Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 55

[p. 22]

Met het oog op het daarna
Interview met Gwy Mandelinck
Jooris van Hulle

Op 7 oktober 2005 hield Rutger Kopland de 16^de Van Gogh-lezing onder de titel Over het hiernamaals ('s Hertogenbosch, 2005). Daarin heeft hij het ondermeer over de betekenis van de Poëziezomers van Watou:

‘Wat Gwy en Agnes doen is zoiets als exploreren van grensgebieden, zoeken naar de plekken waar de vonk overslaat van het beeld, het schilderij, de tekening, naar het gedicht, de stem en - als de dichter wordt getoond op een videoscherm - naar het gezicht van de dichter. Er moet iets raadselachtigs, iets spannends gebeuren tussen die lege kamer, die verlaten stal en wat daar te zien is, wat je daar leest of hoort. Als je daar bent bekruipt je menigmaal een aangenaam gevoel iets absurds mee te maken, iets onmogelijks, iets voorbij de grens van het denkbare en benoembare. Daarbij komt dat de geografische context waarbinnen dit alles zich afspeelt een uithoek is, een vergeten streek in het uiterste zuiden van Vlaanderen. Hier houdt België op, in de verte bestaat België al niet meer, alles wat plaatsvindt is op de grens van het mogelijke, in België althans.’

Een gesprek met Gwy Mandelinck over 25 jaar Poëziezomers, die Watou definitief op de kaart van de herinnering hebben geplaatst voor al wie er ooit een of meerdere keren kwam.

Een kwarteeuw Watou nodigt waarschijnlijk, ook voor jou, uit even terug te blikken, te zien waar en hoe het allemaal begon en waar je nu staat.

‘Het concept van de Poëziezomers komt eigenlijk van heel ver. Als ik terugdenk aan mijn eigen kindertijd, stel ik vast dat ik via mijn vader altijd bij de literatuur terechtkwam. Die citeerde heel vaak Dostojewski, ook verzen van Goethe of Gezelle bleven in huis natrillen. Dat heeft me getekend. Ik voelde vaak de drang al wat ik zag in woorden te vatten. Toen er tijdens een vakantie in De Panne enkele regendruppels op mijn volgeschreven

Gwy Mandelinck en Jan Hoet bij werk van Robert Therrier.
Watou, Poëziezomer 2003: Opzij van het kijken.

blad vielen, lag er op mijn knieën een kleine aquarel. Later heb ik zowat hetzelfde ervaren met sneeuw. Na pogingen om iets te schrijven over sneeuw draaide ik mijn blad om. De onbeschreven keerzijde evenaarde perfect de sneeuw in de tuin. Lagen woord en beeld toen reeds in elkaars verlengde? Mijn poëzie is ook later in grote mate gebaseerd gebleven op visualiteit. Zo kun je mijn poëzie ervaren als het broeinest van alles wat hier nadien in Watou is gebeurd. Door mijn activiteiten in Kanegem waar ik in het Kloosterhuis poëzie bracht en exposities organiseerde, was ik al een beetje “gechambreerd” en toen ik later naar Watou was verhuisd, is de idee gegroeid om ook hier een link te leggen tussen diverse kunstdisciplines. Ik had toen al in één ruk mijn eerste boek over de Westhoek geschreven, een boek dat trouwens nogal wat stof deed opwaaien omdat ik de streek werkelijk als een buitenstaander had bekeken. Na de persvoorstelling vroeg de gemeentesecretaris me of ik iets kon doen voor het dorp dat volgens hem op sterven lag... Mijn antwoord was duidelijk: “Ik ken alleen dichters en beeldende kunstenaars.” Zo is het begonnen, op 17 augustus 1980 om precies te zijn: ik heb toen 15 dichters - allemaal onder de vijftig, dat was de grens die ik had gesteld - geïnterviewd op de Kleine Markt. Er was ook een tentoonstelling met een aantal beelden van José Vermeersch en schilderijen van Godfried Vervisch. En overal in het dorp, tot in de cafés toe, hingen er gedichten. Poëzie en beeldende kunst waren hier duidelijk aanwezig vanaf 1980.’

