Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 200]

De handel tussen Vlaanderen en Spanje in de late middeleeuwen
André Vandewalle

De vroegste handelscontacten tussen Vlaanderen en het Iberisch schiereiland kwamen tot stand dankzij de bedevaarten naar Sint-Jacob van Compostella, die heel frequent waren in de 12de eeuw, en anderzijds de kruistochten, waarbij Vlaamse schepen aanlegden in Noord-Spaanse havens. Minstens vanaf het begin van de 13de eeuw werden zowel over land als over zee handelsgoederen uitgewisseld, waarbij het Vlaamse laken, ons uitvoerproduct bij uitstek, reeds een ruime afzet vond in het Spaanse gebied. Heel snel lokte dit product Spaanse kooplui naar Vlaanderen en meer bepaald naar het opkomende uitvoercentrum Brugge. Hier werden voor het eerst Spanjaarden gesignaleerd in 1230: het waren Baskische schepen die wijn vanuit de Franse Atlantische kust aanvoerden in het Zwin.

Van het land Spanje zoals wij het nu kennen was toen evenwel nog geen sprake. De Moren waren reeds ver naar het zuiden teruggedrongen, maar de politieke verbrokkeling op het schiereiland bleef groot. Het oudste onafhankelijke koninkrijk was Portugal. Het centrale koninkrijk Castilië verstevigde in 1230 zijn positie door de opslorping van Leon. In het noorden tegen de Pyreneeën bevond zich het koninkrijk Navarra. Ten zuiden hiervan lag het koninkrijk Aragon, waartoe ook Catalonië behoorde. De havensteden Barcelona en Valencia waren er intens betrokken in de Middellandse-Zeehandel waarin de Italianen de plak zwaaiden. Toen in het laatste kwart van de 13^de eeuw de Genuezen en wat later de Venetianen de scheepvaartroute via de Straat van Gibraltar naar de Atlantische Oceaan en de Noordzee in gebruik namen, stimuleerde dit ook de Catalanen en andere kooplui van het Iberische gebied tot een intenser gebruik van deze route.

Aan de Noordzeekust ontwikkelde Brugge zich in de tweede helft van de 13^de eeuw razendsnel tot het voornaamste aanvoeren verdeelcentrum. Niet alleen was er een goed toegankelijke haveninfrastructuur via het Zwin, maar tegelijk bood Brugge aansluiting tot een welvarend achterland met een bloeiende lakenindustrie. Handelaars

Lederen boekband met het wapen van Castilië-Leon, 16de eeuw Stadsarchief Brugge, Spaans consulaat
[Foto: Hugo Maertens]

uit Keulen, Hamburg, Dortmund en Lübeck, alle uit West- en Noord-Duitsland, zagen het eerst de voordelen in van een permanente vestiging en verwierven privileges in verband met hun verblijf en hun handel. Zij werden hier ’Oosterlingen’ genoemd. Bij hen voegden zich van langsom meer collega's uit Engeland, het Iberisch schiereiland en Italië. In de jaren 1260 bezochten handelaars uit Castilië, Aragon, Navarra, Portugal, Gascogne en Cahors de jaarmarkt van Rijsel en trokken na afloop hiervan naar Brugge. In 1279 legden kooplui uit Castilië, Aragon, Navarra en Portugal samen met de genoemde Zuid-Fransen een klacht neer bij de Vlaamse gravin tegen de misbruiken die in Brugge waren ontstaan bij het heffen van tol en het wegen van handelsgoederen. In 1280 kregen deze zuiderse handelaars de steun van de Oosterlingen, die gelijklopende belangen hadden. Na een harde boycotactie van twee jaar kregen zij samen genoegdoening, wat hun reeds sterk uitgebouwde commerciële positie in Vlaanderen aantoont.

