Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 277]

Heraldiek in het exlibris
Marc Van de Cruys

Het is een feit dat in onze moderne samenleving de heraldiek een alsmaar minder prominente plaats inneemt op alle vlakken, vooral in onze contreien. Gemeenten ruilen steeds meer hun eeuwenoud wapen voor een flitsend logo en ook in de exlibriswereld is de wapenkunst al veel langer verdrongen door een oneindige hoeveelheid motieven in moderne grafische vormen. In zijn artikel Exlibris verzamelen. Een praktische handleiding, in Graphia, (Mechelen, 1990, nr. 107), beperkte Luc Van Briele er zich toe te zeggen dat ‘het oude heraldisch exlibris een fascinerende speeltuin is voor een kleine groep gespecialiseerde verzamelaars’. Mede door deze opvattingen ondervindt het heraldisch exlibris bij een zeer grote meerderheid weinig of geen interesse door o.a. het niet bezitten van een dergelijk familiesysmbool en haar opgelegde regelgeving, dit in tegenstelling tot de ongelimiteerde keuzevrijheid van het pictorale exlibris.

Als we ervan uitgaan dat een exlibris in feite niet meer is dan een eigendomsmerk in een boek, is het nochtans de heraldiek die het geboorterecht ervan mag opeisen. In de tijd voor de boekdrukkunst, toen alleen de rijken zich manuscripten konden veroorloven, werd de eerste bladzijde ervan niet zelden versierd met miniaturen waarbij niet de naam van de eigenaar of de opdrachtgever prominent werd gekalligrafeerd, maar wel diens wapenschild. In de middeleeuwen, de bloeitijd van de heraldiek, kon men doorgaans zonder probleem de eigenaar identificeren aan de hand van zijn wapen.

Niet verwonderlijk dat de eerste exlibris heraldisch waren, het is te zeggen een wapenschild of een volledig wapen voorstelden. Het is evenmin verwonderlijk dat we grote kunstenaars als de vervaardigers ervan vinden. In Duitsland, waar de eerste exlibris het daglicht zagen, zijn dat klinkende namen zoals Albrecht Dürer - aan wie het oudste gedateerde exlibris kan worden toegeschreven (1516) (afb. 8) - Jost Amman, Virgil Solis, Lucas Cranach... We vinden deze trend trouwens in alle landen, ook degene die later bij de exlibristraditie aansloten zoals Frankrijk en Engeland. Men kan trouwens gerust stellen dat de overgrote meerderheid van de exlibris, vanaf het ontstaan tot en met het midden van de 18de eeuw, hoofdzakelijk heraldisch zijn. In de achttiende eeuw breidde het aantal boekenbezitters

Afbeelding 8
Albrecht Dürer voor Hieronymus Ebner von Eschenbach, houtsnede, 1516

immers gestaag uit, ook onder de niet-adellijke klasse. Dit veranderde het aanzien van het exlibris. Niet beschikkend over of niet geïnteresseerd in een wapenschild wilden de nieuwe bibliofielen toch een illustratief exlibris. Het exlibris wordt dan meer allegorisch of symbolisch van aard terwijl het sinds de 19de eeuw meer in verband wordt gebracht met bepaalde eigenschappen of aspiraties van de eigenaar.

Wat niet betekent dat op een heraldisch exlibris enkel een wapen of wapenschild is afgebeeld. Vanaf het begin begon men (onder andere Jost Amman) met naast het wapen ook mensen en dieren op het exlibris af te beelden. Nog later voegden kunste-

[p. 278]

Afbeelding 9
Daniël de Bruin voor W.D. Harvey, CGD, 2002 (verz. kunstenaar)

naars ook materiële zaken aan de compositie toe.

Dat dit niet altijd tot een kunstzinniger resultaat leidt, bewijzen de Engelse zogenaamde ‘bookpile bookplates’ waar het wapen omgeven is door opeengestapelde boeken. Alle exlibris in die stijl zien er vrijwel hetzelfde uit, alsof het bandwerk betreft. Enkel het wapenschild verschilt.

Toen het exlibris ontstond was de heraldiek helaas al ver over zijn bloeiperiode, waarin toernooien en veldslagen centraal stonden, en leefde hoofdzakelijk verder in de kunst en op papier. De heraldiek die we op de eerste exlibris te zien krijgen, is dus al ver verwijderd van zijn pure essentie. Hoewel de exlibris uit de renaissance en de barok nog te smaken zijn op grafisch vlak, gaat de papieren heraldiek samen met de decadente rococokunst en de daarop volgende stijlen mee bergaf. België en Nederland, die voornamelijk onder Franse invloed stonden op heraldisch en artistiek gebied, ontsnapten dus niet aan deze neerwaartse spiraal. Zelfs Engeland dat zich als eiland ietwat geïsoleerder opstelde, kende eveneens een aantal decadente kunststromingen waaraan ook het Engelse heraldisch exlibris niet ontsnapte.

Afbeelding 10
Marco Foppoli voor Sunil Saigal, CGD, 1999 (verz. kunstenaar)

Behalve in Frankrijk, waar de Franse Revolutie de doodsteek betekende voor de heraldiek, kwam in West-Europa rond het midden van de 19de eeuw de heraldische vormentaal terug onder de aandacht. Dat in die tijd de romantiek haar hoogtepunt beleefde, was daar niet vreemd aan. Die kunstuiting, geïnspireerd door nostalgie naar een magisch en geromantiseerd verleden, stimuleerde tot historisch besef en waardering. Vooral de belangstelling voor de middeleeuwen gaf een impuls aan de heraldiek. In Duitsland maakten de heraldische kunstenaars Hildebrandt, Doepler, Otto en vooral Otto Hupp prachtige exlibris. In Nederland kennen we J.E. van Leeuwen en, wat later, vader en zoon Van der Laars. In de 20ste eeuw is de tijd van de stijlen wat achter de rug en zijn er heel wat kunstenaars die heraldische exlibris afleveren die niet in een vakje te stoppen zijn. Zo bijvoorbeeld André Vlaanderen, geboren in Amsterdam, maar voornamelijk in België zeer populair. In Groot-Brittannië en in de landen die tot de Angelsaksische invloedsfeer behoren, staat een nieuwe generatie kunstenaars op die een volledig nieuwe traditie inluidt, ver weg van de decadentie van vroeger maar wel geënt op het traditionele. Ook bij ons krijgen we stilaan meer vernieuwing. In Nederland is het vooral Karel van den

Afbeelding 11
Pieter Wetselaar voor Daniël de Bruin, kopergravure, 1982 (IEC)

Sigtenhorst die steeds meer naar de grafische essentie toewerkt en tot een klare lijn komt, net als Roger Harmignies in België. Op échte grafische vernieuwing is het nog iets langer wachten. Het is vooral de Nederlander Daniël De Bruin die letterlijk de grenzen van het heraldisch exlibris doorbreekt met soms zeer gewaagde composities of zelfs door het incorporeren van hedendaagse trends zoals manga. (afb. 9) In Italië vinden we een andere jonge kunstenaar, Marco Foppoli, die voornamelijk op grafisch vlak een vernieuwer is en minder op het vlak van het concept van het heraldisch exlibris. (afb. 10)

Het is in ieder geval een feit dat heden ten dage nog zeer veel heraldische exlibris worden vervaardigd en dat er nog heel wat kunstenaars actief zijn op dit vlak. Een spijtige vaststelling is dat, met uitzondering van de voornoemde Daniël De Bruin, die belangstelling minder uitgebreid is in België en Nederland (afb. 11) dan bijvoorbeeld in de Angelsaksische landen.