Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 290]

De schrijver, zijn boeken en zijn exlibris
Marc Somers

Niet alle lezers voorzien hun boeken van een exlibris. Naar gelang hun geaardheid zullen zij als bibliofiel, verzamelaar of gewoon als lezer hun boeken koesteren. Lang niet iedereen heeft evenwel de aandrang een ‘boekmerk’ in een boek in te kleven. Wat hier per definitie geldt voor lezers en collectioneurs is ook van toepassing bij de creatieve schrijvers zelf. Hij of zij onderscheidt zich in niets van de passieve lezer waar het de liefde voor het boek aangaat. De ene beschouwt boeken als gebruiksvoorwerpen en gaat er dan ook navenant mee om, de andere koestert ze, steekt ze in een speciale band, bergt ze op in een voor het licht afgesloten kast en voorziet ze in het beste geval nog van een kunstig ontworpen exlibris.

Het meest illustere voorbeeld uit deze laatste categorie is wel de dichter, prozaïst en criticus Fernand V. Toussaint van Boelaere (1875-1947), die zijn boeken voorzag van exlibris van Armand Rels (afb. 30) en Auguste Lowe. Toussaint verzamelde ‘preciosa’ uit de Vlaamse letteren, die hij dan nog vaak liet inbinden door meesters als Weckesser en De Samblanx.

Wij onderscheiden in deze bijdrage drie soorten exlibris, die alle met schrijvers en/of hun oeuvre te maken hebben.

Een eerste historisch belangrijke reeks is die van de schrijversexlibris, een exlibris dat een auteur of een schrijver voor zichzelf laat maken om er de eigen boekencollectie mee te verfraaien.

Een tweede reeks bestaat uit voorbeelden van het portretexlibris, waarop het portret van een schrijver is opgenomen. Dit komt tot stand doordat een lezer of verzamelaar aan een kunstenaar de opdracht geeft de lievelingsauteur op het exlibris af te beelden.

Een derde reeks betreft het zgn. ‘fan’exlibris, dat iemand laat maken over de gewaardeerde auteur of ook rond een literair thema of een boektitel uit het werk.

De twee laatste reeksen worden vanzelfsprekend vaak gemaakt in opdracht van een lezer, verzamelaar of bibliofiel. Of in heel wat van de gevallen in opdracht van een exlibris-verzamelaar die op deze wijze de verschillende onderdelen van zijn bibliotheek een treffende versiering wil meegeven.

Afbeelding 30
Armand Rels voor Ferdinand V. Toussaint van Boelaere, cliché, 1913 (IEC)

Voor een verkenning van de eerste soort exlibrissen baseren we ons op het Internationaal Exlibriscentrum in Sint-Niklaas en op de exlibris-verzameling van het AMVC-Letterenhuis in Antwerpen. Deze laatste collectie kwam tot stand vanaf de oprichting van het toenmalige Museum van de Vlaamsche Letterkunde en verder vanaf de jaren 1950 tot 1970 onder impuls van bibliothecaresse Eugenie van Boeckel.

Het gaat om niet meer dan een eerste verkenning van de collecties, waarin ongetwijfeld heel wat hiaten aanwezig zijn. Bij de huidige schrijversgeneratie, bij hun voorgangers en hun erfgenamen valt nog veel opzoekingswerk te verrichten om uiteindelijk te komen tot een coherent beeld van de houding van de Vlaamse literatoren ten overstaan van het fenomeen exlibris.

Wij stellen vast dat de meeste schrijvers het bij één exlibris houden, veelal vervaardigd door een bevriende collega-artiest, plastisch kunstenaar en illustrator bij hun eigen literair werk. Opvallend is de hoge kwaliteit van het materiaal. Veelal konden de auteurs meester-grafici aantrekken. De exlibris uit het einde van de 19de eeuw en een groot deel van de 20ste eeuw zijn daarom een staalkaart van verfijnde grafische kunst, in diverse technieken.

Lode Baekelmans laat Anton Herckenrath inspiratie in zijn werk zoeken: de haven, met een zeilboot, Antwerpen met zijn kathedraal en een tabakspot voor het persoonlijke genoegen.