In deze beginperiode van de Spaanse aanwezigheid in Brugge blijken de Catalanen en de Basken de sterkste vertegenwoordigingen te hebben gevormd. Door hun uitgebreide contacten in het Middellandse-Zeegebied en op het Iberisch schiereiland zelf konden de handelaars uit Barcelona, Valencia en Mallorca een ruim assortiment aan handelsgoederen aanvoeren, gaande van zuidvruchten en kruiden over kleurstoffen en papier tot leder en wol. De retourvracht die ze uit Vlaanderen meenamen bestond voornamelijk uit laken, kledij, koper en was. Uit Navarra kwamen garen, leder, zoethout, amandelen en zeildoek. Aragon stond in voor saffraan en rijst. Castilië leverde wol, bezaanleder, ijzer, smeer en komijnzaad. Uit Andalusië en meer bepaald Sevilla en Cordoba werden honing, olijfolie, leder, vijgen en rozijnen aangevoerd, uit Granada zijde.

[p. 201]

De Spaanse handelswaren vormden een zeer gegeerde aanvulling op het rijke handelsassortiment dat de Brugse markt te bieden had. Zij stonden er tegenover de ruwe grondstoffen en bulkgoederen uit Noord-Europa, de wijn uit Frankrijk, de verfijnde textielwaren en specifieke grondstoffen uit Italië en het Oosten en de eigen Vlaamse producten van de lakenindustrie en de kunstnijverheid. Brugge was de draaischijf geworden van de handel in Europa ten noorden van de Alpen. Soms begaven de vreemde handelaars zich ook dieper in Vlaanderen, zoals bijvoorbeeld de handelaars uit Barcelona, Valencia en Mallorca die zich in 1382 en opnieuw in 1405 lieten opmerken in Ieper en Gent.

Het huis van de Spaanse familie de la Torre in de Spanjaardstraat te Brugge, gebouwd rond 1500

Het aanvankelijke overwicht van de Catalaanse handelaars onder de Spanjaarden in Vlaanderen kwam ook tot uiting in de voorrang die ze namen bij de oprichting van de naties. Het langdurige verblijf op vreemde bodem leidde op natuurlijke wijze tot groepsvorming onder de personen van gelijke origine. Dit gaf hen niet alleen onderlinge steun maar maakte hen ook sterker in het afdwingen van handelsvoorrechten. Bovendien konden zij dan ook samen hun religie beleven. Het waren de eerste stappen tot het vormen van organisaties die ‘naties’ werden genoemd, ook wel ‘consulaten’ wanneer - zoals bij de Spanjaarden - de leiding aan consuls werd toevertrouwd. De naties hadden alle hun zetel in Brugge, ook de leden die eventueel in andere steden in de Nederlanden verbleven behoorden ertoe. Eén van de oudste, en zeker de oudste Spaanse, was de natie van Catalonië-Aragon, opgericht in 1330. Ze stond onder het oppergezag van de ‘Consulado del Mar’ van Barcelona. Waar ze haar eerste bestuursvergaderingen hield is niet duidelijk. Mogelijks vanaf halfweg de 14^de eeuw, maar zeker in 1396, huurden de Catalanen daartoe een huis aan het toenmalige Beursplein. Voor hun religieuze diensten konden zij terecht in de Karmelietenkerk.

De natievorming bij de Castilianen in Brugge verliep heel wat trager. In de eerste helft van de 14^de eeuw werden hun handelsbetrekkingen met Vlaanderen erg belemmerd door de aanhoudende politieke spanningen tussen Engeland en Frankrijk en de daarmee gepaard gaande piraterij. Vanaf het aantreden van graaf Lodewijk van Male verbeterde de toestand en werd de Castiliaanse handel in Vlaanderen herhaaldelijk begunstigd. In 1348 verkregen de Castilianen een uitgebreid privilege met persoonlijke bescherming in Vlaanderen, maar nog geen zelfbestuur. In de jaren 1350 kwam jaarlijks een vloot van wel veertig Castiliaanse schepen aanleggen in Sluis. Dit gebeurde eind mei of begin juni, na een tocht van een tot twee maanden vanuit de thuishaven. Vaak legden de schepen onderweg ook aan in Bayonne, Bordeaux of La Rochelle om er wijn in te slaan. De scheepsladingen werden verkocht in Brugge en de retourvracht werd ook daar aangekocht en op de foren van Ieper, Rijsel, Douai en Valenciennes. Eind augustus was de vloot paraat voor de terugreis naar Spanje.

