunst. Het blijft kunstenaars en verzamelaars boeien en ondanks de beperktheden uitgaande van het eigene van het exlibris zijn er toch voldoende mogelijkheden om prachtige eigentijdse grafiek te presenteren.

Bibliografie

Louis LEBEER, Richtingen in de hedendaagse graveerkunst in België, Brussel, 1971

Leon VOET, De Vlaamse grafische kunst, Antwerpen, 1976

Internationale exlibristentoonstelling. Catalogus. Keuze uit het Internationaal Exlibriscentrum van Sint-Niklaas, Brussel, 1976

E. ROUIR, 150 jaar Belgische prentkunst, Brussel, 1980

Luc VAN DEN BRIELE, Van Edmond van Offel tot Jan Meeus. Een overzicht van de hedendaagse exlibriskunst in Vlaanderen, Mechelen, 1987

Willy LE LOUP, Grafische kunst vandaag, in 25 jaar grafiek uit het Frans Masereelcentrum, Brussel, 1997

Een decennium grafiek in Vlaanderen. De VIZO verzameling, Gent, 2004

Informatie ook te vinden in meerdere catalogi uitgegeven door het Internationaal Exlibriscentrum Sint-Niklaas, het tijdschrift Graphia en zijn opvolger Boekmerk.