Vlaanderen. Jaargang 54

[p. 29]

Het ‘Palais de Papa’
De betekenis van Maurice Roelants voor het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel
Patricia Quintens

Maurice Roelants' bedrijvigheid in het Vlaamse cultuurleven in Brussel is op zijn zachtst gezegd opzienbarend. Om niet te vervallen in een droge opsomming van voorzitterschappen en actieve lidmaatschappen van deze of gene Brusselse vereniging of instelling, lijkt het nuttig om zijn rol in het Paleis voor Schone Kunsten en de daarmee verbonden Vlaamse verenigingen en activiteiten te bekijken. De bestaande literatuur over 76 jaar Paleis eert in hoofdzaak de werking van de tentoonstellingen en de muziekconcerten, bewierookt het bestuur van het eerste uur, dat exclusief Franstalig was, en vertelt een kleinigheid over de Vlaamse aanwezigheid en haar activiteiten. De courante literatuur over Maurice Roelants vermeldt doorgaans slechts in één zin zijn betrokkenheid met het Paleis voor Schone Kunsten: als lid van de raad van beheer van het Paleis en als stichter en afgevaardigd beheerder van het Kunst- en Kultuurverbond.

Intrede in het Paleis

De unieke infrastructuur van het eerste Kunstencentrum, het Paleis voor Schone Kunsten - thematisch vormgegeven door de mecenas Henri Le Boeuf - komt eind 1928 in handen van een team enthousiaste Franstalige jongeren: Pierre Janlet wordt secretarisgeneraal, Marcel Cuvelier staat in voor de muziek, Claude Spaak en Robert Giron zijn verantwoordelijk voor de tentoonstellingen, Adrien Mayer voor het toneel en Charles Leirens krijgt de algemene leiding in handen.

Koning Boudewijn op bezoek bij Roelants in het PSK
[AMVC-Letterenhuis]

Het feit dat het PSK door en voor een Franstalige elite wordt opgericht, zal als een rode draad doorheen zijn geschiedenis blijven lopen. Of zoals Maurice Roelants in De Telegraaf van 9 januari 1929 het eeuwige Belgische probleem delicaat samenvat: ‘Dat het Kunstgebouw in eerste instantie op het Zuiden openstaat: het is in de huidige omstandigheden een onontkombaarheid, maar de wijze waarop het Vlaamsche Volkstooneel en een paar Vlaamsche sprekers er ontvangen worden, schijnt er op te wijzen, dat de eentaligheid der leiders slechts een gedeeltelijke hindernis is om zich naar meer dan één cultuur te keeren’. Roelants zal pakweg een half decennium later vlekkeloos op dat gegeven inhaken.

In 1937 organiseert Roelants in opdracht van de Vereniging van Letterkundigen in het PSK de Hoogdagen van de Vlaamse Letteren, een boekenbeurs avant la lettre. Het is de eerste activiteit die hij daar opzet. Zijn organisatietalent komt er volop tot zijn recht. Roelants wil in het verfranste Brussel de Vlaamse literatuur introduceren én de Vlaamse letterkunde confronteren met buitenlandse schrijvers uit de omliggende landen. Zo zijn onder meer Jules Romains, Jules Supervielle en Giuseppe Ungaretti van de partij, en ook de Duitser Rudolf Schröder, die eerder werk van Karel van de Woestijne en Stijn Streuvels heeft vertaald. Ongeveer tweeduizend toeschouwers nemen op 13, 14 en 15 november deel aan een waaier van literaire podium- en andere activiteiten. Op zaterdag 13 november regelt Roelants voor de buitenlandse gasten een bezoek aan het Gezellemuseum en aan het Museum voor Schilderkunst in Brugge, en 's anderendaags opent de boekententoonstelling in de grote zaal voor beeldhouwkunst. Daar wordt een overzicht van de