Onder de exportproducten van de Castilianen nam de merinoswol veruit de belangrijkste plaats in. Sinds de aanvoer van de naar kwaliteit geprefereerde Engelse wol door de politieke omstandigheden steeds moeilijker en duurder was geworden, werd de Spaanse wol voor Vlaanderen steeds belangrijker. In de 15^de eeuw beleefde Castilië een geweldige economische expansie, die gepaard ging met een indrukwekkende exportstroom van Spaanse wol naar de textielcentra van Noord-Frankrijk, Vlaanderen, Brabant en Holland. Vandaar de steeds frequentere aanwezigheid van zeelui en schepen uit Baskenland, Cantabrië, Andalusië en Galicië in de havens van Rouen, Duinkerke, Middelburg en vooral Sluis. De ladingen hadden als eerste bestemming Brugge, waar de

[p. 202]

kooplui uit Burgos en andere Castiliaanse steden de handel in handen hadden en de verkoop aan de textielproducenten organiseerden. Na de beëindiging in 1443 van een decennialang conflict tussen de Hanze en Castilië over de handel op de Franse en Spaanse kusten, waarbij de Hanzeaten de handel in Spaanse wol en laken in de Hanzesteden zelfs lam legden, kreeg de wolaanvoer in Brugge nog een extra stimulans en kreeg het Brugse consulaat een belang zonder weerga.

Al in 1428 was de natie van Castilië in Brugge officieel erkend. In 1447 volgde dan het recht om zelf hun consuls aan te stellen. Vanaf 1432 kon zij beschikken over de Heilig-Kruiskapel bij de Franciscanen. Korte tijd later werd dit consulaat nog opgesplitst tussen de Castilianen en de Biskajers. De eersten, voor het merendeel afkomstig uit de toenmalige hoofdstad Burgos, eigenden zich een voorrang toe ten opzichte van de Biskajers en noemden zichzelf ‘de Spaanse natie’. Zij stonden op commercieel vlak onder het gezag van de ‘Universidad de la Contratatión’ in Burgos. De kooplui uit de noordelijke kuststreek hingen daarentegen af van de ‘Universidad’ van Bilbao. In 1455 werd, na voortdurende onenigheid, de splitsing uitgesproken. De natie van Castilië groepeerde verder de kooplui uit Burgos, Sevilla, Toledo, Segovia, Soria, Valladolid, Medina, Logrono, Najera, Navarette en andere steden uit het Castilaanse binnenland ten zuiden van de Ebro. De natie van Biskaje verenigde de handelaars en vooral zeelui en scheepseigenaars uit de Baskische provincies (Biskaje, Guipúzcoa, Alava), Cantabrië, Asturië en Galicië, de streken aan de noordkust dus. Elk van beide naties verkoos voortaan haar eigen consuls. Deze waren bevoegd om conflicten te berechten tussen hun eigen leden onderling, maar conflicten tussen leden van verschillende naties werden door het stadsbestuur beslecht.

