Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 195]

Koningen en onderdanen
Luc Duerloo

Wie over de Spaanse Tijd wil schrijven, moet puin ruimen. Veel puin, want geen enkel ander tijdvak uit ons verleden is zo met taaie mythen en vastgeroeste stereotypes beladen. In de canon van de vaderlandse geschiedenis wordt de Spaanse Tijd afgeschilderd als een bijzonder donkere periode, wellicht de donkerste van alle. In het collectieve geheugen roept ze spontaan associaties op met begrippen als ‘Ongelukseeuw’ en ‘dwingelandij’. Voor velen rijmt Spaans ook nog altijd op ‘Inquisitie’. Die drie begrippen moeten dan de periode van 1555 tot 1715 typeren. In deze stereotype visie staat het politieke leven in het teken van de dwingelandij, de onconstitutionele en onredelijke aspiraties van de Spaanse kroon om een absolutistisch regime te vestigen. Het sociaal-economische veld gaat gebukt onder de Ongelukseeuw, waarin de sluiting van de Schelde symbool staat voor een algemene neergang. Het culturele terrein zucht onder een verstikkende gewetensdwang, die door de Inquisitie tot stand zou zijn gebracht.

In wezen dateert dit beeld uit de negentiende eeuw. Zoals elke andere nieuwkomer in het concert der naties, had het jonge koninkrijk België behoefte aan een eigen verleden. Een glorierijk verleden natuurlijk, maar tegelijkertijd ook een verleden dat noodzakelijkerwijze moest uitmonden in de stichting van een eigen staat. Zo ontstond het metaverhaal van de vreemde overheersing. Onze gewesten, zo heette het, kwamen als gevolg van het huwelijk van Maria van Bourgondië met Maximiliaan van Oostenrijk eeuwenlang onder vreemde heerschappij. Eerst regeerden de Oostenrijkers, dan de Spanjaarden en vervolgens weer de Oostenrijkers. Toen kwamen de Fransen en tot slot de Hollanders. Het sprak voor zich dat geen enkel van deze regimes een goed rapport kreeg. Maar er waren wel gradaties. Al bij al konden de Oostenrijkers op een zekere waardering rekenen. De Spanjaarden eindigden echter afgetekend aan de staart van de klas. Twee factoren bepaalden dat resultaat.

Deze schilderijen stellen Filips de Schone en Johanna de Waanzinnige voor. De panelen werden uitgevoerd op het einde van de vijftiende eeuw door de Meester van het leven Jozef.
Brussel, Kon. Museum voor Schone Kunsten

Vooreerst was er de oudere traditie van de Zwarte Legende. In hun strijd tegen Filips II wonnen de opstandige Verenigde Provinciën sympathie door hun vijand in een slecht daglicht te plaatsen. Geen enkel argument of medium bleef daarbij onbenut. De gruweldaden die door het Spaanse leger in de Nederlanden werden aangericht en het tragische lot van de oorspronkelijke bevolking in de Amerikaanse

[p. 196]

Portret van Karel V, uitgevoerd omstreeks 1530 in het atelier van Jan Vermeyen. Brussel, Kon. Museum voor Schone Kunsten

kolonies werden op een hoop gegooid met de dood van Filips' oudste zoon, Don Carlos. Voor de auteurs van de Zwarte Legende maakte het allemaal deel uit van een groter patroon. De Spanjaard, beweerden ze, was van nature wreed en harteloos. De koning zou er niet voor terugdeinzen om zijn zoon te laten vermoorden. Zijn soldaten bezondigden zich aan wat men nu misdaden tegen de menselijkheid en genocide zou noemen. Spanje kortom, was een schurkenstaat. De Zwarte Legende hing weliswaar aan elkaar van halve waarheden en pure verzinsels, maar ze genoot wel veel weerklank. Ze mobiliseerde de opstandige gewesten en hun protestantse bondgenoten voor de strijd tegen de Spaanse macht. Daarbij drong ze ook diep in het collectieve geheugen door. Spanje mag dan al een geliefkoosd vakantieoord zijn voor de modale Nederlander of de modale Brit, maar dat belet niet dat het zestiende-eeuwse vijandbeeld van de Spanjaard nog altijd onbewust bij Hans of John met de pet doorleeft.

