Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 285]

Het hedendaagse exlibris
Van bibliofiel eigendomsmerk naar exlibris met geïndividualiseerde boekillustratie
Luc Van den Briele

Dat de exlibriskunst ook nu nog in volle bloei is, is hoofdzakelijk te danken aan de verzamelaars van exlibrisgrafiek. Hun verzameldrift heeft het oorspronkelijk alleen als eigendomsmerk bedoelde exlibris een nieuwe dimensie gegeven.

De verminderde belangstelling voor het verzamelen van boeken en voor het bezit van een uitgebreide huisbibliotheek heeft de behoefte aan een bibliofiel eigendomsmerk sterk doen inkrimpen. Tot ongeveer de beginjaren van de twintigste eeuw bestond er geen enkele noodzaak om het woord exlibris te koppelen aan een van de bibliofilie afwijkend gebruik. Meer in grafische kunst dan in boeken geïnteresseerde verzamelaars hebben toen ontdekt dat het exlibris een gedroomd middel is om een mooie en in aanschaf niet al te dure verzameling originele grafiek aan te leggen. Van de exlibris die deze liefhebbers van grafiek lieten ontwerpen, werden geen of slechts een paar exemplaren in een boek gekleefd. De rest van de oplage werd met andere verzamelaars geruild. In de exlibrisliteratuur had deze opsplitsing van het exlibris in eigendomsmerk en verzamelobject ook taalkundige gevolgen; men zocht er naar nieuwe definities van het boekmerk. In Duitsland is dan de term Gebrauchsexlibris ontstaan - veel later in Frankrijk vertaald als ex-libris utile; de voor het ruilverkeer bestemde exlibris kregen de naam Luxusexlibris - in Frankrijk worden ze nu ex-libris de collection genoemd. Ook in het Nederlands wordt af en toe over gebruiksexlibris gesproken, maar woorden als ‘luxe-exlibris’ of ‘verzamelexlibris’ zijn zelden te horen. Nog meer dan in andere landen is men in Vlaanderen geneigd om ervan uit te gaan dat elk exlibris zowel gebruikt als verzameld kan worden.

Van bij het begin van deze evolutie hebben enkele kunstenaars (zoals de Duitsers Hanns Bastanier en Hubert Wilm en de Zwitser Alfred Soder) gretig ingespeeld op deze mogelijk goede uitbreiding van hun werkterrein. Ook de bij grafiekverzamelaars levende drang naar exlibris op groot formaat is door de kunstenaars als een positieve ontwikkeling ervaren. Toch zijn exlibris op groot formaat minder ongewoon dan op het eerste gezicht kan vermoed worden: in boeken op groot formaat past zowel een klein als een groot exlibris en grote eigendomsmerken werden zelfs in de beginjaren van de exlibrisgeschiedenis gemaakt door o.a. Lucas Cranach de Oude (232×144 mm) en Albrecht Dürer (298×198 mm). Maar dergelijke extreme formaten zijn tot het begin van de twintigste eeuw uitzonderingen gebleven.

In de hedendaagse exlibriskunst is de uitzondering bijna regel geworden. De verenigingen van exlibrisverzamelaars worden ook nu meer en meer ingepalmd door voor het boek en de bibliofilie ongevoelige verzamelaars van grafische kunst. In een onlangs - naar aanleiding van het zestigjarige bestaan van de Nederlandse vereniging Exlibriswereld - gepubliceerd boek, wordt door een paar verzamelaars vermeld dat ze het zonde vinden om hun mooie en in diepdruktechnieken uitgevoerde exlibris in een boek te kleven. En een ander verzamelaar bekent er ootmoedig dat het exlibris voor hem op de eerste plaats grafiek is en dat hij veel meer exlibris in een lijst aan de muur heeft gehangen dan er in zijn boeken geplakt zijn.

Het vooral voor verzamelen bestemde exlibris heeft een grote invloed gehad op de illustratieve inhoud van de hedendaagse exlibrisgrafiek. Over boekmerken wordt wel eens gezegd dat veel aspecten ervan verwant zijn aan de filatelie. Zowel de postzegel als het exlibris zijn grafische producten; beide zijn begonnen als gebruiksgrafiek en zijn daarna ook verzamelobject geworden. De postzegel is oorspronkelijk bedoeld als bewijs dat voor verzending en bestelling van een brief is betaald, maar de - soms ook door bekende kunstenaars ontworpen - postzegels zijn door hun fijne illustratieve inhoud een aantrekkelijk verzamelobject geworden. Postzegelverzamelaars zijn begonnen met een chronologisch geordende geografische onderverdeling van hun verzameling, maar het grote aantal postzegels en de grote diversiteit aan thema's zijn de bronnen geweest waaruit themaverzamelingen zijn ontstaan.

