Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 275]

Beknopte historiek van het exlibris
Tony Oost

Reeds zeer vroeg krijgen kostbare middeleeuwse handschriften een merk: een sierlijk met de hand getekend en geschilderd wapenschild van de eigenaar, gewoonlijk de opdrachtgever, maar soms ook een met de hand geschreven formule waaruit blijkt wie dit kostbaar werk bezit.

Heraldische exlibris blijven tot diep in de 19de eeuw in gebruik. Dan verliezen ze definitief aan belang ten voordele van het illustratieve exlibris: een boekmerk dat facetten van de eigenaar zoals naam of beroep uitbeeldt. Gebruikt door de opkomende burgerij, die uiteraard niet over een wapenschild beschikt, maar zich wel een bibliotheek kan veroorloven, tekenen deze beeldexlibris voor een ongebreidelde verspreiding van het exlibris over de gehele wereld.

Voor zover bekend, dateert het oudste handgeschreven eigendomsmerk in een manuscript uit 1121.

Over de exacte datering van de oudste gedrukte exlibris lopen de meningen uiteen. Opvallend is dat al deze boekmerken uit het Duitsland van kort voor 1500 afkomstig zijn.

Het boekmerk van Hilprand Brandenburg (1442-1514) van omstreeks 1490 wordt als één van de oudste beschouwd. Het stelt in kleur een engel voor die het familiewapen vasthoudt (afb. 5). Hilprand Brandenburg schonk in 1505 ca. 450 handschriften en boeken, waarvan een aantal met het beroemde exlibris, aan het Kartuizerklooster van Buxheim (Duitsland) waar hij ook zijn graf kreeg. Ook dit van kapelaan Hanns Igler, overleden in 1501, wordt in dezelfde periode geplaatst. Dit beeldexlibris, in bruin van een houtsnede afgedrukt, toont een over gras en bladeren kruipende egel, knabbelend aan een bosje bloemstengels (afb. 6). De afbeelding verwijst duidelijk naar de naam van de bezitter: Igler is het Duits voor egel. In 1492 zou, opnieuw in Duitsland, het oudste bekende exlibris in koper zijn afgedrukt. Het toont het wapenschild voor Woltherius de

Afbeelding 3 Guido Mariman voor J. De Belder, oorlog en vrede, Vlaanderen, verblijfplaats, houtgravure, 1982 (IEC)

Blisia (Walter van Bilzen), kannunik te Aken maar afkomstig uit Limburg. Omstreeks 1500 zou dan de bekende Albrecht Dürer (1471-1528) zijn eerste exlibris hebben gemaakt: een heraldisch voor Willibald Pirckheimer (1467-1532) en in 1516 het allereerste gedateerde exlibris, nu voor Hieronymus Ebner von Eschenbach (1477-1532). (afb. 8) Het exlibris uit 1524 voor de ex-burgemeester

Afbeelding 4
Frank-Ivo Van Damme voor hemzelf, zelfportret, Vlaanderen, linosnede, 1955 (IEC)

van Tienen, Librecht van Houthem, is het oudste Belgische exlibris. Het is gegraveerd in de abdij van Sint-Truiden waar gedurende de gehele 16de eeuw een graveeratelier werkt.

De uitvinding van de boekdrukkunst omstreeks 1450 brengt belangrijke veranderingen. Vooreerst kan er vlugger en in grote hoeveelheden een los blad een eigendomsmerk worden gemaakt, wat het tijdrovende met de hand aanbrengen van een ingekleurd wapenschild vervangt. Het biedt bovendien een waardig alternatief voor de eeuwenoude handgeschreven eigendomsformule. Boekenbezitters kunnen nu een gedrukt strookje in hun boeken kleven waarop een uitsluitend uit letters bestaande formule de eigenaar vermeldt. Dit letterexlibris blijft tot op vandaag vele kunstenaars en boekbezitters inspireren tot het creëren van knappe kalligrafische exemplaren.

De boekdrukkunst stimuleert ook de verfijning van de houtsnede, die als techniek voor boekillustraties een steeds belangrijker plaats krijgt toegewezen. Pas later zal de kopergravure volgen voor het afdrukken van illustraties in boeken. In tegenstelling tot de houtsnede, een hoogdrukvorm, ligt de kopergravure, een diepdruk, namelijk lager dan de letters in het zetsel, zodat een tweede drukgang noodzakelijk wordt. Uit deze boekillustratie groeit vrij vlug het exlibris met afbeelding. Een illustratie ontworpen voor een boek

[p. 276]

Afbeelding 5
Anoniem voor Hilpbrand Brandenburg, houtsnede, ingekleurd, ca. 1490 (IEC)

kan op een eenvoudige manier worden aangepast om er een exlibris van te maken. Van een aantal door grootmeester Albrecht Dürer gesneden boekmerken is het duidelijk dat ze niet uitsluitend als autonoom eigendomsmerk voor een boek zijn ontworpen. Het overgaan van boekillustratie naar beeldexlibris is voor de houtsnijder bijgevolg maar een kleine stap. De wisselwerking en wederzijdse beïnvloeding tussen boekdrukkunst, boekillustratie en exlibris is logisch en intens.

