Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 294]

Vlaanderen in het exlibris
Tony Oost

Voor een kunsttijdschrift als ‘Vlaanderen’ hoort het om bij het exlibris ook naar ‘Vlaamse’ motieven te zoeken.

Over wat ‘Vlaams’ nu precies inhoudt, bestaat geen eenduidigheid, maar we menen toch enkele thema's als typisch voor Vlaanderen te mogen erkennen, thema's die spontaan opkomen bij het oproepen van ‘Vlaanderen’.

Vooreerst is er de veelvuldige verwijzing naar Vlaanderens verleden, meer speciaal de middeleeuwen, het hoogtepunt voor Vlaanderen in een Europees perspectief waar in het bijzonder het ontstaan en de ontwikkeling van koppige steden een belangrijke stap betekenen. Trotse uitingen hiervan zijn de belforten, de stadhuizen, de kerken, de lakenhallen, de stadsomwallingen en andere versterkingen als het Antwerpse Steen en het Gentse Gravensteen. Vergeten we ook niet de begijnhoven, de abdijkerken en de abdijschuren, de veldkapelletjes en de wegenkruisen. Dit historisch verleden werd gerecupereerd in de 19de eeuw om identiteitsredenen, die ook vandaag nog doorzinderen.

Naast dit architecturaal landschap wordt er steevast ook verwezen naar het natuuren cultuurlandschap: de bruisende Noordzee, de door westerwinden krom getrokken bomen in de wijdse polders, slingerende rivieren als Schelde en Leie en de rechte lijn van de Damse Vaart. Korenwiegende akkers en grazende koeien in golvende weiden vervolledigen dit romantische beeld.

Binnenskamers vertaalt zich dit in rijkgeklede stedelingen in hun stenen gotische interieurs en bruegeliaanse gemoedelijkheid bij de plattelanders. Geharnaste ridders met klauwende leeuwen op schild en vlag trekken op briesende paarden ten strijd langs onin-neembare kastelen. Tijl en Nele stappen hand in hand. De sluwe Reynaert de Vos zet de naïeve Bruin de Beer weer een hak en koning Nobel, die...

Vlaanderen is ook een blauwvoet en meeuwen, Jan van Gent en een leeuw, Klokke Roeland en de Ijzertoren, ‘Levet Scone’ en ‘Nooit meer oorlog’, ‘AVV-VVK’, Onze-Lieve-Vrouw en kinderweelde, ‘Vliegt de blauwvoet’...

Vlaanderen, dat is ook personen die een rol speelden of toebedacht kregen in Vlaanderens bewustwording: Breydel en De Coninck, Zannekin, Albrecht Rodenbach, Cyriel Verschaeve...

Vlaanderen betekent voor velen automatisch cultuur: kunst van de Vlaamse Primitieven, Bruegel, Rubens, Ensor, Panamarenko en Raveel, literatuur met Hebban olla vogala, Willem die Madoc maakte en Jacob van Maerlant, Conscience en Gezelle, Claes en Claus, Streuvels en Timmermans, Brusselmans en Lanoye.

Vlaanderen is beiaardtonen die over daken dwarrelen, ‘Zij zullen hem niet temmen’ dat jaarlijks over de Ijzervlakte rolt en Willem Vermandere met zijn duizend doden...

Vlaanderen is ook gemoedelijk eten en drinken, zingen en vendelzwaaien, stoeten en processies, beewegen en Ijzerbedevaarten...

Vlaanderen is ook mythe en werkelijkheid.

Vlaanderen is echter ook nog veel meer...

Met dit in het achterhoofd doorworstelden we nieuwsgierig de duizenden exlibris van Belgische kunstenaars uit de verzameling van het Internationaal Exlibriscentrum op zoek naar motieven die naar een beeld van en over Vlaanderen verwijzen. Ze zijn talrijk, oppervlakkig en doordacht, kitsch en kwaliteit, sober en overladen.

Bepaalde uitgebeelde thema's kunnen niet exclusief ‘Vlaams’ worden genoemd. We denken hierbij vooral aan de populaire Tijl Uilenspiegel en Reynaert de Vos. Beide zijn, hoewel verankerd in de streek, onderwerpen die een veel ruimere uitstraling kennen. Ze kunnen in het exlibris van iemand voorkomen omwille van de persoonlijke interesse in het motief en niet, of veel minder, als uitdrukking van de belangstelling voor Vlaanderen. Voorbeelden zijn o.a. Gerard Gaudaens boekmerk uit 1972 voor de ambtenaar Jos Aernout met een guitige Tijl Uilenspiegel en een sluwe Reynaert of dat van Denijs De Backer voor de Lierenaar J.M.A. De Belder uit 1984 met Tijl met spiegel en uit als voorgrond voor Lierse gebouwen. Voor Reynaertkenners als Willy Feliers en Rik Van Daele zijn trouwens verscheidene exlibris over Reynaert de Vos door Vlaamse én buitenlandse kunstenaars vervaardigd.