Een gelijkaardige ontwikkeling is bij het exlibris te zien. Het oorspronkelijk kale eigendomsmerk is door toevoeging van een soms artistiek waardevolle illustratie uitgegroeid tot een nog aantrekkelijker verzamelobject dan de postzegel. De oudste exlibrisverzamelingen werden alfabetisch geordend op naam van de titularis. De naam van de ontwerper of graveerder speelde daarbij geen of slechts een ondergeschikte rol. Het door kunstenaars gegraveerde illustratieve exlibris heeft de rollen omgekeerd. De persoonlijkheid van de titularis verdween naar de achtergrond; het creatieve talent van de kunstenaar kreeg de hoofdrol toebedeeld en verzamelingen werden alfabetisch onderverdeeld op naam van de kunstenaar. Een aantal verzamelaars begon zelfs te streven naar deelverzamelingen met het chronologisch

Afbeelding 20
Frank-Ivo Van Damme voor Herwig Keymeulen, de schrijver Louis Paul Boon en zijn werk, houtgravure (IEC)

[p. 286]

Afbeelding 21
Marin Gruev voor Luc Van den Briele, ‘Europa’, ets-aquatint, 2006 (IEC)

geordende volledige exlibrisoeuvre van een of meer geliefkoosde kunstenaars. Ook aan de aantrekkelijkheid van thematische verzamelingen werd niet lang weerstaan.

De voor grafiekverzamelaars ontworpen exlibris zijn niet alleen herkenbaar aan de grote formaten en aan de los van een boek staande illustraties. De op een bibliofiel eigendomsmerk zo belangrijke tekst wordt op dergelijke exlibris vrijwel alleen gebruikt als een sleutel op de poort van de door exlibrisverzamelaars bezochte ruillokalen. Voor de verzamelaar van grafische kunst is de exlibristekst een min of meer onaangename verstoring van de prent. Omdat heel wat hedendaagse kunstenaars een hekel hebben aan het zorgvuldig graveren van teksten, reageren ze maar al te graag positief op de vraag om de tekst zoveel mogelijk in te krimpen en te verdoezelen. Sommige teksten op hedendaagse exlibris zijn zonder een langzaam aftasten met het vergrootglas moeilijk te vinden; andere zijn tot een minimum beperkt. De naam van de titularis wordt vaak gereduceerd tot initialen of tot de beginletter van de familienaam en de woorden ex libris zijn ingekrompen tot EL of tot het wat absurde XL. Het is zeker niet uit te sluiten dat deze tendens zich nog zal uitbreiden en bij de alleen in grafiek geïnteresseerde verzamelaar uiteindelijk zal uitmonden in het toch maar laten verdwijnen van de voor hem totaal overbodige en storende exlibristekst. Zolang de in echte exlibris geïnteresseerde verzamelaars de aanwezigheid van een exlibristekst als voorwaarde voor het ruilen blijven eisen, zullen de grafiekliefhebbers een weliswaar verdoezelde, maar voor bibliofiel gebruik toch aanvaardbare tekst op hun prenten laten graveren.

Wordt het exlibris in zijn voortbestaan bedreigd door de verzamelaars van grafiek? Niet noodzakelijk. Liefhebbers van grafische kunst en in echte boekmerken geïnteresseerde bibliofielen kunnen elkaar blijven ontmoeten in een gemeenschappelijke belangstelling voor prentkunst. De bibliofiel blijft echter trouw aan de band tussen boek en exlibris en heeft een grotere gevoeligheid voor de schoonheid van boekillustratie. Zolang het boek bestaat zal ook het exlibris in bibliofiele tuinen blijven bloeien. Dat boek en exlibris als een tweeling met elkaar verbonden zijn, is zelfs taalkundig verankerd in het woord boekgrafiek, door het Groot Woordenboek van de Nederlandse taal gedefinieerd als ‘grafische kunst (resp. product daarvan) voor zover die in verband staat met de boekdruk, zoals illustraties en ex libris’.