De Poëziezomers staan niet los van je eigen poëzie. Heb je toch niet het gevoel dat je roofbouw hebt gepleegd op je eigen creativiteit?

‘Ik heb me inderdaad voor een stuk moeten wegmartelen. Voor mij primeert nog altijd de poëzie. Die schrijf ik met de pen, op de vierkante centimeter, en in de zomer beleef ik met heel mijn lijf, met al mijn zintuigen een andere moeilijk te definiëren vorm van poëzie in co-productie met de beeldende kunst. Een soort “verbond” dat langzaam gegroeid is en zich nog steeds blijft ontwikkelen.’

Afbouwen zit er na 25 jaar duidelijk nog niet in. In ‘Gefragmenteerde antwoorden’, jouw inleidende tekst in de catalogus van ‘Nous le passage’, de editie van de Poëziezomer 2005, schrijf je: ‘Zolang het onmogelijke ons blijft boeien, is de vrees voor een verdwijnpunt voorbarig.’

‘Er is inderdaad een soort verslaving aanwezig. Ik kan niet leven zonder poëzie te schrijven, ik kan moeilijk leven zonder de Poëziezomers. De twee bodems waarop ik maximaal mezelf kan zijn, zijn over elkaar geschoven.’

Wat bedoel je precies met het onmogelijke dat blijft boeien?

[p. 23]

Beeldend werk: Berni Scarle, Profile; Gedicht: Dirk van Bastelaere, Allemaal Bloed.
Watou, Poëziezomer 2003: Opzij van het kijken.

‘Dat onmogelijke, dat is het waar Kopland het ook over heeft in zijn Van Goghlezing: twee disciplines die in elkaar overvloeien, die elkaar versterken, die elkaar op een of andere manier ombouwen. Een bijna onmogelijke opdracht omdat we absoluut iets meer willen dan het louter illustreren. In elkaars nabijheid moeten zowel het gedicht als het beeldend werk een nieuw elan krijgen. Het woord wordt als het ware “verstoffelijkt”, het krijgt een soort tastbaarheid en voelbaarheid. En anderzijds kan het gedicht het beeldend werk ruimtelijk een beetje verplaatsen. Ik stel vast dat bij elke zomerse creatie op de vragen die we ons stellen en die ook de toeschouwer zich stelt, “gefragmenteerde antwoorden” volgen. Of er ooit volledige antwoorden gekomen zijn?... Misschien bij de creatie van de theezakjes van Jan Fabre, waarin woord en beeld organisch in elkaar opgingen.’

De Poëziezomers staan ook, zoals je het zelf omschrijft, voor een vorm van beklijvende vergankelijkheid.

‘Voor mij persoonlijk bestaat Watou uit 25 verdiepingen. In totaal zijn hier ongeveer 1200 beeldende kunstenaars geweest of vond je werken van hen. Door hun aanwezigheid ben ik een soort wereldreiziger geworden. Dwalend door die 25 verdiepingen stel ik vast dat we vooral gewerkt hebben met het oog op het “daarna”. Ik denk hier aan het vers van Rutger Kopland, dat ook de titel van de zomer met het SMAK is geworden: “Voor het verdwijnt en daarna”. Ik geloof dat dat “daarna” voor ons heel belangrijk is. Tijdens de zomer beleef je, onderga je op een directe manier zintuiglijke ervaringen met het beeld, met het woord en met de omgeving. Daarin vormt het “daarna” een soort substraat; we werken voor de toekomstige herinnering. ledere bezoeker - en er zijn er die ieder jaar weer naar Watou komen - legt een persoonlijke catalogus aan van het beeldend werk maar ook van de gedichten. Ik hoor vaak dat mensen die anders niet aan het lezen van poëzie toe komen, de

[p. 24]

gedichten die hier werden gebloemleesd, blijvend koesteren.’

Kan hier dan worden gesproken van een soort spanning tussen aan de ene kant het voorbijgaande van Watou en anderzijds het doorwerken ervan naar de diepte toe?