[p. 30]

stromingen in de Vlaamse literatuur sedert de Eerste Wereldoorlog gegeven, gekoppeld aan de relatie tussen de Noord- en Zuid-Nederlandse literatuur. Op het namiddagprogramma staat een colloquium over de betrekkingen van cultuur-, toneel- en jeugdverenigingen met de literatuur. 's Avonds vindt de première plaats van De Ekster op de Galg - een nieuwe creatie van Herman Teirlinck - door het gezelschap van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg van Brussel. Maandag 15 november brengen de buitenlandse gasten van de Vereniging van Letterkundigen onder Roelants' leiding een bezoek aan de stad Antwerpen en het toenmalige Letterkundig Museum (vandaag het AMVC-Letterenhuis). 's Avonds wordt in Brussel Joost van den Vondels Lucifer opgevoerd door het gezelschap van de Antwerpse Koninklijke Nederlandse Schouwburg. Meteen een ambitieus programma.

Maurice Roelants heeft dus zijn entree niet gemist. Meer nog: na de Hoogdagen is het duidelijk dat hij en niemand anders August Vermeylen zal opvolgen als voorzitter van de VVL. Begin december 1937, het PSK viert dan zijn tiende verjaardag, doen zich echter openlijk de eerste taalproblemen voor. Uit de parlementaire annalen blijkt dat VNV-volksvertegenwoordiger Albert D'Haese zich ergert aan de eentalig Franse reclame en publiciteit: ‘Vlaanderen betaalt, evengoed als Wallonië, voor het Paleis voor Schone Kunsten. Welnu, ga naar dit Paleis. Beproef om er een of andere inlichting te ontvangen in de taal van Vlaanderen. Kijk naar affiches, naar de publikaties. Alles ééntalig Frans!’, heet het in een parlementaire interpellatie. Dat is volgens socialistisch volksvertegenwoordiger Louis Piérard niet zo, behalve dan wanneer een Franstalige dochtervereniging zelf instaat voor de promotie en het drukwerk. Sedertdien zijn er nog dergelijke interpellaties geweest. Pas in 1966 komt daar verandering in.

Aangezien het Paleis voor Schone Kunsten zelf geen activiteiten organiseert, richt het in zijn schoot een aantal autonome (dochter)verenigingen op. De eerste Vlaamse organisatie binnen de structuur van het PSK is Tooneeljeugd, opgericht onder impuls van Maurice Roelants en Cyriel de Baere in 1941. Tooneeljeugd kent tijdens zijn eerste seizoen een geweldig succes. Roelants' rechtstreekse betrokkenheid met het PSK begint dat jaar. In een brief van 21 mei aan Pierre Le Boeuf (zoon van), aanvaardt Roelants het lidmaatschap van de raad van beheer van het Paleis. Uit het verslag van de beheersvergadering van 30 mei 1941 blijkt dat hij Paul Hymans opvolgt, hoewel later in een artikel van zijn hand in de De Brusselse Post (1966) staat dat hij tijdens de oorlog in de plaats van August Vermeylen in de beheerraad wordt opgenomen. Daardoor kan de indruk ontstaan dat Roelants zijn intrede in het Paleis voor Schone Kunsten zelf min of meer geromantiseerd heeft. Nochtans vinden we in het verslag van de buitengewone algemene vergadering van het Kunst- en Kultuurverbond van maandag 14 december 1964 voor het eerst deze verklaring: ‘het woord aan M. Roelants, stichtend lid [...] [en hij vertelt] hoe hij door wijlen A. Vermeylen voorgesteld werd als beheerder van het Paleis voor Schone Kunsten, toen hem (Vermeylen) door de Duitsers alle aktiviteit was ontzegd’.