De Oostendse dichter Daan Boens zoekt het in ‘D'eeuwge branding’, met zicht op de golven, en geeft zijn exlibris als originele titel ‘begeleidend boekenzegel’ mee.

Antoinette Buckinx-Luykx gaf in 1953 een jonge Frank-Ivo van Damme een opdracht die resulteerde in een lezend kind tussen de torens van haar geboortedorp Lommel en haar woonplaats Antwerpen.

De jonggestorven Floris Couteele ging

[p. 291]

Afbeelding 31
Alfred van Neste voor Pol de Mont, cliché, 1900, (AMVC)

tweemaal te rade bij dezelfde ontwerper. De stijl van het exlibris laat de hand van zijn vriend Jos Leonard vermoeden.

Literatuur-historicus en dichter Oscar Dambre liet zijn strijdmakker aan het Yzerfront Joe English een gezicht op de Yzervlakte tekenen, met centraal in beeld een kruis met AVV-VVK-embleem.

De Gentse dichter Richard de Cneudt was hoogst origineel met zijn driehoekig exlibris, een modernistische tekening met een zeshoekige ster en oplaaiend vuur.

Luc De Jaegher werkte voor de Antwerpse dichter en kunstcriticus Remi de Cnodder, waarbij een hart centraal staat, met daarin verwerkt een treurwilg en onderaan een hert.

De grote volkskundige en sprookjeskenner Alfons de Cock gaf Alfred van Neste de vrije hand bij het ontwerp van een vertellende kabouter die als een Sint-Franciscus wordt omringd door luisterende dieren. Bovenaan het exlibris: ‘Er was eens...’

Schrijver en kunsthistoricus Ary Delen ging voor zijn doedelzakspelende mannetje te rade bij twee Antwerpse vrienden. De ontwerptekening was van Walter Vaes, terwijl houtsnijder Edward Pellens het blok maakte.

De Antwerpse volkskundige en publicist Victor de Meyere liet tegen een sober landschap een Onze-Lieve-Vrouwbeeldje op een staak neerzetten.

Van de bekende Vlaamse dichter, kunsthistoricus en journalist Pol de Mont zijn maar liefst vijf artistiek waardevolle exlibrissen bekend, waarvoor Edmond van Offel, Alfred van Neste (afb. 31) en Charles Doudelet werk leverden. De thema's zijn afkomstig uit De Monts interessesfeer: ‘Vlaenderen die leu’, staat bij Van Neste voor De Mont als flamingant. Doudelet ontwierp een vrijheidsboom met Ygdrasil en een opschrift in pseudo runenschrift. Van Offel verbeeldde de dichterlijke muze in een irisbloem, verwijzend naar De Monts dichtbundel Iris (1894). De Mont strooide zijn exlibris kwistig uit over zijn grote en kostbare bibliotheek.

Van de Antwerpse publicist en folklorist Jan de Schuyter zijn ons acht exlibrissen bekend. Voor de hand ligt de afbeelding van een schip, een schuitje, wat plastisch het volgende geeft: ‘Jan de [schuit]er’, met als devies ‘Al schipperend door het leven’. Voorts gaf hij o.m. opdrachten aan Van Neste (een boekenkast met daarnaast de Antwerpse kathedraal, met onderaan opnieuw een scheepje) en aan Edmond van Dooren (een Antwerps redezicht, met vooraan alweer een schip). Merkwaardig en hoogst ongebruikelijk zijn de drie exlibris die De Schuyter liet aanmaken, niet voor zijn boeken, maar voor zijn ‘documentatie’ (2) en ‘verzameling’ (1), al kan dit laatste ook slaan op zijn bibliotheekbezit. Het exlibris voor de documentatie kleefde hij als verzamelaar van Anverpiensia en volkskundige archivalia op de documenten zelf of op de mappen. Tweemaal, bij Van Dooren en Van Neste, zien we een lezende man, de ene keer in zijn bibliotheek, een andere maal voor het raam met uitzicht op het silhouet van de Antwerpse toren en het zeil van een boot.

