Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 53

[p. 292]

Georges Kamanayo
De beeldende kracht van vermenging
Gie Goris

1. Openingsscène: Ik wil beelden schieten

Het is herfst in Johannesburg. Hij staat op het terras over een kunstig gesmede reling gebogen en staart naar de skyline. Thabo Mphosi heeft gevochten om van deze stad zijn stad te maken. Letterlijk. Eind jaren tachtig nam hij dienst bij Umkontho we Siswe, de gewapende arm van het toen nog verboden African National Congress. ‘Wij zijn de verloren generatie’, zegt hij. ‘Wij zijn verraden.’ Dat laatste herhaalt hij, de blik strak gericht op de hoogbouw in de verte: ‘Wij zijn verraden. Wij zijn verraden.’

Thabo's vader sneuvelde in de oorlog tegen het Apartheidsregime, zijn moeder is ook dood. ‘Ik heb alles gegeven’, zegt hij, ‘en niets overgehouden.’ Zoals veel jonge militanten en verzetsstrijders vindt ‘Castro’ - zijn alias voor de oorlog - de wereld vandaag véél moeilijker en onoverzichtelijker dan voor de vrijlating van Nelson Mandela. Vroeger wist je wie de vijand was en waarvoor je je leven veil had. Vandaag zijn het technocraten en glibberige politici die de dienst uitmaken, in plaats van charismatische militairen. ‘Ik heb niets dan de wonden overgehouden van mijn vroegere idealisme en ik zie geen toekomst. De oorlog woedt nog steeds binnen in mij, maar de wereld rondom heeft daaraan geen boodschap.’

‘Ik wil normaal zijn’, zegt Thabo terwijl hij zich langzaam omdraait en me recht in de ogen kijkt. ‘Ik wil gerust gelaten worden.’ Een paar jaar vuile oorlog kijken me aan doorheen twee zoekende ogen. En plots verdwijnt het vroegere geweld uit zijn blik. ‘Ik wil opnieuw bijdragen tot de bevrijding van anderen. Ik heb jonge mensen een belangrijk verhaal te vertellen: hoe fundamenteel kwetsend het is om te doden. Eigenlijk zou ik cameraman willen worden. Dan kan ik béélden schieten. Dan kan ik tonen wat een oorlog teweegbrengt in een ziel van een jongere. Zo zou ik misschien kunnen herstellen wat ik zelf beschadigd heb én zou mijn eigen binnenste geheeld kunnen worden.’

2. ‘Multiculturaliteit duurt al meer dan 100 jaar’

Georges Kamanayo-Gengoux heeft Thabo Mphosi nooit ontmoet, maar hij beleeft wel zijn droom. Kamanayo is cameraman geworden en ziet zijn missie inderdaad in termen van het vertellen van de waarheid en het helen van een gekwetste - want racistische, exclusieve - maatschappij.

Georges Kamanayo is zijn loopbaan zowat dertig jaar geleden begonnen bij de BRT en heeft in die periode heel wat reportages gedraaid, onder andere in Afrika. Hij heeft de ‘succesfilm’ Pièces d'Identités van Mwézé Ngangura geproduceerd en zijn eigen, autobiografische documentaire Kazungu, le métis

Emma Dardenne in februari 2002. Nu is ze 96 jaar; in oktober 2004 vertrok ze samen met Georges Kamanayo naar Afrika om er de film De Laatste Reis te draaien.
[Fotograaf onbekend]

werd via een twintigtal tv-zenders wereldwijd uitgezonden. Een succesverhaal? Het ultieme bewijs dat het nogal meevalt met de uitsluiting van de allochtone kunstenaar? Wat dat laatste betreft is Georges Kamanayo duidelijk: hij is Belg. De meerwaarde van zijn gedeeltelijke Afrikaanse afkomst doet daar niets van af, integendeel: ze voegt er iets aan toe. Hij is momenteel voorzitter van de Adviesraad voor Africalia en heeft drie grote projecten op de plank liggen. In een gesprek over die projecten wordt ook duidelijk met welke maatschappelijke en artistieke visie Kamanayo werkt.