Als Vlaming tracht Maurice Roelants binnen de beheerrraad van het PSK voortdurend de Franstalige meerderheid te doen beseffen wat de Vlamingen van het - Nationale - kunstencentrum op artistiek en cultureel vlak verwachten. Midden de jaren '60 doet er zich een markante gedaantewisseling voor in de instelling. Naar wat we kunnen opmaken uit het verslag van de vergadering van de beheerraad van 16 maart 1966, is de oorzaak hiervan drieledig: de ontbrekende subsidies, de positie van de Vlamingen en een nieuw Paleis voor Schone Kunsten. Roelants wordt de draaischijf in de nieuwe politiek die er op gericht is overheidsdotaties te verwerven. Het Paleis heeft tot 1966 zijn onafhankelijkheid weten te bewaren door te overleven zonder staatstoelagen. Deze visie was uitstekend in 1928, maar niet meer leefbaar in 1965. In een toespraak voor een raad van beheer van vermoedelijk begin 1966, schrijft Roelants hierover: ‘Het Paleis zonder subsidies, heeft altijd moeite gehad om zichzelf te bedruipen [...]. De oude trotse houding om dat uitsluitend uit eigen zelf verdiende financies te doen is niet meer te handhaven. [...] Het is onzin niet één miljoen te besteden aan een nationaal Europa-Paleis in de hoofdstad, waarin frans- en nederlandssprekenden identieke zorgen hebben om part en deel te hebben aan de universele cultuur’. Roelants geldt steeds sterker als verbindingsman naar betoelagende overheden toe en dat versterkt zijn positie in het Paleis.

Het vraagstuk of knelpunt van de Vlaamse vertegenwoordiging in het Paleis voor Schone Kunsten staat trouwens op 6 oktober 1965 voor het eerst op de agenda van de beheerraad. De Vlaamse ontvoogding én Brussel als hoofdstad van de twee taalgemeenschappen leiden ertoe dat medio maart 1966 ook de raad van beheer van het Paleis onder Roelants' impuls een grondige gedaanteverandering ondergaat. Van dan af bestaat hij voor de helft uit Franstalige en voor de helft uit Nederlandstalige leden, te weten: Raymond Herreman, Emile Langui, Piet Vermeylen, Maurice Roelants, Richard Declerck, Piet De Somer, Jan De Spot, Théo Lefèvre, Herman Liebaers, Maurits Naessens, Louis Roppe, Robert Vande Putte en Marcel Van Audenhove. De stempel van Roelants wordt goed zichtbaar: Herreman, Langui, Vermeylen en Declerck zijn vrienden van hem. Uit een vertrouwelijke nota van Pierre Janlet aan Maurice Roelants, gedateerd 29 januari 1965, blijkt dat deze paritaire samenstelling niet overal in goede aarde valt. Janlet vraagt Roelants of hij zich niet kan vinden in een beperkter Vlaamse vertegenwoordiging in de beheerraad: ‘Ne pourriez-vous pas voter, sans arrière-pensée, la solution proposée pour le premier problème (disons, entre nous, la solution 35%) qui, [...], donne largement satisfaction du point de vue limité des flamands à Bruxelles, [...]’. Maar Roelants speelt op handige wijze de ‘bovenlokale draagwijdte van de instelling’ uit, zodat de Franstalige meerderheid met tegenzin toegeeft.

Men kan dit feit uiteraard niet los zien van de stappen in de staatshervorming, toen nog als culturele autonomie, waarbij het vroegere ministerie van Nationale Opvoeding en Cultuur gesplitst wordt. Renaat van Elslande is in die jaren bevoegd minister aan Vlaamse zijde, en Roelants is nooit ver uit de buurt. Als het Paleis voor Schone Kunsten ook Vlaamse subsidies wil krijgen, moet het zijn structuur aanpassen.

Een nieuw PSK

De stuwende kracht die aan de basis ligt van de opmerkelijke veranderingen in het Paleis voor Schone Kunsten in de periode 1965-1966, is Maurice Roelants. Zo lezen we althans in de hierboven genoemde vertrouwelijke nota van Pierre Janlet: ‘Mon cher Roelants, [...] Votre conception d'un nouveau Palais des Beaux-Arts moins libéral et plus

[p. 31]

social, moins bruxellois et plus national que celui de 1929-1965, est cohérente et impressionnante. Je suis d'avis qu'elle mérite la plus grande attention et il est bien possible que ce soit la solution de demain. [...] ce n'est pas la solution d'aujourd'hui [...] que le Conseil [...] n'est pas prêt à (l')adopter’.