In de negentiende eeuw sloop het discours van de Zwarte Legende ook in onze geschiedschrijving binnen. Dat had alles te maken met de strijd tussen klerikalen en antiklerikalen. De dominante positie die de Rooms Katholieke Kerk in het jonge koninkrijk en vooral dan in Vlaanderen innam, was immers geconsolideerd in de Spaanse tijd. Juist daarom verheerlijkte de antiklerikale opinie de opstand tegen Spanje. De leiders van de Opstand zag ze als de grondleggers van de vrijheid van opinie, de verre voorzaten van het eigen liberale gedachtegoed. Hun tegenstanders golden als paaps en bekrompen, Spaans en tiranniek. De Zwarte Legende leverde hier de gedroomde munitie om de klerikale vijand te bestoken. Men zong geuzenliederen, eerde Egmond en Hoorn met stoeten en standbeelden en hekelde de plakkaten die de terechtstelling van protestanten bevalen. In dat klimaat kreeg de emigratie die na de val van Antwerpen (1585) op gang kwam, ronduit mythische proporties. Iedereen, zou men haast moeten geloven, die over intellect, talent, ondernemingszin of kapitaal beschikte, vluchtte het obscurantisme van het Zuiden en zocht zijn heil in het vrije Noorden. Daar legden de migranten de basis voor Hollands Gouden Eeuw. Het Zuiden zonk ondertussen weg in complete duisternis.

Het is vreemd hoe dergelijke verhalen blijven doorleven terwijl ze hun onmiddellijk politiek belang al lang hebben verloren. Het baat blijkbaar niet dat Nederlandse historici al meer dan eens hebben aangetoond dat men boven de grote rivieren echt niet op de migratie uit het Zuiden zat te wachten om tot expansie te komen. Het is veelzeggend dat we ontzettend veel weten over de emigratie naar het Noorden, maar dat historici de immigratie of de terugkeer naar het Zuiden nooit systematisch hebben onderzocht. Nochtans leveren de biografieën van Peter Paul Rubens en Justus Lipsius overtuigende voorbeelden van een succesvolle terugkeer. Het is ook typisch dat men er niet echt bij stilstaat dat Rembrandt, Van Dyck en Velasquez in feite generatiegenoten zijn. Dat met andere woorden de Hollandse Gouden Eeuw, de Vlaamse barok en de Spaanse Siglo de Oro samenvallen in de tijd. Daarom is er nood aan een grondige revisie van de Spaanse tijd. Niet om de pijnpunten die er zeker waren, met de mantel van de liefde toe te dekken, maar wel om de volheid van de geschiedenis recht te doen.

De natuurlijke vorst

Naar de normen van de tijd zijn de Spaanse koningen die over onze gewesten heersen, geen vreemde heersers. Ze zijn juist natuurlijke vorsten omdat ze onze gewesten door erfenis en niet door verovering verworven hebben. Het begint allemaal bij Filips de Schone (1478-1506) en Johanna van Castilië

Tekening van het tornooiharnas van Karel V

(1479-1555). Door hun huwelijk en enkele toevallige sterfgevallen worden de Nederlanden, de Oostenrijkse Erflanden en de Spaanse koninkrijken verenigd. Vanuit een juridisch standpunt hebben de Habsburgse vorsten van de Lage Landen Spanje geërfd, maar in de realiteit liggen de kaarten anders. De Nederlanden zijn ontzaglijk rijke gewesten, met grote en machtige steden. Ze domineren de belangrijkste handelsstromen. Men kan er snel grote kapitalen mobiliseren. De luxeproducten die er vervaardigd worden, zijn alom gegeerd. Dat zijn stuk voor stuk belangrijke troeven, maar Castilië en Aragon, die zopas door het huwelijk van de katholieke koningen Ferdinand (1452-1516) en Isabella (1451-1504) verenigd zijn, hebben er andere. De kroon van Aragon beslaat niet alleen het westen van het Iberische Schiereiland, maar strekt zich uit tot de Balearen, Sicilië, Napels en Sardinië. Die bezittingen bezorgen de koningen een machtspositie in Italië en in de Middellandse Zee. Castilië heeft zopas met de verovering van Granada (1492) de Reconquista afgerond. Aan de overkant van de Atlantische Oceaan dienen de onvermoede schatten van Amerika zich aan.