Naar het einde van de 15^de eeuw toe tekenden zich donkere onweerswolken af boven de commerciële welvaart van Vlaanderen, die ook voor de Vlaams-Spaanse handel gevolgen hadden. Oorzaak was de politieke beroering na het tragisch overlijden van hertogin Maria van Bourgondië in 1482 en het aantreden van aartshertog Maximilaan van Oostenrijk, dat door de Vlaamse steden niet werd aanvaard. Dit leidde tot een zware opstand. Als represaillemaatregel nodigde Maximiliaan tot twee keer toe de vreemde handelnaties in Brugge uit hun zetel naar Antwerpen te verplaatsen. In 1484 gaven ze daar slechts schoorvoetend gevolg aan, maar bij de tweede en dwingender aanmaning in 1488, na de vernederende gevangenschap van de vorst in Brugge, werd de uitwijking een feit. Antwerpen, dat niet in de opstand betrokken was, was sinds enige tijd uitgegroeid tot een geduchte concurrent van Brugge. De Scheldehaven bood een betere toegankelijkheid dan het verzandende Zwin, en de handelsomstandigheden waren er moderner. Ook was de Vlaamse textielnijverheid fel achteruitgegaan. En nu brachten ook de politieke verhoudingen

Het natiehuis van Biskaje tegenover de Poortersloge in Brugge. Gekleurde prent uit Sanderus, Flandria Illustrata, 1641
Gent, Universiteitsbibliotheek

Brugge een zware slag toe. Na het sluiten van de vrede in 1493 hadden de Bruggelingen de grootste moeite om de vreemde handelsnaties ertoe te bewegen naar Brugge terug te keren.

Voor de naties van Aragon-Catalonië en van Biskaje gebeurde de terugkeer naar Brugge in 1493, voor die van Castilië pas in 1494. Vooral aan deze laatste waren zware toegevingen nodig geweest, die uitmondden in het meest verregaande privilege in Vlaanderen ooit

[p. 203]

aan een handelsnatie gegeven. Niet alleen werden alle oude voorrechten in ere hersteld, maar ook werd de stapel (het verkoopsrecht) van alle Spaanse wol, ijzer, olie en aluin in Brugge gevestigd. De stad wees hun bovendien een hele straat, de huidige Spanjaardstraat, toe als exclusief terrein om handel te drijven en met absoluut voorrecht om er huizen te kopen of te huren. Ze kregen er ook een groot huis en twee aanpalende panden ten geschenke om er de zetel van hun consulaat te vestigen. Ook de Biskajers kregen twee grote huizen op het huidige Biskajersplein, die ze wat later afbraken en door een indrukwekkende nieuwbouw vervingen. Aan de Aragonezen was eveneens een eigen huis beloofd, maar het is niet bekend wat ervan geworden is.

De terugkeer van de vreemde naties in Brugge was evenwel voor de meeste slechts tijdelijk. De vestiging van hun bestuurszetel belette trouwens niet dat vele handelaars individueel in Antwerpen achterbleven of hun aanwezigheid tussen beide rivaliserende steden verdeelden. Bovendien gold de stapelverplichting in Brugge niet voor alle waren en werd ze in het begin van de 16^de eeuw alweer beperkt tot de wol alleen. Ook de Spaanse importeurs van producten uit de Nieuwe Wereld in de Nederlanden kozen Antwerpen als hun basis. Zo bleven uiteindelijk alleen de handelaars in Iberische wol aan Brugge gebonden. Deze stad zou gedurende een groot deel van de 16^de eeuw het verdeelcentrum van de Spaanse wol in de Nederlanden blijven. De politiek van de Habsburgers, die in die periode zowel over de Nederlanden als over Spanje heersten, was daar overigens niet vreemd aan. Keizer Karel V bleef de handhaving van de wolstapel in Brugge genegen, wellicht om een zeker evenwicht tussen Vlaanderen en Brabant te bewaren. Hij zou ook de oprichting van een afzonderlijke Spaanse natie in Antwerpen beletten.

Wel verhuisde de natie van Aragon-Catalonië, wiens rol in de Spaanse wolhandel sterk afgenomen was, in 1527 haar zetel naar Antwerpen. Daarentegen richtte Navarra, dat nu ook bij het Spaanse koninkrijk was ingelijfd, in 1530 nog een nieuwe natie op in Brugge. Net als hun collega's uit Aragon-Catalonië stonden zij niet zelf in voor het vervoer vanuit Spanje, maar lieten dit grotendeels over aan de Biskajers.

