Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 282]

Van eigendomsmerk tot verzamelobject
Het exlibris in Nederland in de negentiende en twintigste eeuw
Roel Tieleman

De eerste zeventig jaren van de negentiende eeuw worden over het algemeen beschouwd als een periode van stagnatie in de exlibriskunst, ook in Duitsland, de bakermat van de exlibriskunst en in Engeland, waar het heraldisch exlibris juist een gouden eeuw achter de rug heeft. In de negentiende eeuw vindt een communicatierevolutie plaats die mogelijk wordt gemaakt door de mechanisering van de productie van boeken, tijdschriften en kranten. De in deze periode geringe belangstelling voor het exlibris hangt mogelijk samen met het goedkoper worden van de meer en meer industrieel geproduceerde boeken. Goedkoper in twee opzichten: een lagere prijs en een geringere aandacht voor de boekverzorging. Een groot deel van de boekproductie bestaat niet meer uit kostbare en fraaie werken die met een exlibris in de familiebibliotheek geplaatst worden, maar uit slordig in elkaar gezette industriële producten.

In de laatste decennia van de negentiende eeuw is sprake van een herlevende belangstelling voor het exlibris. Deze renaissance is zowel in Engeland als in Duitsland in eerste instantie gebaseerd op een herleving van de interesse in de heraldiek. Een tweede factor van belang is eveneens, tenminste voor een deel, gebaseerd op het teruggrijpen naar het verleden. William Morris (1834-1896) is de grondlegger van de ‘Arts and Crafts-beweging’ die een geïdealiseerd verleden, met name de middeleeuwen, als uitgangspunt heeft. De kunstnijverheid kan en moet zorgen voor een esthetisering van het dagelijks leven: kunst door het volk voor het volk. Morris heeft als onderdeel van dit streven grote belangstelling voor een goede boekverzorging. Bij een boek als ‘Gesamtkunstwerk’ past een fraai exlibris wonderwel. In het laatste decennium voor de eeuwwisseling maakt de exlibriskunst zich los uit het keurslijf van de heraldiek: de thematiek en uitvoering van het exlibris wordt veel vrijer.

De bloei van de exlibriskunst hangt ook samen met de sterke ontwikkeling van de vrije en gebruiksgrafiek. Door de opkomst van de fotografie is de grafische kunst niet langer een ambachtelijke reproductietechniek maar een zelfstandige kunstvorm. De gebruiksgrafiek maakt een enorme ontwikkeling door. Veel kunstenaars kunnen rond en na de eeuwwisseling tenminste een deel van hun brood verdienen met het ontwerpen van reclamedrukwerk, het illustreren van boeken en het verzorgen van bandontwerpen. Het exlibris past goed in dit rijtje van vormen van gebonden kunst.

De internationale ontwikkelingen vinden ook hun weerslag in de Nederlandse exlibriskunst, zij het met enige vertraging en enigszins afgezwakt. Samenhangend met de slechts langzaam toenemende interesse in het exlibris is het lang ontbreken van Nederlandse literatuur over het exlibris. In 1896 stelt J.F. Verster een vermoedelijk vrij volledige lijst op van op dat moment bekende (Noord) Nederlandse exlibris. Deze lijst telt slechts 224 nummers. Eveneens in 1896 schenkt R. van der Meulen, geholpen door Verster, aandacht aan het exlibris in zijn boek Over de liefhebberij van boeken voornamelijk met het oog op het boek vóór onze dagen. In de negentiende eeuw verschijnen verder slechts enkele kleinere artikelen in tijdschriften, weekbladen en kranten. Pas in 1910 verschijnt de eerste omvangrijke publicatie die geheel aan het exlibris is gewijd: Les dessinateurs Néerlandais d'Exlibris van de hand van

Afbeelding 15
Nico Bulder voor J.C. Winterink, houtgravure, 1937 (IEC)

A.A. Vorsterman van Oyen. Dat dit boek in het Frans verschijnt is typerend. Het nog betrekkelijk geringe aantal Nederlandse exlibrisliefhebbers maakt eerder deel uit van een internationale gemeenschap dan dat zij een nationale kring van belangstellenden vormt. Een Nederlandse vereniging voor geïnteresseerden in de exlibriskunst wordt pas in 1932 opgericht door Johan Schwencke (1887-1981) (afb. 16) en Eugène Strens (1899-1980) (afb. 19). De eerstgenoemde is de auteur van talloze Nederlandse publicaties over het exlibris, te beginnen bij een serie artikelen vanaf 1926 verschenen in Den Gulden Winkel, Geïllustreerd Maandschrift voor Boeken-

[p. 283]

Afbeelding 16
Johan Briedé voor J.J. Schwencke, rastercliché, 1932 (IEC)

vrienden en later opgevolgd door een indrukwekkend aantal boeken.