Afbeelding 6
Anoniem voor Hanns Igler, houtsnede, ca. 1490

Een aantal van de vroege exlibris zijn geschenkexlibris. Rijke geestelijken schenken hun boekenbezit aan de bibliotheek van een klooster waarmee ze een bijzondere band hebben: ze verbleven er of ze kregen toelating er begraven te worden. Met dit geschenkexlibris wensen ze hun gift blijvend in herinnering te houden. Deze geschenkexlibris uit de beginperiode van het gedrukte exlibris hebben ongetwijfeld ook een beslissende invloed uitgeoefend op het ontstaan en de verbreiding van het exlibris in het algemeen.

Niet alleen geestelijken zijn in het late vijftiende-eeuwse en zestiende-eeuwse Duitsland exlibrisbezitters. Ook edelen laten zich niet onbetuigd. Met de opkomst van een stedelijke maar niet adellijke elite treedt een nieuwe potentiële groep aan. Rijk geworden kunnen ze zich eveneens boeken veroorloven die ze dan ook van prestigieuze boekmerken wensen te voorzien. Hiermee etaleren ze hun sociale opgang, hun zelfverworven rijkdom, hun intellectuele interesses en hun nieuwe status.

In Engeland zien we in grote lijnen dezelfde evolutie, zij het pas tegen het einde van de zestiende eeuw. Daar kunnen bovendien de exlibris vanaf ca. 1600 tot op het einde van de negentiende eeuw netjes worden ingedeeld in opeenvolgende periodes en dit op basis van veranderende stijlelementen die de wisselende smaak van exlibrisbezitters weerspiegelen.

Behalve Duitsland en Engeland bezitten natuurlijk ook andere landen exlibriskunstenaars en -bezitters. Als voorbeeld verwijzen we naar graveurs bij de Antwerpse drukkerij-uitgeverij Plantin-Moretus. Naast boekillustraties, ‘sanctjes’ en andere devotieen bidprentjes of gelegenheidsgrafiek ontwierpen ze tijdens de zeventiende en de achttiende eeuw ook heraldische exlibris van soms uitstekende kwaliteit in kopergravure. Louis-Joseph Fruijtiers (1717-1782) wordt door exlibriskenner Benjamin Linnig in 1910 omschreven als ‘een vruchtbaarsten boekmerksnijder uit de 18de eeuw’. (afb. 7)

Algemeen wordt erkend dat zich tijdens het grootste gedeelte van de negentiende eeuw een dieptepunt in de geschiedenis van het exlibris aftekent. De massaproductie van weinig verzorgde en op industriële wijze gedrukte boeken lokt op het einde van de negentiende eeuw een reactie uit. Enkelen schenken opnieuw aandacht aan het verzorgde boek door het gebruik van kwaliteitsvol papier, een esthetische vormgeving, artistieke illustraties en een mooie boekband. Het exlibris deelt in dezelfde belangstelling. Onder invloed van de Arts-and-Craftsbeweging kent

Afbeelding 7
Louis-Joseph Fruijtiers voor Jean-Baptist Nieles, ets, 18de eeuw (IEC)

het exlibris een nieuw elan in vele landen. Boekmerken uit de Jugendstilperiode worden door velen nog steeds beschouwd als de mooiste die ooit op exlibrisgebied gerealiseerd werden.

Dezelfde negentiende eeuw ziet nog andere nieuwigheden in de exlibriswereld. Al zou een zekere Miss Jenkins, een Engelse dame, reeds in het begin van de negentiende eeuw de eerste exlibrisverzameling hebben aangelegd, het is pas naar het einde van die eeuw toe dat het aanleggen van verzamelingen gevoelig toeneemt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in hetzelfde Engeland in 1880 het eerste handboek over het aanleggen van een verzameling exlibris verschijnt.

Met het stijgend aantal verzamelaars groeit ook de behoefte aan onderlinge contacten. In 1891 ontstaan in Engeland en in Duitsland de eerste verenigingen voor exlibrisverzamelaars en -kunstenaars. Frankrijk volgt in 1893. Maar een poging om in België hetzelfde te doen, mislukt en dit ondanks de duidelijke belangstelling voor het exlibris en de aanwezigheid van belangrijke verzamelaars, zoals enkele jaren later in Antwerpen zal blijken.