De vroegere gewoonte om slechts één - op de persoonlijkheid van de bibliofiel gebaseerd - exlibris te laten maken en te gebruiken in alle volumes van een huisbibliotheek is nu vervangen door een streven naar meerdere exlibris met een illustratie die thematisch gebonden is aan de inhoud van een of meer boeken, bijvoorbeeld aan het werk van en over een bepaald auteur of zelfs aan één enkel boek van deze auteur. Over de Don Quijote van Cervantes en over de Faust van Goethe - en dat zijn maar twee van de vele mogelijke voorbeelden - zijn al honderden exlibris gegraveerd en elk van deze exlibris is uiteraard alleen bruikbaar in dat ene boek van Cervantes en Goethe of in boeken waarin dit ene boek vanuit een essayistische hoek bekeken wordt.

Door dit in aantal beperkte gebruik kan

Afbeelding 22
Elena Alejandra Davicino voor Cristina Estapé, ‘Lulo’, ets, 1997
(verz. L. Van den Briele)

de bibliofiele kant van de exlibrisgrafiek naadloos gekoppeld worden aan de ook bij bibliofielen levende drang om een algemene of thematische verzameling aan te leggen. Van elk thematisch exlibris heeft de bibliofiel slechts enkele exemplaren als eigendomsmerk nodig en het grootste deel van de oplage kan hij dan zonder gewetenswroeging als te ruilen verzamelobject gebruiken. Het vaak in diepdruktechnieken uitgevoerde en in kleine oplage gedrukte Luxusexlibris wordt uiteraard niet in een goedkope pocketuitgave geplakt, maar het kan een belangrijke bibliofiele meerwaarde zijn in uiterlijk goed verzorgde en liefst ook in beperkte oplage uitgegeven boeken. Het bibliofiele streefdoel is de creatie van een uniek exemplaar, van bijvoorbeeld een boek waarin ook wat handschrift of een opdracht van de auteur staat en dat nóg exclusiever wordt door het inkleven van een exlibris met een artistiek waardevolle en bij de inhoud van het boek aansluitende illustratie. (afb. 20)

De vooral door grafiekliefhebbers veroorzaakte wildgroei in de thematiek van het exlibris heeft dus ook positieve gevolgen; hij doet het hedendaagse exlibris evolueren in de richting van een zeer aantrekkelijke vorm van geïndividualiseerde boekillustratie. Dit heeft ook gevolgen voor het praktische gebruik van het exlibris. Een boekmerk werd vroeger meestal gekleefd op het binnenplat van de boekomslag en zeer uitzonderlijk op het schutblad of op het Franse titelblad. In de meeste gevallen werd het centraal aangebracht: kleinere formaten kwamen soms in de linker benedenhoek van het binnenplat terecht of in de rechter benedenhoek van het schutblad. Dit wordt nu nog gedaan, maar is niet meer zo vanzelfsprekend als vroeger.

Bibliofielen met gevoel voor de uiterlijke schoonheid van een boek zoeken voor elke nieuwe aanwinst naar de meest geschikte plaats om er een exlibris te kleven, zeker als boek en exlibris inhoudelijk bij elkaar horen. De achterzijde van het Franse titelblad ligt vlak naast het titelblad en is zeer geschikt om met een exlibris beplakt te worden, vooral indien de illustratie op het exlibris naar de inhoud van het boek verwijst. (afb. 26) De titel van het boek is meteen ook een verklaring voor de thematiek van het exlibris. Hetzelfde effect bereikt men met een exlibris dat op het titelblad zelf ge-

[p. 287]

Afbeelding 23
David Bekker voor Wouter Van Gysel, Henri Toulouse Lautrec, gemengde diepdruk, 2003
(verz. L. Van den Briele)

kleefd wordt. (afb. 29) Dit is echter niet altijd mogelijk, omdat de beschikbare ruimte daar niet zo groot is. Ideaal op die plaats zijn vrij kleine, niet te hoge, maar toch redelijk brede exlibris. De tekst op het titelblad en het exlibris mogen niet storend op elkaar inwerken.

Ook de bladzijde met het colofon, achteraan in het boek, kan soms met een exlibris aangevuld worden. Sommige exlibrisformaten sluiten zo goed aan bij de vorm van het colofon, dat beide een esthetisch verantwoorde eenheid gaan vormen.