[p. 197]

De macht van de Spaanse koningen is van een heel andere aard dan die van de Bourgondische hertogen. Ze vertaalt zich veel directer in manschappen, in wapens, in goud en zilver. Vergeleken bij de Nederlanden, zijn de Spaanse steden eerder klein. Ze wegen veel minder op de politieke besluitvorming. Ze buigen zich ook gemakkelijker voor de wensen van de vorst. Vergeleken bij de Nederlanden, is de Spaanse adel opvallend machtig. De top van de adel, de zogenaamde grandes, beschikt over ontzaglijke domeinen. Ze vormen de kaders van de Spaanse legers, terwijl hun onderhorigen de mankracht leveren. De adel definieert zich nog heel sterk in de termen van de middeleeuwse ridderethiek. Anders zou het succes van de Don Quichote (1605) ook niet te verklaren zijn. Roem en eer worden op het slagveld

Dit wandtapijt toont het schouwen van de troepen bij Barcelona en behoort tot de reeks ‘De verovering van Tunis’, uitgevoerd omstreeks 1554 door het Brusselse atelier van Willem de Pannemaker
Madrid, Koninklijk Paleis

behaald en het is aan de koning om te bevelen waar dat slagveld ligt. In de Nederlanden is de kerk zeker niet onbemiddeld, maar bij vergelijking is de Spaanse kerk bijzonder rijk. Direct of indirect controleert de koning een groot deel van die rijkdom. Hij benoemt bisschoppen en abten en kan zo vele van zijn medewerkers aan een aanzienlijk inkomen helpen. De Spaanse kerk betaalt ook de Cruzada, een belasting die de koning in staat stelt om de strijd aan te binden met de vijanden van de Katholieke Kerk. Tot slot zijn er de grote voorraden edelmetaal in de Amerikaanse kolonies. Twee keer per jaar monstert de Zilvervloot aan. Ze brengt de koning een kapitaalsinjectie die andere Europese vorsten alleen maar kunnen benijden.

De Nederlanden hebben een groot machtspotentieel, maar het kan alleen indirect aangeboord worden. Zonder de medewerking van de standen en vooral dan van de steden, kan de vorst er niets bereiken. Spanje, Zuid-Italië en de Amerikaanse koloniën laten directe mobilisatie van machtsmiddelen toe. Daardoor verschuift het zwaartepunt van de Habsburgse monarchie onweerstaanbaar naar het Iberische Schiereiland. Filips de Schone regeert te kort om daar iets van te merken. Karel V (1500-1558) is nog een reizend monarch, die probeert om

[p. 198]

in al zijn gebieden aanwezig te zijn. Onder Filips II (1527-1598) treedt het overwicht van Spanje echter duidelijk op de voorgrond. Eens de zoveelste oorlog met Frankrijk beslecht is, keert de koning in 1559 terug naar Spanje. Hij zal het Iberische Schiereiland nooit meer verlaten. Nu en dan reist hij nog naar Aragon. Van 1580 tot 1583 verblijft hij in Lissabon, om de aanhechting van Portugal te consolideren. Voor het overige vertoeft hij in Castilië, in een almaar kleiner gebied om en rond de nieuwe hoofdstad Madrid. Zijn opvolgers zullen het Iberische Schiereiland nooit meer verlaten. Zijn zoon Filips III (1578-1621) gaat nog een keer naar Portugal. Zijn kleinzoon Filips IV (1605-1665) onderneemt zelfs die tocht niet meer. Zijn achterkleinzoon Karel II (1661-1700) komt nauwelijks nog buiten de omgeving van de hoofdstad.