Een groot aantal exlibris roepen een middeleeuwse sfeer op: statige personages in kledij uit die tijd en bovendien geplaatst in gotische interieurs. Bij een aantal speelt het gebeuren zich ook af in Vlaanderens Gouden 16de Eeuw. Deze boekmerken getuigen meer van de interesse voor deze boeiende periode, van een nostalgie naar deze roemrijke tijd, zonder dat het een nadrukkelijke verwijzing inhoudt naar het verleden van Vlaanderen. Een aantal boekmerken van André Vlaanderen, Luc De Jaegher, Victor Stuyvaert of Désiré Acket -om maar enkelen te noemen- is hiervan het sprekende voorbeeld. Ze dateren uit de jaren 20, 30, 40 en zelfs nog 50 van de vorige eeuw.

Indien je familienaam reeds verwijst naar Vlaanderen, is het vanzelfsprekend dat Vlaamse motieven in je exlibris voorkomen.

De graficus André Vlaanderen, de sinds 1930 in Brugge wonende Nederlander, maakte op 3 mei 1931 voor zijn zoon André Pierre een exlibris waarop o.a. het Brugse Belfort voorkomt. Vader Vlaanderen maakte trouwens voor meerdere boeken bezitters een exlibris met Vlaamse motieven, o.a. voor Maurits Van Coppenolle (1936, 1944), Egied Stubbe (1942), Alexander Rombaut (1944) en Antoon Van Vlaenderen (1944).

[p. 295]

Voor A.-E. De Vlaminck sneed Victor Stuyvaert een stijlvol en evenwichtig boekmerk waarop een staande ridder, met aan zijn voeten een wapenschild met klimmende leeuw, voor Gentse (?) middeleeuwse gebouwen. Voor Paul Vlaeminck ontwierp Michel Bracke een eerder humoristisch boekmerk met een stappende leeuw geprojecteerd op een scherm. Een nar en oude geveltjes dienen als achtergrond. Ongetwijfeld was Paul Vlaeminck een (amateur) cineast die zijn hobby, zijn naam maar ook zijn Vlaamse interesse tot één geheel zag verwerkt.

Vermoedelijk het oudste in de collectie aangetroffen exlibris met duidelijke Vlaamse inslag, is dit voor Pol de Mont. Voor deze vooraanstaande verdediger van een culturele inbreng in de Vlaamse Beweging, maakte zijn Antwerpse stadsgenoot Alfred Van Neste in het begin van de 20ste eeuw een opvallend boekmerk. Het verenigt in zich Vlaamse elementen die later nog veelvuldig zullen voorkomen: de leeuw en een motto. Het motto ‘Vlaanderen die Leu’ over twee banderollen verdeeld, slingeren links en rechts van een lange knots vastgehouden door een staande leeuw. Het gevierendeeld schild hangt aan dit vervaarlijk maar mythisch gevechtswapen. (afb. 31)

De Ijzertoren komt regelmatig voor. Jos Coene bijvoorbeeld, maakte in 1936 voor de volkskundige Maurits Van Coppenolle een boekmerk met de Ijzertoren afgebeeld op een boek waarachter een leeuw. Het motto verwijst duidelijk naar zijn bezorgdheid voor de culturele ontvoogding: ‘voor Mijn Vlaanderen's Cultuur’. Marcel Raemdonck ontwierp in 1945 (één jaar voor de dynamitering ervan) voor Paul Haemelinck een mooi exlibris met de Ijzertoren, een knielende krijger die met zijn zwaard zijn boeien (verknechting) doorslaat. Verder bemerken we nog een wapenschild met leeuw en het motto ‘Vrij van alle band zij Vlaanderen, G.G.’. Op een boekmerk voor medekunstenaar Gerard Schelpe door Leo Muyldermans uit 1950 staat eveneens een Ijzertoren, nu afgebeeld tussen de torensilhouetten van Brugge, Kortrijk en Gent. Dezelfde Muyldermans maakte voor Agnes Moortgat in 1952 -het jaar dat de bouw van de nieuwe Ijzertoren startte- een exlibris met de Ijzertoren, aangevuld met leeuw, schild en kerk. Bij decreet van 23-12-1986 wordt het Ijzermonument uitgeroepen tot ‘Memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding’.

Het aanverwante thema ‘Nooit meer oorlog’, Vlaams én internationaal, komt enkele keren aan bod. In 1982 ontwierp Guido Mariman voor J. De Belder een mooi boekmerk met andere memorialen. Vooreerst de Ieperse Menenpoort met 54.896 namen van vermiste soldaten uit het hele Engelse rijk. De enkele afgebeelde grafzerkjes roepen beelden op van het andere bekende Engels memoriaal, de begraafplaats Tyne Cot met 11.956 graven en 34.957 namen van vermisten. Enkele klaprozen verwijzen naar deze wereldberoemde slagveldbloem vereeuwigd door de Canadese kolonel John McCrae in zijn ‘In Flanders Fields’. (afb. 3)

Voor priester Herman Van Hoyenweghe bracht Raf Coorevits twee Vlaamse pijlers, namelijk godsdienst en Vlaamse overtuiging, samen door het afbeelden van de Ijzertoren en een kelk met hostie. Dit samengaan van godsdienst en Vlaamse symboliek komt ook voor op een boekmerk van F. De Keulenaere voor Clothilde Sedyn: leeuw en kruis. Het kruis verwijst niet alleen naar de christelijke Clothilde uit de Merovingische dynastie (voornaam titularis) maar ongetwijfeld ook naar de aanroeping van haar God door haar echtgenoot Clovis om de overwinning in een veldslag (de Vlaamse ontvoogding?) te behalen!