Aan boekbinders wordt wel eens gevraagd een exlibris in het binnenplat van een boek te kleven. De witte rand van het exlibris wordt dan met het schutblad van de boekbinder overkleefd, zodat het eigendomsmerk ook letterlijk in de boekomslag zit. Belangrijk is hier natuurlijk de kleur van het schutblad: de soms fel gekleurde of gemarmerde schutbladen die boekbinders wel eens gebruiken, zijn vrijwel ongeschikt voor de omlijsting van een exlibris. Alleen rustige schutbladen in een met het exlibris harmoniserende kleur zijn daarvoor bruikbaar.

Vooral een ongeveer bladvullend groot en vlak naast het titelblad gekleefd exlibris wordt ervaren als een zeer aangename en esthetische vorm van geïndividualiseerde boekillustratie. Door de op het exlibris gegraveerde naam van de titularis vervult dergelijk exlibris uiteraard ook de rol van eigendomsmerk.

Omdat er over vrijwel elk thema al boeken zijn gepubliceerd is ook de mogelijkheid om thematische exlibris te laten maken zo goed als onbegrensd. Literatuur (exlibris over o.a. schrijvers en hun werk en over mythologie), muziek (exlibris over o.a. componisten en hun werk, over muziekinstrumenten en over vertolkers van muziek), erotiek (met de nadruk op vrouwelijke naaktfiguren), kunst (exlibris over o.a. beeldende kunstenaars en hun werk) (afb. 23) behoren momenteel tot de meest gezochte en verzamelde onderwerpen.

Onder de exlibris met literaire thematiek zijn opvallend veel boekmerken te vinden die kunnen gebruikt worden in boeken met en over poëzie. Een al dan niet door een dichter bereden Pegasuspaard is daarvoor een vaak uitverkoren motief. Voor boekmerken die in literaire thrillers worden gekleefd, is een bebloed moordwapen of een aan Sherlock Holmes-tijden herinnerende rechercheur niet ongebruikelijk; de woorden ‘ex libris’ zijn er soms vervangen door ‘ex criminalibus’. In teksten uit de beginjaren van de wereldliteratuur zijn zeer dankbare thema's voor exlibrisgrafiek te vinden; over bijvoorbeeld de Kalevala, (afb. 24) het Russische Igorlied, de verhalen uit Duizend en één nacht en Reinaert de Vos (afb. 27) zijn al talrijke artistiek waardevolle exlibris gemaakt. Ook Griekse mythologie is een haast onuitputtelijke inspiratiebron voor aantrekkelijke exlibrisgrafiek: meest geliefd zijn de verhalen waaraan een erotische dimensie kan toegevoegd worden, zoals Europa en de stier, Leda en de zwaan en Het oordeel van Paris.

Veel literair geïnspireerde exlibris zijn gebaseerd op het leven en het werk van bekende schrijvers. Op deze boekmerken is vaak het portret van een auteur (afb. 28) of een fictief portret van een of meer romanpersonages te zien. In andere boekmerken wordt gestreefd naar een illustratieve synthese van het literaire werk waarin het exlibris zal worden gekleefd. (afb. 25)

Nogal populair zijn ook verzamelingen over fauna en flora, met een bijzondere belangstelling voor exlibris over honden, katten, paarden en vogels. Geschiedenis met o.a. exlibris over figuren en gebeurtenissen in het oude Egypte, over de Griekse en Romeinse oudheid, over archeologie en over de twee wereldoorlogen en over religie met subthema's als engel, duivel en heiligen en met vooral een voorliefde voor figuren en verhalen uit de Bijbel scoren ook goed. Bij de heiligen is er een opvallende voorkeur voor de vaak met allerlei dieren gecombineerde Franciscus van Assisi en voor de met pijlen doorboorde Sebastiaan. Haast vanzelfsprekend krijgen grafische kunstenaars vrij regelmatig exlibrisopdrachten die verband houden met boekgebonden thema's. Geschiedenis van de boekdrukkunst en exlibris met een portret van Johannes Gutenberg zijn populaire subthema's. Er bestaan ook vrij veel exlibris over gastronomie; vooral wijn is een onderwerp dat in de exlibriskunst uitgebreid (van druiventeelt tot fles en wijnglas) is uitgebeeld. In uitlopers van deze wijnthematiek slaat men ook graag een mythologische zijweg in en komt men bij Bacchus terecht en bij de vaak zeer licht of helemaal niet aangeklede vrouwen die de wijnkelk van deze Griekse god steeds opnieuw aan het vullen zijn. Veel van deze exlibris zullen zeker herinneren aan momenten waarin aan welgevulde tafels van het leven werd genoten en zullen ook met de glimlach in boeken over gastronomie worden gekleefd. Over gelijk welk thema in de exlibriskunst zou zo kunnen uitgeweid worden, maar deze enkele voorbeelden volstaan om te begrijpen dat het gebruik en het verzamelen van exlibris niet alleen de kunstzin strelen, maar ook in allerlei opzichten boeiende vormen van vrijetijdsbesteding zijn.

