Een ex wat?
Tony Oost
Het exlibris is een eigendomsmerk in een boek.
De meeste boekenbezitters merken hun boek door er hun naam in te schrijven, soms vervolledigd met hun woonplaats, de datum van verwerving of de plaats waar het boek werd aangeschaft of gekregen. Het zijn bijkomende elementen voor het verhaal over de verwerving van het boek.
Sommige boekenbezitters houden helemaal niet van het merken van hun boeken. Ze willen hun kostbaar of dierbaar bezit niet bevlekken met een gekriebelde naam noch met een uitlopende inktstempel of met een ingekleefd eigendomsbewijs. Ze zijn tevens heftige tegenstanders van het plaatsen van aantekeningen in een boek, zelfs al is het maar een vluchtig streepje potlood dat zo uitgegumd kan worden... Deze groep boekenbezitters wenst zijn heilige schatten zo zuiver mogelijk, zo onbezoedeld mogelijk in zijn bibliotheek een bevoorrechte plaats te geven. Dat is natuurlijk hun volste recht.
Een exlibrisliefhebber kiest ervoor zijn boek te individualiseren, te personaliseren. (afb. 1)
Hij of zij kocht een exemplaar van een massaproduct en maakt er een uniek exemplaar van. De trotse boekenbezitter brengt er een merkteken in aan dat iets vertelt over hemzelf, (afb. 2 en 4) zijn naam, zijn beroep, zijn interesses... (afb. 3) Hierdoor wordt het een uniek exemplaar in het bezit van een uniek persoon. Tezelfdertijd is zijn kostbaar bezit beveiligd tegen diefstal en verlies. Geraakt het verloren of uitgeleend, dan kan het dank zij de vermelde naam zijn weg naar de rechtmatige eigenaar terugvinden.
Het woord exlibris is afgeleid van de Latijnse woorden ex libris, letterlijk uit de boeken van. In uitbreiding krijgt het de betekenis van uit de bibliotheek van. Aaneengeschreven duidt ‘exlibris’ het voorwerp, het eigendomsmerk zelf aan. Ex Libris, of een gelijkwaardige variant als Dit is het boek van..., is de vaste uitdrukking die op elk exlibris voorkomt, en gevolgd wordt door de naam of de initialen van de boekenbezitter.
Naast deze verplichte woorden kan er nog tekst op het exlibris voorkomen. Naargelang het onderdeel van iemands bibliotheek kan er vermeld staan: ex musicis, ex numismaticis, ex eroticis, ex poeticis... Om het veiligheidsaspect te benadrukken staat er op sommige exlibris een bezweringsformule of boekvloek: Mijn, niet dijn! of Elk 't zijn! De naam van de lievelingsauteur (al of niet met een portret) of de titel van een lievelingsboek of een sprekend citaat geven evenveel facetten bloot van de boekenbezitter in zijn relatie tot zijn boek.
De oudste boekmerken, een woord dat in het Nederlands gelijklopend met exlibris wordt gebruikt, zijn met de hand aangebrachte en gekleurde wapenschilden die vooraan in de kostbare en verluchte handschriften werden aangebracht. Met de uitvinding van de boekdrukkunst en de grafische reproductietechnieken, kan het exlibris eenvoudig worden vermenigvuldigd om in het steeds uitbreidend aantal boeken in iemands bibliotheek te worden aangebracht. Ze groeien vlug uit tot kleine grafische kunstwerkjes, die vooraan in het boek worden gekleefd. Anderen verkiezen eenvoud: een papierstrookje met de afkorting EL gevolgd door hun naam: het letterexlibris. Wie zijn boeken kunstig laat inbinden, kan zijn wapenschild, zijn naam of zijn initialen in de boekband zelf aanbrengen; een zogenaamd supra libros.
Uitleenbibliotheken stempelen hun boeken met inkt of blind. Meer recent is het gebruik van een kleefstrook met een unieke
Afbeelding 2
Leo Muyldermans voor Jaak Braeken, lijncliché, Vlaamse motieven, 1948 (IEC)
streepjescode. In het begin bescheiden binnenin aangebracht, ontsieren ze nu provocerend de voorkaft! Een mooie en tot lezen aanzettende boekomslagillustratie wordt hierdoor onherroepelijk verminkt, maar de geautomatiseerde registratie verloopt vlotter! Vandaag kan een minuscule chip, vol informatie, op een willekeurige plaats in het boek worden verborgen en toch ‘leesbaar’ blijven voor registratie en tevens dienen als onzichtbaar anti-diefstalmiddel!
Een boekenbezitter kan zijn boeken dus op uiteenlopende manieren merken. Meestal gebruikt hij een kleinformaat prentje dat esthetisch verantwoord verwijst naar zijn bezit.
Samenvattend kunnen we stellen dat het exlibris een eigendomsbewijs is dat een boekenbezitter op het voorste binnenplat van de boekomslag aanbrengt. Dit boekmerk is een reproduceerbaar grafisch prentje dat verwijst naar het boekenbezit van een levend persoon of een instelling. De band tussen het exlibris en het boek is essentieel en onverbreekbaar.
Auteursrechtelijk beschermd