Typische Vlaamse landschappen zijn niet talrijk. In 1951 ontwierp Luc De Jaegher voor drukker Gilbert Vandermoere een boekmerk met een polderlandschap en aan de einder de Noordzee met een drakar. Vroeger reeds maakte de bekende exlibriskunstenaar Charles (hij schrijft zijn voornaam ook als Karel) Doudelet (+ 1938) voor William Hollevoet een boekmerk met krom gebogen bomen in een landschap met het bijpassende motto ‘Er waait een stoere wind uit het westen’. Jan Flameng beeldt op een boekmerk voor E. Van Autenboer een ploegende boer uit, met een kapelletje vastgemaakt aan een knotwilg. Op de achtergrond staat een torenloze kerktoren.

Runetekens, sibbetekens en andere heemkundige tekens zijn nu en dan te zien op gedateerde (1946, 1948, 1949, 1952, 1957, 1960, 1967) en op ongedateerde exemplaren. Naast de reeds geciteerde motto's komen er nog andere voor, o.a. Levet Scone, AVV/VVK, Ic dien vrome en vri, Allentijd blijf di mi lief, Omme God en Vlaanderen...

We sluiten de voorbeelden af met twee typische exlibris.

Het eerste ontwierp August Nobels voor Leonis van Dorpe. Deze advocaat kreeg een eerder overladen exlibris dat met een dorpsgezicht naar zijn naam wijst. Zijn Vlaamsvoelendheid is af te lezen aan de klimmende leeuw op het wapenschild en de woorden ‘Vlaanderen’, ‘Groeninge’ en ‘Kortrijk’ (zijn woonplaats). Rechtsboven is als pendant voor zijn naam ‘Advocaat’ (zijn beroep) toegevoegd. (afb. 1) Het andere exlibris is van Leo Muyldermans - opnieuw hij - dat hij voor Jaak Braeke maakte. Op een heroïsche manier stormen ruiters met leeuwenvlag uit een geopend boek. Een reeks torens en gebouwen verwijzen naar middeleeuws Vlaanderen: het Gravensteen, het Steen, enkele belfort- en kerktorens. Tijlmotieven ontbreken evenmin. Als tekst staat op dit boekmerk uit 1948: ‘Waar is der ouderen fierheid...’. (afb. 2)

Als conclusie willen we volgende bemerkingen formuleren.

Ondanks de onvolledigheid van de gebruikte collectie in het Internationaal Exlibriscentrum en de vele nog niet gedateerde en niet geïdentificeerde boekmerken, kan vooreerst vastgesteld worden dat exlibris met Vlaamse motieven toch opvallend goed vertegenwoordigd zijn, hoewel deze die uitdrukkelijk verwijzen naar de Vlaamse strijd eerder zeldzaam voorkomen. Op het chronologische vlak merken we reeds enkele boekmerken uit het begin van de 20ste eeuw, die in aantal toenemen tijdens het Interbellum en - eerder vaag dan expliciet? - gedurende de Tweede Wereldoorlog met het oproepen van de middeleeuwse sfeer. Opvallend is evenwel dat kort na deze tweede wereldbrand het aantal gevoelig stijgt tot en met het begin van de jaren zestig. Zeker speelt hier de heropleving van de Vlaamse Beweging een rol met reacties op de dubieuze talentelling van 1947, maar vooral door het opkomen tijdens de jaren 50 en 60 van drukkingsgroepen zoals de Volkunie en de Vlaamse cultuurverenigingen als Davidsfonds, Vermeylenfonds en Willemsfonds. (afb. 4) Daarna zien we de Vlaamse motieven traag maar gestaag verdwijnen.

Op te merken valt ook de eerder geringe artistieke kwaliteiten van de meeste van deze ‘Vlaamse’ exlibris. Sommige zijn duidelijk te overladen omdat ze meerdere aspecten van de bezitter moeten uitbeelden.

Vele eigenaars van ‘Vlaamse’ boekmerken zijn onbekenden. Verder onderzoek naar hun levensloop en hun overtuiging zal hopelijk bijdragen tot het achterhalen in welke mate ze gedreven waren voor hun Vlaanderen.

Hoe dan ook is het een boeiend aspect van iemands persoonlijkheid dat zijn neerslag vond in een eigendomsmerk voor hun boeken.