‘Voor mij is het einde van de zomer nogal pijnlijk, het zijn mijn “hondsdagen”, de dagen dat de camions hier binnenrollen en alles weer wordt leeggeplunderd. Dan hangt er een immens gevoel van vergankelijkheid over dit dorp. Maar de keuze voor een tabula rasa is ook heel bewust. Er zijn een paar zaken overeind gebleven - het Claus-silhouet door Raveel gecreëerd, de betonnen uitkijkpost van Stéphane Beel, het in memoriam-venster voor Eddy van Vliet - maar de afbraak van de werken kan de indruk wekken dat Watou staat voor een maximale vorm van vergankelijkheid. Maar eigenlijk vergis ik mij. Die vergankelijkheid is niet zo extreem als ik denk. In die 25 jaar hebben we ondertussen een half miljoen bezoekers gehad. Ik denk dat in het geheugen van die bezoekers zoveel is overgebleven dat Watou niet echt vergankelijk kan zijn. Via hun zintuiglijkheid bewaren ze Watou, integreren ze het voor een stuk in hun eigen leven. Ik zie het o.m. aan de vragen die we hier heel het jaar door krijgen in verband met een gedicht dat iemand gelezen heeft en dat hij nu wil gebruiken voor een geboorte, een huwelijk, een overlijden... Watou grijpt in in het leven van de bezoekers. Ook voor mij is

Over het nuttig effect van Watou in de zomer

‘Wat moet je met woorden waar alles al mee is gezegd
Leg ze onder of op het water
dat niet mag stromen anders blijft niets meer gelijk
Smoor zodoende het snateren van woorden
Drijf ze in kooien Pluk ze

Hang ze aan van die masjienes
die doen alsof vliegen een kwestie is van vernuft
niet van ontsnappen Plaats ze tegen de muren
het geeft niet waar ze hebben geen gewicht
ze brengen niks teweeg ze kunnen geen kwaad’ -

Dit zei je in de auto naar Watou,
waar we evengoed later rondliepen hand in hand,
de woorden klonken overal en wij
trokken ze aan en uit, we zaten erop in de bomen,
smeerden ze in ons haar en we aten ze en we
zwommen erin. We konden geen woord meer horen

toen we wegreden maar we waren gelukkiger dan
tevoren (zei je, vrolijker dan in jaren).

Anton Korteweg (red.), Terugdoen. 25 gedichten voor 25 jaar Watou, P. Leuven, 2005.

dat gevoel van houdbaarheid heel tastbaar: via de poëzie en de beeldende kunst heb ik de wereld rond kunnen reizen omdat ik via de aanwezigheid van de kunstenaars de psychè van hun land heb kunnen vatten. In en door de vriendschap met een groot aantal van die kunstenaars wordt het gevoel van vergankelijkheid dat me telkens wel weer overvalt aan het eind van de zomer, grotendeels tot een minimum gereduceerd.’

De keuze voor installaties brengt voor een groot gedeelte de niet-houdbaarheid met zich mee.

‘Er is duidelijk een periode geweest dat die installaties bijna overwegend aanwezig waren en heel zwaar hun stempel drukten op het hele kunstgebeuren. Nu zijn vooral fotografie en videocreaties aan de orde. Met het - voor een stuk dan toch - verdwijnen van de installaties is ook de bedreigende vergankelijkheid ervan voorbij. In de voorbije 25 jaar hebben we hier in Watou prachtige zaken opgebouwd: de theezakjes van Fabre bijv., een project dat nooit werd herhaald, dat gebonden was aan de elf weken van de zomerexpositie en nadien, als de zakjes waren weggeknipt en het water weggelopen was, restte een

[p. 25]

lege ruimte met daarin nog eventjes de geur van thee... Maar de bedwelming die van die installatie uitging, die is gebleven. Misschien is het meest vergankelijke project dat geweest met de varkens van Wim Delvoye. Het hele project was bedacht, er zouden voor de 23^ste editie 23 varkens getatoeëerd worden, maar de acties die Gaia plande, hebben alles verhinderd. Hier hebben we de vergankelijkheid maximaal toegepast.’

Het werk van Fabre is verdwenen, maar is nu toch al in de collectieve herinnering van zoveel duizenden bezoekers een klassieker geworden. Ook de omstandigheden, de ruimte waarin het werk werd getoond, speelde hier een niet onaanzienlijke rol.