Twee factoren versterken deze trend. De koninklijke hofhouding neemt vanaf Filips II sterk in omvang toe. De Spaanse koning is de machtigste monarch ter wereld en dat moet uit zijn entourage blijken. Er zijn nog maar weinig paleizen groot genoeg om al zijn hovelingen te herbergen. Een verplaatsing van het hof - zeker over een wat langere

Portretten van aartshertog Albrecht en infante Isabella naar Pieter Paulus Rubens, omstreeks 1620.
Londen, Nat. Gallery

afstand - is al helemaal een uitzichtloze opgave. Tegelijkertijd wordt de vorst een papieren koning. In Madrid zetelen allerhande raden die de besluitvorming voorbereiden. Ze winnen informatie in, wegen alle pro's en contra's af en produceren zo een niet aflatende stroom aan adviezen. De koning wordt geacht al die adviezen te lezen en te beslechten. Het slorpt het grootste deel van zijn dag op. Een plichtsbewuste monarch als Filips II laat er ook een flink stuk van zijn nachtrust voor. Van nature besluiteloos, kan hij eindeloos blijven tobben. Hij wordt er soms ronduit moedeloos van. Ook al zwoegt hij uur na uur, de papierberg lijkt alleen maar verder aan te zwellen. De niet aflatende stroom papier kluistert de vorst niet alleen aan zijn bureau, maar verplicht hem ook om binnen een redelijke afstand van de hoofdstad te blijven. Anders lopen de staatszaken nog meer vertraging op.

Het moet gezegd dat niet alle opvolgers van Filips II even nauwgezet tewerk gaan. Filips III heeft niet zijn vaders plichtsbesef. Karel II kan het gewoon niet aan. Beide laten het vele papierwerk over aan een reeks gunstelingen die - zolang ze het vertrouwen van de koning genieten - oppermachtig over de Spaanse Monarchie heersen. Ook Filips IV laat zich door een gunsteling bijstaan, maar blijft de staatszaken wel op de voet volgen. Net als zijn grootvader slijt hij het grootste deel van de dag in zijn werkkamer. In de Spaanse politieke cultuur vormt dat overigens geen probleem. De koning is nu eenmaal grotendeels onzichtbaar. Het hofceremonieel schermt hem af. Publieke optredens zijn zeldzaam en spelen zich veelal in de religieuze sfeer af. Een en ander verleent de koning een aura van sacraliteit. Het maakt geloofwaardig dat de Spaanse monarchie bij de gratie Gods gevestigd is om het katholicisme overal ter wereld te verspreiden en te beschermen.

Onderdanen, maar niet onderdanig

Voor zijn onderdanen in de Habsburgse Nederlanden is de Spaanse koning na 1559 in ieder geval een afwezige waarvan men het uiterlijk alleen door middel van portretten, gravures of muntstukken kent. In de Nederlanden laat hij zich vertegenwoordigen door een landvoogd. Traditioneel vertrouwt hij die taak toen aan een verwant, een prins of prinses van den bloede zoals dat heet. De landvoogd krijgt uitvoerige instructies mee die bepalen welke zaken hij aan Madrid moet overlaten en welke beslissingen hij eigenmachtig mag nemen. Hij wordt in zijn taak bijgestaan door drie raden, die elk een bepaalde specialisatie hebben. Als de landvoogd een man is, fungeert hij ook als opperbevelhebber van het Spaanse leger in de Nederlanden. De samenwerking tussen Madrid en Brussel loopt niet altijd even vlot. De traagheid van de postdienst is al een obstakel op zich. Bovendien verloopt de besluitvorming in Madrid tergend langzaam. Het duurt vaak maanden vooraleer de hele consultatieprocedure doorlopen is, de vorst of zijn gunsteling de zaak heeft beslecht en de landvoogd eindelijk een antwoord krijgt.

Op financieel vlak geldt al evenzeer de wet der traagheid. De Spaanse en Italiaanse soldaten die in de Nederlanden gelegerd zijn, krijgen hun soldij uit de Spaanse schatkist. In feite komt het geld van de Zilvervloot. Vandaar ook het debacle als de vloot in 1628 door Piet Heyn gekaapt wordt. Zelfs onder normale omstandigheden is het een hele onderneming om er voor te zorgen dat het leger elke maand uitbetaald wordt. Als de soldij te lang uitblijft, slaan regimenten aan het muiten en persen ze genadeloos de lokale bevolking uit. Voor de gemeenschappen die door de muitende troepen getroffen worden, is het een regelrechte ramp waarvan de gevolgen nog vele jaren nawerken. Maar dat is niet het hele plaatje. Op lokaal vlak en op de