Sommige door grafiekliefhebbers bij kunstenaars bestelde exlibris zijn gewoon de illustratieve weergave van een aantrekkelijk thema, maar de bibliofiel zoekt en vindt meestal wel een mogelijkheid om een thema te koppelen aan een of meer aspecten van zijn persoonlijkheid. Het eigen beroepsleven is nogal vaak een motiverend vertrekpunt: een in exlibris geïnteresseerde arts laat meestal een (of meer)

Afbeelding 24
Joeri Ljoeksjin voor Willy Feliers, Kalevala, ets-aquatint-blinddruk, 1996 (verz. L. Van den Briele)

[p. 288]

exlibris met een medisch thema graveren en streeft wel eens naar een verzameling exlibris over alle aspecten van zijn beroep. Naast boekmerken waarop de maatschappelijke en technische kanten van een beroep zijn uitgebeeld, is er doorgaans ook een opvallende belangstelling voor de historische achtergronden ervan. In de chemische nijverheid werkende exlibrisverzamelaars hebben bijvoorbeeld een grote interesse voor boekmerken over alchemie. Ook de eigen geboortedatum kan het vertrekpunt zijn van een persoonsgebonden exlibris en van een verzameling over astrologische thema's en met dierenriemtekens verbonden mystiek.

Aan vrijwel elk thema kan ook een persoonlijke tint gegeven worden. Eén voorbeeld: over het mythologisch thema Europa en de stier bestaan al honderden exlibris - in het in 1991 in Denemarken en Duitsland gepubliceerde boek ‘Europa i exlibriskunsten’ zijn 170 afbeeldingen te zien van door hedendaagse kunstenaars gegraveerde boekmerken over dit thema. In het exlibris dat Marin Gruev (afb. 21) in 2006 aan Europa en de stier heeft gewijd, is het mythologische thema vermengd met de astrologie omdat de titularis van dit exlibris door zijn geboortedatum met het dierenriemteken van de stier verbonden is. Maar er zitten nog meer persoonlijke elementen in verwerkt: voor het oog van de stier is het oog van de titularis gebruikt en de staart van de stier eindigt puntig

Afbeelding 25
Gennadij Vjal voor Patricia Visscher, Tijl Uilenspiegel, plasticgravure, 1997 (verz. L. Van den Briele)

Afbeelding 26
Gerard Gaudaen voor Luc Van den Briele, houtgravure, 1996 (verz. L. Van den Briele)

in een pen als verwijzing naar zijn schrijverschap. En achter de lange haren van de met rode rozen getooide Europafiguur schuilt een vrouw die zowel bij kunstenaar als titularis een poort naar het verleden heeft geopend. Dat laatste gebeurde een beetje toevallig - de kunstenaar heeft een jeugdliefde als model voor zijn Europa gebruikt en de titularis ontdekte in de creatie van de kunstenaar herinneringen aan een nooit vergeten meisje uit zijn eigen jonge jaren.

Dat voorbeeld illustreert dat toeval af en toe een rol speelt, maar dergelijke combinaties van thematiek en persoonlijke elementen zijn in negen van de tien gevallen alleen mogelijk na een goed overleg tussen kunstenaar en titularis. Beiden kunnen in een exlibris gestalte geven aan hun respectieve droomwerelden en doorgaans ontstaan de meest indrukwekkende resultaten wanneer titularis en kunstenaar elkaar hebben kunnen vinden in een verwante fantasiewereld. De persoonlijkheid van de titularis wordt dan niet meer op een zuiver realistische wijze uitgebeeld, maar krijgt allegorische vleugels.