‘Alleen al omdat in de plastiek bescherming die werd aangebracht er een gaatje was, werd op die manier de hoogte van het werk bepaald. En omdat we een venstertje in de kelderruimte hadden opengemaakt, ontstond er een lichte wind, die elk zakje constant deed bewegen als een “krinkelende winkelende waterding”. Maar het klopt dat de installaties die hier werden gecreëerd voor een stuk zijn ontstaan vanuit een plaats, die determinerend kan werken. Ik herinner me nog Rui Chafes, wiens monumentale metalen sculpturen bijna letterlijk zijn ontstaan binnen de ruimte van de grote schuur waar ik hem naartoe had geleid. Iets identieks is gebeurd met Cabrita Reiss, die rond de boom die hij had gezien op de parkeerruimte, “la maison des poètes” heeft laten bouwen. De natuur helpt ons dingen opbouwen, maar ook weer afbreken: met de eerste herfststorm is dat huis ingestort. Het weerloze is hier sterk aanwezig.’

Een van de meest vérgaande voorbeelden van beperkte houdbaarheid was de installatie van geurkunstenaar Peter de Cupere. Zelfs tijdens zijn bestaan was het werk al beperkt houdbaar en moest de geur worden bijgewerkt...

‘De jonge kunstenaar had in de oude koeienstal een rietveld aangebracht waarin de bezoeker, overweldigd door de geur van rotte vis, zijn weg moest zoeken. Na enkele weken was die geur duidelijk afgezwakt en moest er “vis” worden aangevuld. Uiteindelijk heeft het werk, naar het einde van de zomer toe, zichzelf opgeheven.’

Voor een jonge kunstenaar als Peter de Cupere, die tot dan relatief onbekend was, betekende Watou ook een doorbraak. Ook dat aspect bepaalt mee het blijvende karakter van Watou.

‘Hier is inderdaad veel gebeurd, ook voor jonge artiesten. Zo is Berlinde de Bruyckere hier een vaste waarde geworden. De eerste keer was ze aanwezig met haar rozen in lood, een werk dat tot de collectie van het SMAK behoort. Ze is toen wel twee of drie keer komen kijken waar ze het zou plaatsen. Het vergankelijke kan dus ook in de opbouw zitten. Het kan gebeuren dat kunstenaars een werk plaatsen en het nadien weer elders gaan opzetten. Zo ontstaat er een creatieve mobiliteit. De locatie eist veel van de kunstenaar en die transformeert voor de beperkte periode van de zomer de ruimte waarvoor hij opteerde. Inhoudelijk wordt dus elk jaar een tabula rasa gemaakt, maar vormelijk blijven het dorp en de ruimtes de woelbodem waaruit vernieuwing, waar we toch altijd naar streven, ontstaat.’

Als we het hebben over jonge kunstenaars en de vernieuwing waarvoor ze staan,

Pedro Cabrita Reiss, La maison des poètes.
Watou, Poëziezomer 2001.

denk ik ook aan iemand als Pieter Vermeersch.

‘Hij was hier in 2004 met een monumentaal werk dat hij, eens de zomer voorbij was, heeft moeten stukzagen. Er waren maar twee mogelijkheden: ofwel moesten we het dak van de schuur wegnemen, ofwel dat immense schilderij stukzagen. Ik ben wel eens hierin heel ver gegaan, n.m. met de Papaver van Panamarenko. Om dat werk te kunnen plaatsen hebben we de nokstructuur moeten afbreken, deurgaten verbreden.... We hebben de ruimte geforceerd zich aan te passen aan dat werk van Panamarenko. Het is meer dan een keer gebeurd dat we de ruimte moesten dwingen zich te integreren in het werk zelf. Dat gebeurt bijna organisch, het behoort tot het rijpingsproces van het evenement. Voor mij zijn dat overigens de mooiste momenten.’

Anderzijds ben je ook een bevoorrecht bezoeker...

‘Ik moet bijna elke dag alle locaties ten minste één keer bezoeken o.m. om na te gaan of niets beschadigd werd. Dat geeft je

[p. 26]

uiteraard de ruimte en de tijd om ook echt te gaan samen-leven met de werken en de gedichten. Samen met mijn vrouw vorm ik de “nachtwacht” van Watou.