Weer kan Roelants zijn ideeën doordrukken en een jaar later, in maart 1966, wordt het louter Franstalige Brusselse PSK inhoudelijk omgevormd tot een nationaal kunstencentrum dat een meer sociale en nationale rol gaat vervullen, met aandacht voor de beide nationale culturen en dat democratisch van aard is. Daarnaast zal de instelling zich ook intensief voorbereiden op zijn toekomstige taak in Brussel, hoofdstad van Europa. Dus een meer sociaal, nationaal en internationaal Paleis voor Schone Kunsten.

In datzelfde onrustige jaar 1966 wordt op voordracht van Piet Vermeylen het vicevoorzitterschap met eenparigheid van stemmen toevertrouwd aan Maurice Roelants ‘die zich gedurende vele jaren onbaatzuchtig en met inzet van al zijn krachten heeft gewijd aan de Vlaamse artistieke activiteiten van het Paleis’ (raad van beheer van 16 maart 1966). Op dat ogenblik is Roelants de oudste beheerder, maar hij is slechts 41 dagen vicevoorzitter: hij overlijdt op 25 april.

Piet Vermeylen zal, zo blijkt uit zijn memoires, twee jaar na diens overlijden Roelants' rol nogmaals onderstrepen: ‘Op 15 mei 1968 mocht ik in het Paleis voor Schone Kunsten de Nederlandse Dagen openen, die tot 8 juni plaatsvonden. Ik leidde Garmt Stuiveling en Marnix Gijsen in, maar bracht vooral



hulde aan de pas overleden Maurice Roelants, die na August Vermeylen zoveel voor de Vlaamse zaak in het Paleis voor Schone Kunsten had gedaan. De gunstige atmosfeer in het Paleis was zijn werk, zei ik, en een bijzondere hulde in het vooruitzicht stellend besloot ik: ‘Vandaag wil ik nochtans deze Dagen niet openen zonder hem te begroeten met de woorden: ‘Alles komt terecht’. We gaan over naar ‘Het leven dat wij droomden’ (Een gulzig leven, Leuven, 1984, p. 185).

Tooneeljeugd

Er zijn uiteraard nog andere elementen die Roelants' intrede in de hoogste organen van het Paleis voor Schone Kunsten hebben versoepeld. In 1941 sticht hij met Cyriel de Baere een Nederlandstalige toneelvereniging die de naam ‘Tooneeljeugd’ draagt. De doelstelling ervan is om ‘voor de Vlaamse jeugd en met de Vlaamse jeugd van de Brusselse agglomeratie de grote klassiekers van de Vlaamse en universele theaterliteratuur te brengen’. De allereerste opvoering vindt plaats op zaterdag 21 november 1942. Op het programma staat Adam in Ballingschap van Joost van den Vondel. Het eerste seizoen (1942-1943) is een onverwacht succes: 1300 kandidaat-leden melden zich aan. De vereniging beschikt echter slechts over 1100 plaatsen zodat 200 jongeren moeten geweigerd worden. De meeste bezoekers zijn leerlingen van onderwijsinstellingen: enkele middelbare jongensscholen, lycea en beroepsscholen uit het Brusselse en Vilvoorde, de Karel Bulsnormaalschool en de rijksnormaalschool van Laken. Om organisatorische redenen is er regelmatig overleg met school- en klassenafgevaardigden. Ter voorbereiding van bepaalde opvoeringen houdt men in sommige scholen voordrachten als aanvulling op de leerstof. De voorstellingen worden verzorgd door acteurs en regisseurs van diverse conservatoria, in hoofdzaak het Brusselse Conservatorium, leden van het gezelschap van de Koninklijke Nederlandse Schouwburg van Antwerpen, het voltallige gezelschap van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg van Brussel en het Reizend Volkstheater.