[p. 199]

Zicht op het Coudenbergpaleis in Brussel door Jan Breugel de Jongere, omstreeks 1630
Madrid, Prado

korte en halflange termijn kan de last van de Spaanse troepen zonder meer ondraaglijk zijn. Toch is er ook een ander niveau in het spel. Over het hele grondgebied van de Habsburgse Nederlanden en op de lange termijn bekeken, is er natuurlijk wel sprake van een enorme economische transfer. Een transfer die in de huidige munt in de miljarden zou lopen en gedurende bijna anderhalve eeuw aanhoudt. Victualiën worden nu eenmaal in onze gewesten aangekocht. Soldaten besteden hun soldij grotendeels ter plaatse. Jaarlijks pompt Spanje dus een ontzaglijke som in de economie van de Habsburgse Nederlanden. Het is echt vreemd dat geen enkele historicus daar ooit een diepgaande studie aan heeft gewijd.

De vorstelijke macht vindt niet alleen allerhande praktische bezwaren op zijn weg. Ze wordt ook door een veelheid aan wetten en tradities beperkt. Elke provincie heeft zijn eigen contractuele band met de landsheer. Bij iedere troonsbestijging wordt die formeel door de blijde intrede bevestigd. De vorst zweert trouw aan de voorrechten van zijn onderdanen. Zij beloven op hun beurt gehoorzaamheid. Die laatste belofte is voorwaardelijk. Als de vorst de landsprivilegies schendt, hebben zijn onderdanen het volste recht om in opstand te komen. Meer dan eens maken ze van dit recht gebruik. Dergelijke opstanden zijn meestal lokaal en van korte duur. De opstand die in 1568 tegen het schrikbewind van de hertog van Alva uitbreekt, verspreidt zich echter over bijna alle gewesten, sleept 80 jaar aan en leidt uiteindelijk tot de scheiding van de Nederlanden. Uit die strijd wordt de Noord-Nederlandse Republiek geboren. In de Zuidelijke Nederlanden zijn de gevolgen niet zo eenduidig. Enkele gewesten staken uit afkeer voor het Calvinisme de strijd en verzoenen zich met de koning. Andere worden tussen 1578 en 1585 door Alexander Farnese heroverd. Farnese toont zich hierbij grootmoedig. De capitulaties die zijn overwinningen bezegelen, voorzien dat de aloude voorrechten gehandhaafd blijven. Ze stipuleren echter wel dat alle protestanten het gebied moeten verlaten. Zo ontstaat in het zuiden een uitgesproken katholieke politieke gemeenschap, waarin de geprivilegieerde standen - de clerus, de adel en de grote steden - een tegenwicht vormen voor de vorstelijke macht.

Het herstel van het Spaanse regime wordt succesvol afgerond onder het bewind van de aartshertogen Albrecht (1559-1621) en Isabella (1566-1633). Isabella huwt haar neef Albrecht en krijgt de Habsburgse Nederlanden als bruidsschat (1598). Samen besturen ze het gebied als soevereine vorsten tot Albrecht sterft. Gesteund door de blijvende aanwezigheid van het Spaanse leger, slaagt het aartshertogelijke bewind er in om de frontlijn met de opstandige Republiek te consolideren. Het nieuwe machtsevenwicht wordt door het Twaalfjarige Bestand (1609) bekrachtigd. Daarmee krijgt het bewind de handen vrij om de bevolking van de zuidelijke gewesten opnieuw aan de dynastie te binden. Het bedient zich daarbij van de Contrareformatie en van de opkomende barok. Direct en indirect versterkt het beleid de politieke en culturele uitwisseling tussen de Nederlanden en het Iberische Schiereiland. Een en ander wekt de spotlust van Bredero in zijn Spaanse Brabander (1617). Ten zuiden van de grens tussen het protestantse noorden en het katholieke zuiden ziet men dat anders. Daar schildert de Fluwelen Brueghel hoe Albrecht en Isabella mee aanzitten op een boerenbruiloft. Het is de doorstart van een soms stormachtige relatie, die beide partners diepgaand heeft beïnvloed.