Voor de bezoeker zelf ligt dat helaas iets anders. We stellen wel vast dat de Nederlanders, die vaak voor enkele dagen in de Westhoek komen logeren, de Poëziezomer heel grondig bezoeken.’

De catalogi bij de Poëziezomers bevestigen dan weer het houdbare van Watou.

‘De catalogi vullen nu al een hele boekenplank. We hebben daarnaast ook heel wat videomateriaal, we hebben een uitgebreid fotoarchief, we hebben de stemmen van de dichters, we hebben de teksten die werden gevisualiseerd....’

Voor de dichters is aanwezig zijn in Watou ook van uitzonderlijk belang geworden.

‘Er heeft zich een grondige verschuiving voorgedaan bij de benadering van de poëzie. Vroeger had je uitgebreide recensies en besprekingen, grote interviews... Nu wordt poëzie niet meer uitvoerig besproken. Poëzie wordt nu, mede als een gevolg van wat we hier gedaan hebben, benaderd vanuit een andere invalshoek. Hugo Brems schrijft in zijn inleiding bij “Nous le passage” editie 2005: “Er ontstaat een nieuw literatuurconcept dat deels overlapt wordt met de gevestigde literatuur, maar deels ook een eigen weg gaat. De contouren ervan zijn vooralsnog nauwelijks te beschrijven, maar het lijkt erop dat aspecten als entertainment, lichtheid, nut, wisselwerking tussen individu en collectiviteit, onberegelde creativiteit en expressiedrang, toeval en snelheid er deel van uitmaken: een literatuur die zich niet keert tegen de dominante consumptiecultuur, maar er zich goed in voelt.”

Er zijn ondertussen ook in Nederland al een hele reeks “poëziezomertjes” uit de grond gestampt. Ik heb daar geen bezwaar tegen, als er maar gestreefd wordt naar niveau. Voor mij is het probleem bij de selectie van de poëzie vooral gelegen in het feit dat we in hoofdzaak met Nederlandstalige poëzie werken en dat we nu eenmaal in een relatief klein taalgebied wonen. Terwijl ik mezelf een bepaalde vorm van subjectiviteit permitteer, probeer ik radicaal te kiezen voor kwaliteit en daarbij alle poëtica's aan bod te laten komen. Maar we hebben ook de wereldpoëzie in beeld gebracht: Kavafis, Neruda, Pessoa,

Jan Fabre, De theezakjes
Watou, Poëziezomer 1995, Dichters rond de beeldende kunstenaar Jan Fabre.

Hölderlin... Ik heb altijd over de grens willen kijken.’

Mag ik ervan uitgaan dat die indringende manier van omgaan met de poëzie ook je eigen poëzie heeft beïnvloed?

‘Mijn eigen poëzie is erdoor verrijkt, ik heb ze opengebroken. Ik zat in een meer traditionalistische trend, ik was door mijn zintuiglijkheid zeer aards georiënteerd. Het landschappelijke heb ik in grote mate geweerd om te gaan werken met de binnenkant van de mens, die veel universeler is dan de regio waar je al dan niet toevallig terechtkomt. Die evolutie was er al in mijn bundel “De buitenbocht” en die heb ik verder doorgetrokken in “Overval”.’

In de manier waarop de poëzie wordt gebracht in Watou creëer je ook een spanningsveld: poëzie is in zijn geschreven vorm blijvend, terwijl hier vaak alleen de stemmen te horen waren, of de gedichten, zoals in 2005, oplichtten op legstenen.

‘Via de stem hebben wij altijd een opstap willen bieden naar de bundel. Bezoekers kopen vaak de bundel waaruit een gedicht werd gebloemleesd. Op een of andere manier zijn wij een soort voorportaal naar de poëzie toe, ook voor die van de jongste generatie. De legstenen die in 2005 werden aangebracht, werden vaak vergeleken met grafzerken. Maar we accentueerden vooral het feit dat dichters en hun gedichten niet afsterven, maar steeds blijven terugkomen. De bezoeker moest het geduld weten op te brengen om de verzen die even waren verdwenen weer te zien oplichten. Watou vraagt geduld. Watou leeft met gereduceerde snelheid.’