Na 1947 wordt Tooneeljeugd opgenomen door de vzw Kunst- en Kultuurverbond. De opvoeringen zullen gedurende meer dan twintig jaar de grote constante zijn binnen het jaarprogramma van het Kunst- en Kultuurverbond - naast de voorstellingen van ‘Ontdek de Wereld’ - met pieken van vijftien voorstellingen tussen 1943 en 1948. Nadien komt men tot een evenwicht van vier voorstellingen per seizoen. Het aantal abonnementen dat bij de aanvang van Tooneeljeugd een hoogtepunt kent van 1300, daalt bij het 20-jarig bestaan naar een diepterecord van 270 in het seizoen 1961-1962. De reden ligt volgens Maurice Roelants bij de Koninklijke Vlaamse Schouwburg die ook een reeks schoolvoorstellingen heeft geprogrammeerd.

Vanaf 1965 doet de werkgroep rond Maurice Roelants en Walter vande Maele extra inspanningen om Tooneeljeugd weer in de belangstelling te tillen. Op voorstel van de Inspectie Oude Talen van het ministerie van Nationale Opvoeding en Cultuur richt Tooneeljeugd een reeks opvoeringen in met op het programma ‘De Zeven van Thebe’ van Aeschylos. De productie ligt in handen van Rudi van Vlaenderen en zijn gezelschap Toneel Vandaag. De vertoningen vinden plaats te Brussel, Beringen, Antwerpen, Gent en Oostende.

Het Kunst- en Kultuurverbond

In 1947 richt Maurice Roelants als onvermoeibare voorvechter van de Vlaamse aanwezigheid in het Paleis voor Schone Kunsten een verbond op met ‘een groep Vlamingen van alle gezindheid [...] die een serie kunsten kultuurmanifestaties naar hun eigen gemeenschappelijke geestesoriëntering’ willen organiseren. Ze wensen hiermee ‘de Nederlandse cultuur [te] bevorderen, in goede verstandhouding met de meest vooraanstaande kunstenaars en kultuurdragers van de eigen natie en het buitenland, en met de ruimste belangstelling naar alle richtingen’. Aanvankelijk is het Kunst- en Kultuurverbond een losse groep van personen zonder rechtspersoonlijkheid.

Op 4 april 1948 organiseert het Verbond zijn allereerste activiteit - de herdenking van de driehonderdste verjaardag van P.C. Hooft - samen met de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen en de Vlaamse Penclub. Gelegenheidsspreker is onderwijsminister Camille Huysmans. Hoogleraar en senator Frank Baur behandelt P.C. Hooft en de beroemde Muiderkring. Het Nationaal Theater voert, onder leiding van Ben Royaards, het blijspel Warenar op. Roelants krijgt het voor mekaar om de hele activiteit onder de bescherming van de regering te laten plaatsvinden.

In 1950 wordt het Kunst- en Kultuurverbond een juridisch zelfstandige dochtervereniging van het Paleis voor Schone Kunsten,

[p. 32]

zoals de twee andere dochterverenigingen van het Paleis: de Société Auxiliaire des Expositions en de Société Philharmonique. De statuten van de vzw verschijnen op 24 juni 1950 in het Belgisch Staatsblad en vermelden als doel: ‘bij te dragen tot het cultureel en artistiek leven, in het bijzonder te Brussel, in het Paleis voor Schone Kunsten. Met het oog daarop kan zij alle culturele of kunstuitingen organiseren of steunen’. In de raad van beheer van het Kunst- en Kultuurverbond zetelen Piet Vermeylen als voorzitter en Robert Vandeputte als afgevaardigd beheerder. De leden zijn onder anderen: Jan Boon, Raymond Brulez, Raymond Herreman, Julius Hoste, Julien Kuypers, Herman Liebaers, Herman Teirlinck en uiteraard Maurice Roelants, die de eerste directeur wordt. In 1956 wordt hij opgevolgd door Jan Grootaers, en wordt zelf afgevaardigd beheerder.