De oprichting van een exlibrisvereniging in Nederland moge pas laat plaats gevonden hebben, het moment is goed gekozen door de initiatiefnemers. Het idee blijkt levensvatbaar en de leden stromen al spoedig toe bij de Nederlandsche Exlibris-kring (NEK), zoals de nieuwe organisatie gaat heten. Kennelijk kunnen velen zich vinden in het doel van de NEK: ‘Bevorderen van de kunst en de studie van het exlibris. Dienen van het belang van verzamelaars en ontwerpers’. In mei 1932 wordt in N.V. Magazijn ‘de Bijenkorf’ in Den Haag een tentoonstelling gehouden samengesteld uit de collectie van Eugène Strens. Deze eerste publieke uiting van de pas opgerichte NEK is een groot succes. Meer dan 2000 bezoekers maken hier kennis met het exlibris. De tentoonstelling wordt begeleid door een informatief boekje over het exlibris, geschreven door Johan Schwencke.

In september 1932 telt de jonge organisatie al 240 leden. Dit aantal stijgt gestaag tot ruim 700 leden in 1939. In de aanloop naar en in de eerste maanden van de Tweede Wereldoorlog keert het tij echter razendsnel. Binnen een jaar verliest de NEK meer dan 20% van zijn leden. Verder ledenverlies dreigt aan het einde van 1940. Ook gezien de stijgende kosten van drukken en de exploderende papierprijs moet de NEK met ernstige financiële problemen rekening houden. Het bestuur van de NEK besluit daarom alle activiteiten te staken.

Op 11 juli 1945 wordt de akte getekend die de NEK doet herrijzen, nu als stichting, maar met dezelfde bestuurders. Over financiële problemen wordt niet meer gerept. Johan Schwencke schrijft in het NEK Gedenkboek 1947: ‘Wij hadden die [de activiteiten] niet hoeven te staken, doch wij hebben daartoe besloten, omdat wij van de vreemde overheersing van ons land maatregelen en voorschriften verwachtten, waaraan wij ons niet wensten te onderwerpen’. Het doel van de nieuwe stichting wordt wat ruimer geformuleerd: ‘Opwekken tot en bevorderen van de studie en toepassing van de grafische en typografische kunsten, in

Afbeelding 17
Pam G. Rueter voor Jan Rhebergen, houtgravure, 1960 (IEC)

het bijzonder van de exlibriskunst en de gelegenheidsgrafiek’. Een andere verandering is dat kunstenaars slechts bij uitnodiging tot de NEK kunnen toetreden.

Zowel voor als na de oorlog ontvangen de leden van de NEK het verenigingsorgaan Boekcier. Dit royaal geïllustreerd tijdschrift verschijnt voor de oorlog tien maal per jaar, aanvankelijk vooral als mededelingenblad. Vanaf 1947 verschijnt het, in grotere omvang als kwartaalblad. Boekcier schenkt aandacht aan nationaal en internationaal exlibrisnieuws, bevat boekbesprekingen en literatuuroverzichten en oorspronkelijke artikelen. Johan Schwencke is gedurende dertig jaar de redacteur èn de ziel van het tijdschrift. Meer dan de helft van de bijdragen aan Boekcier is van zijn hand.

Zijn neerleggen van het redacteurschap in 1963 betekende tegelijkertijd het einde van het tijdschrift. De belangstelling voor het lidmaatschap van de NEK, ook van kunstenaarszijde, komt in een neerwaartse spiraal terecht en met ingang van 1 januari 1966 besluit het bestuur alle activiteiten van de NEK te staken wegens het steeds teruglopende ledenaantal.

De periode van ruwweg 1925 tot 1955 kan als grote bloeiperiode van het Nederlandse exlibris beschouwd worden. Trots op hun boekenbezit gebruiken vele boekenliefhebbers daadwerkelijk een exlibris. De populariteit van het exlibris blijkt ook uit het grote aantal ipse fecit (zelfgemaakte) exlibris, maar ook vele kunstenaars zijn bereid een exlibris te ontwerpen. De NEK ontwikkelt vele activiteiten voor een groot aantal leden.