Bij de keuze van een kunstenaar kan het thema een belangrijke rol spelen, maar een bepaalde stijl kan van even groot of zelfs van groter belang zijn. Wie bijvoorbeeld boeken over het dagelijks leven of de kunst van de precolumbiaanse volkeren heeft, zal een daarvoor bestemde exlibrisopdracht liefst toevertrouwen aan een kunstenaar met een stijl die goed aansluit bij bepaalde aspecten van het precolumbiaanse tijdperk. Wellicht komt hij dan terecht bij iemand als de Argentijnse kunstenares Elena Alejandra Davicino, wiens figuren en uitbundige kleuren het in deze boeken behandelde tijdperk goed weerspiegelen. (afb. 22)

Afbeelding 27
Joeri Galitsin voor Riet De Haas, Reynaert de Vos, plasticgravure, 1995
(verz. L. Van den Briele)

[p. 289]

Ook op graveertechnisch vlak zijn er nieuwe tendensen merkbaar. De vooral in grafische kunst geïnteresseerde verzamelaars zoeken nu vooral naar exlibris in een of andere diepdruktechniek. Exlibris in mezzotint worden gewaardeerd omdat er een heel bijzondere diepte en sfeer in zit, maar evenzeer omdat in deze techniek alleen een beperkte oplage mogelijk is. Ook exlibris in gemengde diepdruktechnieken zijn daarom populair geworden. Voor de als pentekening ontworpen en door middel van cliché of offsetdruk vervaardigde exlibris halen deze verzamelaars de neus op. Zelfs voor hoogen vlakdruk worden de ogen meer en meer gesloten. In de vroeger zo hoog gewaardeerde houtgravure en linosnede zien ze artistieke kwaliteiten, maar de doorgaans in grotere oplage gedrukte exlibris in deze technieken lopen ze liever voorbij. Voor de grafiekliefhebbers is een kleine oplage en de daaruit voortvloeiende zeldzaamheid even belangrijk als de inhoud van de prent. Ook de af en toe indrukwekkend mooie in CGD (computer generated design) gemaakte exlibris vinden geen genade bij de vooral in diepdruk geïnteresseerde verzamelaars. Zonder al te veel nadenken worden deze boekmerken afgewezen als een artistiek waardeloos product.

Afbeelding 28
Hedwig Pauwels voor Luc Van den Briele, ets-aquatint, 1998
(verz. L. Van den Briele)

De slechte reputatie van het CGD-exlibris is misschien vooral veroorzaakt door een aantal amateuristische pogingen om exlibris op een ‘machinale’ wijze te gaan maken. Gebrek aan artistiek talent meenden sommigen te kunnen omzeilen door met allerlei software bij elkaar geraapte illustraties tot een vaak nogal mank lopende eenheid te versmelten. Een van de vele in de computer opgeslagen fonts werd dan gebruikt om deze ‘collage’ te vervolledigen met een exlibristekst in een of ander sierlijk lettertype. Dat het ook op een andere en betere wijze kan, is te zien in het werk van Martin R. Baeyens en van de door hem begeleide studenten van de afdeling Grafische Vormgeving van de Gentse Hogeschool.

Bij thematische verzamelaars speelt de door de kunstenaar gebruikte grafische techniek een veel kleinere rol. Bij hen primeert de inhoud en zijn de graveertechnische eigenschappen van het exlibris van secundair belang. Voor de verzamelaar van thematische

Afbeelding 29
Stephanie Van pellicom voor Luc Van den Briele, CGD, 2006
(verz. L. Van den Briele)

exlibris is elk nieuw boekmerk over het verzamelde thema een naargelang van de artistieke waarde min of meer belangrijke aanwinst, maar is een goede linosnede, houtgravure of CGD-exlibris even welkom als een kleurrijke lithografie of een peperdure ets.

Door de mogelijkheid om een exlibris in diverse (ook kleine) formaten te printen, zijn in CGD-technieken uitgevoerde exlibris uitermate geschikt om een terugkeer naar het praktische gebruik van het exlibris te stimuleren. Het is jammer dat de oudere generaties bibliofielen en verzamelaars zo goed als geen belangstelling hebben voor het CGD-exlibris en dat de jonge generatie, waartoe de CGD-ontwerpers zelf behoren, de weg naar de bibliofilie en het verzamelen niet of nog niet hebben ontdekt. Deze jonge ontwerpers zitten dus zonder publiek.

Is er iets aan te doen? Het jonge CGD-werk moet alvast naar buiten gebracht worden, het moet op tentoonstellingen en in periodieke publicaties aan het publiek getoond worden. En er moet vooral gehoopt worden dat de beste in CGD werkende talenten voldoende creatieve energie zullen hebben om toch door te zetten. Het zou betreurenswaardig zijn als het hier aanwezige talent in een woestijn van onverschilligheid zou ten onder gaan.