Net zoals in het Paleis voor Schone Kunsten, wil Roelants binnen het Kunst- en Kultuurverbond allerlei inhoudelijke en andere vernieuwingen doorvoeren. Zo ontstaan er verschillende afdelingen en wordt er een filmclub voor volwassenen en later een voor de jeugd opgericht. De volwassenenafdeling telt onmiddellijk 500 leden en wil de belangstelling voor de ‘goede en schone’ film wekken. Een voorbeeld hiervan is het festival van de Amerikaanse regisseur Preston Sturges, in de periode 1949-1950. Eind 1952 start Ontdek de Wereld, de Nederlandstalige tegenhanger van Exploration du Monde, met documentaires op het programma. Het initiatief blijft niet beperkt tot Brussel, maar trekt aanvankelijk heel Vlaanderen, later de ganse wereld door. Tijdens het eerste seizoen worden 127 voorstellingen geboekt in zowat alle Vlaamse steden en zelfs in bepaalde missieposten in Congo.

Op voorspraak van Maurice Roelants wordt Herman Liebaers afgevaardigd beheerder van het Kunst- en Kultuurverbond. Ook de raad van beheer wordt verjongd, met nieuwe Vlaamse figuren die actief zijn op cultureel gebied. In september 1964 wordt Walter vande Maele benoemd tot nieuwe directeur van het Kunst- en Kultuurverbond, en drie maand nadien wordt een aantal nieuwe werkende leden geïnstalleerd, onder wie: Marcel Coole, Jozef van Hoeck, Bernard van Vlierden (Bernard Kemp) en Marc Galle. Paul Willems neemt, wegens beroepsverplichtingen, op diezelfde vergadering ontslag als voorzitter van het Kunst- en Kultuurverbond. Hij draagt zijn voorzitterschap over aan Maurice Roelants, op dat ogenblik het oudste stichtend lid.

Roelants brengt samen met Walter vande Maele en hun dynamische ploeg een verbreding in het Verbond door middel van doeltreffende voorlichtingscampagnes en promotionele acties. Een theaterfestival is een eerste experiment geweest van vernieuwende activiteiten in de provincie. Maar het is vooral in het PSK dat het Verbond een innoverende werking tot stand wil brengen, met initiatieven op Europees niveau. Zo treedt begin februari 1965 het Nederlands Dans Theater op. In maart wordt een week van de Nederlandse film georganiseerd. Er worden besprekingen gevoerd met het Berlijnse Schiller Theater om Wie is er bang van Virginia Woolf te laten opvoeren.

Herman Liebaers neemt eind mei 1965 ontslag als afgevaardigd beheerder van het Kunst- en Kultuurverbond. Op dat ogenblik stelt alweer Maurice Roelants voor om een nieuwe krachtige persoonlijkheid aan te stellen die ‘in de eerste plaats een zakelijke leiding moet geven en daarnaast hoogstaande artistieke en culturele prestaties moet nastreven’. Jozef van Hoeck wordt eind mei 1965 aangesteld, en zorgt met Roelants voor de stroomversnelling in het Kunst- en Kultuurverbond. De vooropgestelde vernieuwingen worden doorgedrukt en de programmering komt nu echt op internationaal niveau. De belangstelling van alle gemeenschappen uit de hoofdstad is gewekt. Er wordt contact gezocht met de drie verzuilde fondsen en alle Vlaamse verenigingen in Brussel, in het bijzonder met de Vlaamse Club, het Vlaams Gezelschapsleven en het Vlaams Economisch Verbond. Ook de andere gemeenschappen worden aangesproken.

Maurice Roelants maakt deze stroom van vernieuwingen nog vier maanden mee. Het Kunst- en Kultuurverbond geldt zonder meer als de kroon op zijn werk in het Paleis voor Schone Kunsten. Vijfentwintig jaar lang is hij gestaag bezig met het infiltreren van het Franstalig Palais des Beaux Arts, het ‘Palais de Papa’, zoals hij het zelf noemde. Eens de nodige hindernissen overwonnen, legt hij zich toe op inhoudelijke vernieuwingen en hervormingen. Zijn dood dwarsboomt zijn verdere plannen.