De literatuur-historicus en encyclopedist Eugène de Seyn liet Anton Carte een (weinig voorkomende) klassieke wijze uit afbeelden, gezeten op een stapel oude drukken.

De Tiense dichter en postbode Freek Dumarais liet Georges Willemaers een vrij abstracte compositie ontwerpen, met de initialen

Afbeelding 32
Albert Daenens voor Willem Gyssels, cliché (AMVC)

F en D, en met daarbij een schrijvende hand en een pen.

De modernistische Antwerpse kunstenaar Jozef Peeters, in de jaren twintig bedrijvig in de avant-garde, maakte voor de Nederlandse auteur Edgard du Perron drie abstract-constructivistische ontwerpen met de tekst ‘Exlibris Eddy du Perron’.

Lierenaar Piet Janssens maakte voor de toen in Lier woonachtige Gaston Durnez een tafereel met een duivel die opspringt uit een doosje dat de vorm heeft van een opengeslagen boek.

De Antwerpse bibliothecaris en toneelauteur Frans Gittens gaf kunstenaar Julien t' Felt een exlibris-opdracht voor een interieur met boeken voor een gesloten raam. De afbeelding wordt omlijst met theatermaskers en toneelattributen.

De Brusselse kunstenaar Albert Daenens ontving van Willem Gijssels, medewerker aan het Museum van de Vlaamsche Letterkunde, een opdracht. Onder het gezegde ‘Stille waters, diepe gronden’ zien we een grote roerdomp op de voorgrond staan (afb. 32).

Voor dichter en essayist Lambert Jagenau junior vervaardigde Frank-Ivo van Damme een exlibris, waarin de Chinese kunst (een draak) en de liefde (een jonge vrouw) centraal staan.

Dichter Karel Jonckheere ging aankloppen bij een jeugdvriend, Jules Gonthier.

[p. 292]

Centraal staat een geabstraheerde middeleeuwse krijger en attributen als boeken, pen en inktpot.

De Kempische literatuur-historicus en essayist August Keersmaekers liet Peter Bekaert inspiratie zoeken in de oude spreuk ‘in de boecken salment soecken in der minnen salment vinnen’.

De Antwerpse toneelauteur en journalist Lode Krinkels, hoofdredacteur van het satirische weekblad Tybaert de Kater, liet een kat afbeelden die boven op een groot oud boek tegen een muis zit aan te kijken.

Publicist en radioman Jan Lambin liet kunstenaar André Gastmans inspiratie zoeken in zijn beroepswereld. Centraal staat een bandopnemer, waarboven het devies ‘'t woord getrouw’.

Graficus Victor Delhez vervaardigde voor kunsthistoricus en schrijver Jozef Muls een geheel waarin de pelgrim centraal staat, met de Sint-Jacobsschelpen in een wapenschild.

Schrijver en uitgever Lode Opdebeek klopte aan bij Edward Pellens. Onder het devies

Afbeelding 33
Julius de Praetere voor Frank Lateur (Stijn Streuvels), cliché (AMVC)

Afbeelding 34
Kimberley de la Marche voor Jef Geeraerts, met verwijzing naar zijn werk, CGD, 2005 (IEC)

‘Op de beek recht naar zee’ staat een man rechtop in een bootje vol boeken, terwijl hij zijn vaartuig op de kronkelende rivier richting geeft.

Luc De Jaegher zocht voor Fernand Pauwels-Van Severen (pseudoniem Marnix van Gavere) inspiratie in de familienaam. Een pauw spreidt zijn veren, waarbij tevens een boek openslaat.

Ger Schmook sr., bibliothecaris en literatuur-historicus, gaf aan zijn vriend Anton Herckenrath een opdracht voor een exlibris dat zijn interesses en wetenschappelijke belangstelling onder de aandacht bracht: het poppentheater, het kinder- en jeugdboek, Teun den Eierboer, de geschiedenis van het boek enz.

De Kempische schrijver Remi Sterkens woonde op de buiten in villa De Beuk. Heel keurig staan dan ook de villa en de beuk afgebeeld.