Op initiatief van Jan Winterink (afb. 15), zelf een groot exlibrisverzamelaar, komt in 1946 zelfs een tweede exlibrisorga-

[p. 284]

nisatie tot stand: De Exlibriskring van de Wereldbibliotheek-Vereniging. De moedervereniging werd in 1925 opgericht als pendant van de Maatschappij voor Goede en Goedkoope literatuur, beter bekend als uitgeverij Wereldbibliotheek. Deze, in 1905 door Leo Simons opgerichte, uitgeverij heeft een ideëel doel: volksontwikkeling. Verspreiding van kennis, contact met de schone kunsten en het lezen van goede literatuur maken een essentieel onderdeel uit van een bewustwordingsproces en een geestelijke emancipatie. Ook het lidmaatschap van de Wereldbibliotheek-Vereniging houdt meer in dan graag lezen en korting op boeken. Als lid onderschrijf je het ideaal: het boek als wegbereider van een nieuwe tijd. Een flink deel van jaarlijkse premies van de Wereldbibliotheek-Vereniging bestaat uit geïllustreerde boeken of losse (gelegenheids)grafiek.

Afbeelding 18
Cor de Wolff voor Joh. J. Hanrath, houtgravure, 1951
(verz. L. Van den Briele)

Jan Winterink, in 1908 als jongste bediende bij de Wereldbibliotheek begonnen, wordt in 1943 mededirecteur en is van 1948 tot zijn pensioen in 1958 de enige directeur van deze uitgeverij. Vanaf de oprichting in 1925 tot zijn dood op tweeënzeventigjarige leeftijd in 1966 is hij tevens het gezicht van de W.B.-Vereniging.

In 1958 besluit het bestuur van de Exlibriskring der W.B.-V. een periodiek uit te geven. Om het internationale karakter uit te laten komen wordt het Exlibriswereld gedoopt. De redactie, bestaande uit Joh. H. Hanrath (afb. 18) en Jan Winterink, meent, geheel in overeenstemming met de idealen van de W.B.-Vereniging, dat de juiste manier van verzamelen (bijeenbrengen van schoonheid in de vorm van het exlibris) leidt tot een beter mens en kan bijdragen tot een hogere cultuur en dus tot een betere wereld. Redacteur en bestuurslid Hanrath (1900-1983) toont zich gedurende vele jaren een productief exlibrisauteur, ook in boekvorm. Jan Rhebergen (afb. 17) neemt de taak van Hanrath over. Vanaf 1968 voert hij de redactie van Exlibriswereld en in 1975 wordt hij benoemd tot voorzitter/secretaris van de Exlibriskring. Na vele jaren van maximale inzet voor het exlibris legt hij in 1990 zijn functies neer. De Nederlandse exlibriswereld verliest een markant man als ere-voorzitter Rhebergen in 2002 op zevenentachtigjarige leeftijd overlijdt.

Afbeelding 19
W.J. Rozendaal voor Eugène Strens, houtgravure, 1930 (IEC)

In juli 1986 is de belangstelling voor de W.B.-Vereniging zodanig teruggelopen dat de vereniging ontbonden moet worden. De Exlibriskring dreigt mee ten onder te gaan, maar kiest moedig voor een zelfstandig voortbestaan, zonder jaarlijkse subsidie van de W.B.-V. en onder een nieuwe naam. De Nederlandse Vereniging voor Exlibris en ander Kleingrafiek ‘Exlibriswereld’ is nog steeds een bloeiende vereniging die dit jaar haar zestigjarig bestaan viert.

Deze beknopte geschiedenis behandelde vooral de Nederlandse organisaties op het gebied van het exlibris en de rol van enkele belangrijke personen in de wereld van het exlibris. Natuurlijk zijn er veel meer aspecten aan het exlibris verbonden. Wie geïnteresseerd is in de veelzijdigheid van het Nederlandse exlibris vindt in Kleine Prentkunst in Nederland in de twintigste eeuw van de hand van Tom van Koolwijk en Chris Schriks een prima gids. Dit boek is geïllustreerd met 655 afbeeldingen van exlibris en gelegenheidsgrafiek. Dit in 1986 verschenen boek is nog slechts antiquarisch verkrijgbaar, maar wordt regelmatig aangeboden, meestal voor een redelijke prijs.