Het volledige transport en bijna de hele handel in Spaanse wol in de Nederlanden in de 16^de eeuw was zo in handen van de Biskajers en de Castilianen. Tijdens het eerste decennium van de 16^de eeuw was de natie van Castilië verantwoordelijk voor de invoer van ongeveer 13000 balen wol per jaar in Brugge, wat zowat 85 procent van de totale wolinvoer door Spaanse handelaars betekende. In de jaren 1530 en 1540 steeg dit cijfer nog opmerkelijk en schommelde tussen de 20000 en 40000 balen per jaar. In 1548 bereikte de wolinvoer een piek met meer dan 50000 balen. De Brugse jurist en historicus Joos de Damhoudere schatte de invoer van Spaanse wol in 1546 op 6 à 7000 ton, Ludovico Guicciardini vóór 1560 op evenveel. De wol kwam voor het grootste deel aan in Arnemuiden en werd vandaar op lichters verscheept naar Sluis. In het verdeelcentrum Brugge werd de wol verkocht en doorgevoerd naar de textielcentra in Vlaanderen, voornamelijk

De Spaanse koopman Juan Lopez Gallo en zijn zonen in Brugge, geschilderd door Pieter Pourbus in Brugge, 1568 Brugge, Groeningemuseum
[Foto: Hugo Maertens]

de Leiestreek en de Westhoek. Ook de wol die eventueel in Antwerpen aankwam werd eerst naar Brugge doorgevoerd vooraleer over de productiecentra te worden verdeeld: zo werd de wolstapel van Brugge in stand gehouden en behield de stad niettegenstaande het verval een beduidende commerciële activiteit en een internationale dimensie.

Na 1550 begon echter ook deze laatste grote handelstrafiek af te nemen, eerst door de economische evolutie in Spanje zelf. Daar begon men in toenemende mate de wol zelf te verwerken en ging men er ook meer uitvoeren naar Italië. Gelukkig voor Brugge werd in die jaren de invoer van Engelse wol nieuw leven ingeblazen door de overbrenging van de stapel uit Calais naar de Zwinstad. Dit gaf hier nieuwe hoop voor het herstel van de vroegere koophandel, vooral toen ook in 1566 een nieuw zeekanaal naast het verzande Zwin in gebruik kon worden genomen. Maar toen kort daarop de opstand van de Nederlanden uitbrak bleek dat allemaal vergeefs. De Zwinstreek werd voor lange tijd oorlogsgebied en de Brugse voorhaven Sluis werd van alle handelsverkeer afgesloten. Antwerpen en de Schelde ondergingen trouwens hetzelfde lot. In Brugge trokken de naties van Biskaje en Navarra hun conclusies en doekten er in 1585 en 1586 hun handelsvestiging op. De Spaanse of Castilaanse natie bleef er nog tot 1705 bestaan, maar met een sterk gereduceerde activiteit.

Het feit dat de Spanjehandel in Vlaanderen na de 13^de eeuw voor het overgrote deel in de richting Spanje-Vlaanderen verliep en tot aan het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog in handen was van de Spanjaarden zelf, betekent niet dat er nooit Vlamingen aan die handel deelnamen. Een van de best bekende voorbeelden is de Bruggeling Colard de Mey, die wol importeerde in vennootschap met een koopman uit Burgos, maar in 1482 failliet ging. Anderen waren zelf actief in Burgos en op de Castiliaanse jaarmarkten, die in de eerste helft van de 16^de eeuw bloeiden. Er was toen echter nog geen sprake van een noemenswaardige uitwijking naar de Spaanse handelscentra. De kooplui uit Vlaanderen die werden aangetrokken door de handel met de producten uit de Nieuwe Wereld richtten zich in eerste instantie naar Portugal. Pas toen in het laatste kwart van de 16^de eeuw de rechtstreekse handelscontacten met de Spanjaarden in Brugge en Antwerpen waren weggevallen, kwam in Vlaanderen een echte trek naar de Spaanse handelcentra tot stand.