Stijn Streuvels had een grote bibliotheek, maar gebruikte slechts twee exlibris. Rond 1900 vervaardigde de bekende Latemse drukker Julius de Praetere voor hem een ‘Ex-Libris Frank Lateur’, met centraal een boom met een Maria-kapelletje (afb. 33). Later nam Streuvels een exlibris in gebruik waarop onder meer een rij boeken centraal staat, onder de kenspreuk die Streuvels naarstig tot de zijne maakte: ‘Nulla dies sine linea’.

Isidoor Teirlinck, volkskundige en romanschrijver, vader van Herman, koos een molen met de spreuk: ‘Met de winden draei ic - Met de seijlen swaei ic - Op een teirlinck stae ic’.

Dichter en minderbroeder Hilarion Thans koos voor een pater, zittend op een stapel boeken, met een papier in de hand, waarop we lezen ‘Het schoonste moment van 't leven is thans’.

Dichteres Julia Tulkens gaf een opdracht aan Luc De Jaegher. Uit de golven stijgt de muze op. Aan haar voeten ligt de dichterlijke lier.

Jeugdschrijver Leo van Tichelen verkoos het silhouet van de Antwerpse kathedraal met op de voorgrond een opengeslagen boek naast een inktpot met ganzenveer. Vooraan hangt een grote klok waarop - merkwaardig genoeg - zijn pseudoniem, Leo Roelants.

Dichter René Verbeeck gaf een opdracht aan André Gastmans. Centraal staat een boek, waarop niet exlibris, maar ‘Ex poeticis’!

De Antwerpse schrijvende smid Lodewijk Verhees klopte aan bij Edmond van Offel. Een gespierde jongeling houdt een partij smeedwerk in de hand. Boven zijn hoofd hangt dreigend een hamer. Geen exlibrisvermelding hier, maar wel de volgende tekst: ‘Dit boek hoort toe aan Lodew. Verhees’.

Een tweede (minder omvangrijke) reeks bestaat uit portretexlibrissen, tot stand gekomen na een opdracht door een enthousiaste lezer of verzamelaar die op deze wijze eer betuigt aan zijn geliefkoosde schrijver.

Frank-Ivo van Damme tekende in opdracht van Gil Beumont het portret van Anton van Wilderode. Dezelfde kunstenaar maakte voor Karel Boeckx het portret van Ernest Claes.

Gerard Gaudaen maakte voor Herman Walgrave het portret van Louis Paul Boon.

André Gastmans beeldde voor Lierenaar Leo Arras Felix Timmermans af. Timmermans werd wel vaker geportretteerd. Zo o.m. door Eddy Ausloos, Wim Braspennincx en Albessart.

De Lierse verzamelaar Jos de Belder gaf Jan Meeus de opdracht voor de portretten van Anton Bergmann en Jan Frans Willems.

Exlibriskenner en verzamelaar Luc Van den Briele gaf Herwig Pauwels én Gerard Gaudaen (afb. 26) de opdracht een portret van Hugo Claus te maken.

Het gaat hier slechts om een keuze uit een grotere reeks. Duidelijk is dat dit soort opdrachten nog steeds wordt gegeven.

Bij de vorige reeks ging het uitsluitend om schrijversportretten. De derde groep is niet zo strak afgebakend als de tweede. De ‘fan’-exlibrissen roepen een beeld of een thema op uit het werk van een schrijver, of ze behelzen een concreet werk in zijn geheel. In een aantal gevallen wordt een algemene literaire sfeer opgeroepen, met een pen, een inktpot, een lezende figuur.

[p. 293]

Afbeelding 35
Eveline van Steen voor Hugo Claus, met verwijzing naar zijn werk, CGD, 2005 (IEC)

Het is voor verzamelaars van exlibris én voor bibliofielen een uitgelezen gelegenheid om opdrachten aan grafici te geven. De kunstenaars kunnen dan ook creatiever met hun fantasie omspringen dan bij het klassieke portret. Het ligt dan ook voor de hand dat dit genre bij de huidige jonge generatie kunstenaars erg in trek is.

Een aantal Vlaamse auteurs stond de voorbije decennia hoog genoteerd bij de opdrachtgevers. Timmermans, Streuvels, Gezelle, Claes, Buysse, Van Wilderode, Van Hemeldonck, maar ook Verhaeren en Maeterlinck lagen aan de basis van tientallen

Afbeelding 36
Hannes Desmet voor Arvid Viaene, portret Shakespeare, CGD, 2005 (IEC)

creaties. Een voorbeeld: in 1986 gaf Graphia naar aanleiding van het Timmermansjaar een map uit met twintig exlibrissen, geïnspireerd op diens werk. De thema's lagen in Timmermans' werk voor het rapen: Adagio en Lierke Plezierke (Jan Meeus voor Jef Arras), Boerenpsalm (Jan Meeus voor Luc Van den Briele), Pallieter (Hedwig Pauwels voor E. Nijs), Sint-Franciscus en een zaaiende boer (Piet Janssens voor Gommer Lemmens), een doedelzakspeler (Piet Janssens voor het Timmermans-Genootschap), de verzoeking van de Heilige Antonius (Guido Mariman voor Jos de Belder), Perlamoena (Hedwig Pauwels voor Jef Arras).

Romain Malfliet tekende voor André Vercammen een lezende man in een landschap. Op de rug van zijn boek staat de naam van Gezelle.

Gerard Gaudaen nam voor Wouter van Gysel het thema van Leven en dood in de ast van Streuvels.

Lea Goovaerts nam voor Luc Van den Briele, in zijn hoedanigheid van luisterspelschrijver, een schrijfpen als centraal gegeven.

Leo Muyldermans nam voor Jaak Braeken thema's uit het werk van Emiel van Hemeldonck: een roeier, de kathedraaltoren, wilgen, een overstroming.

Een jonge generatie grafici toonde de voorbije jaren aan hoe creatief met het gegeven exlibris omspringen tot een vernieuwing of ten minste herbronning van het genre kan leiden. Voor Luc Van den Briele maakte Stefanie Van pellicom een Scheldelandschap bij Mensen achter de dijk van Filip de Pillecyn (afb. 29). Voor dezelfde opdrachtgever ontwierp

Afbeelding 37
Stephanie Bos voor Johan Uyttersprot, Death has conquered uit E.A. Poe, Mask of the Red Death, 1842, CGD, 2005 (IEC)

Hedwig Pauwels een exlibris met het portret en een thema uit het werk van Kristien Hemmerechts (afb. 28). Op of naast de titelpagina gekleefd is het exlibris hier een bijzonder illustratief element.

Geïnspireerd door het werk van misdaadschrijver Pieter Aspe maakte Diederik D'haene een exlibris dat een beklemmende zoektocht moet verbeelden. Zijn ‘naakte vrouw op de sofa’ moet dan weer het werk van Herman Brusselmans oproepen.

Kimberley de la Marche bereikte in een exlibris, geïnspireerd door het werk van misdaadschrijver Jef Geeraerts, met eenvoudige middelen een fraai resultaat. Een omgevallen inktpot en de gemorste inkt suggereren de voltrokken misdaad (afb. 34).

De scherpe pen en de beklijvende taal van grootmeester Hugo Claus worden opgeroepen in een creatie van Eveline van Steen. Een slang houdt een vulpen in een wurggreep. Vooraan uit de pen komt de scherpe tong van de slang (afb. 35).

Hannes Desmet maakte in recent werk voor Arvid Viaene een portret van Shakespeare (afb. 36).

Stephanie Bos beeldde in recent werk voor Johan Uyttersprot een neergevallen gekroonde figuur af in een plas donker bloed. Gebaseerd op het verhaal ‘Mask of the Red Death’ van Edgar Allen Poe toont het op een aangrijpende wijze de overwinning van de dood uit (afb. kaft en abt. 37).

Al dit recente grafische werk is het resultaat van de wedstrijden die o.a. het Internationaal Exlibriscentrum in Sint-Niklaas ter stimulering van de exlibriskunst de afgelopen jaren werden georganiseerd. De exlibriskunst in Vlaanderen vaart er wel bij. Het ziet er dan ook naar uit dat dit genre, dat in Vlaanderen al van in de 19de eeuw bestaat, nog lang niet aan zijn zwanenzang toe is.