‘Ik ben bezig met een project dat je kan bekijken als een vervolg op Kazungu, over een vrouw van 96 jaar, een van de eerste métissen. Dat ga ik in oktober draaien, en daarvoor gaan we samen terug naar de plaats waar zij geboren is. Daarmee wil ik de geschiedenis van België bekijken en de gewone Belgen de kans bieden iets meer te begrijpen van hun eigen geschiedenis. Hoe is België bijvoorbeeld aan Rwanda geraakt? Dat weet bijna niemand. De vrouw in kwestie is de dochter van de Duitse generaal die gevochten heeft tegen de Belgische generaal Tombeur, in de slag van Tabora - die slag is overigens de enige militaire overwinning die het Belgisch leger ooit behaald heeft. De manier waarop die overwinning behaald werd, vertelt echter alles over de koloniale geschiedenis van België. Om de Duitse overmacht te breken deden de vijftig Belgische militairen een beroep op Congolese Askari's, om de Duitse troepen te omsingelen. Duizenden Congolezen werden in de aanval - en dus de dood in - gejaagd, totdat de Duitse munitie voor de miltrailleurs opgebruikt was. Niemand leert dit verhaal op school, bijna geen enkele Belg kent het. Het wordt, samen met de hele koloniale geschiedenis, onder de mat geveegd. Het zijn enkel buitenlanders die over onze koloniale geschiedenis schrijven. Alsof wij geen geschiedenis hebben die we delen met Centraal-Afrika.’

[p. 293]

Walter Zinzen en Georges Kamanayo.
[Foto: Lucas]

U belichaamt die gedeelde geschiedenis. Betekent dat ook dat het voor u een missie is om de rest van het land er voortdurend mee te confronteren?

Inderdaad. Dat is nodig voor iedereen die erbij betrokken was en voor iedereen die er ver van af stond. We moeten de geschiedenis kennen om de toekomst met minder fouten te kunnen opbouwen. Hoe kan je aan een multicultureel Vlaanderen bouwen als je niets weet over de métissage in Congo, Rwanda en Burundi - de eerste vorm van multiculturaliteit waarmee België geconfronteerd werd? Die honderd jaar wordt echter onzichtbaar

Georges Kamanayo in Rwanda tijdens het draaien van Kazungu de métis, productiejaar 2000.
[Foto: Michel Clinckemaille]

gemaakt. Die 96-jarige vrouw, maar ook ikzelf en andere métissen zijn prototypes van de toekomstige samenleving. Daarom moeten wij dat verhaal heel uitdrukkelijk blijven vertellen.

Sluit u zichzelf daarmee niet op in uw gemengde etnische afkomst? Zou het niet beter zijn om eens een reportage over een honderdjarige uit Oosterzele te maken?

Ik ben nu eenmaal getroffen door die historische realiteit, en ik heb ook de kennis en de ervaring om erover te spreken. Wie iets goed wil doen, begint best met hetgeen hij best kent, met zichzelf. Wie zichzelf niet liefheeft, kan ook niet van de anderen houden. Iedereen die zich emotioneel of intellectueel verbonden voelt met het verleden van de kolonisatie, kan dit soort verhaal vertellen. Je hoeft daarvoor niet zwart of bruin te zijn. Ik stel alleen vast dat iedereen zwijgt over die periode. Daarom is het mijn plicht om dat blijkbare taboe te doorbreken.

U heeft veel samengewerkt met Walter Zinzen voor BRT-reportages. Is er een verschil tussen zijn benadering van Afrika en de uwe?

Er is zeker een verschil, ook al heb ik altijd heel veel respect gehad voor zijn werk. Walter Zinzen heeft Afrika leren kennen als leraar die uiteindelijk de beschaving moest komen brengen, terwijl ik behoor tot het volk dat beschaafd moest worden. Al moet ik er wel aan toevoegen dat Zinzen héél veel geleerd heeft over het reële Afrika en dat hij een heel diepe liefde voor de mensen voelde. Maar zijn Afrika blijft het continent van de bezoeker, van degene die er komt voor zijn werk. Ik ben daar geboren, in Rwanda, en mijn moeder is Afrikaanse. Het zijn dat soort kleine nuances die zichtbaar worden in de benadering van de realiteit.

Is er interesse voor het verhaal dat u over Afrika wilt vertellen?

Een groot deel van de dertig jaar dat ik actief ben, was ik binnen de BRT werkzaam en ik bepaalde de onderwerpen niet. Het eerste programma waarvan ik zelf het thema voorgesteld heb, ging overigens niet over Afrika, maar over de multiculturaliteit in de Franse bidonvilles. We schrijven 1974. In die zin is multiculturaliteit mijn echte thema, veel meer dan Afrika. Ik ben wellicht ook eerder een ‘multiculturees’ dan een Afrikaan.

Dertig jaar later zijn VRT en VTM nog altijd verre van cultureel divers.

Opdracht mislukt?

Het klopt dat de Vlaamse televisie nog veel te eenzijdig een wit Vlaanderen toont. Men noemt zelfs Phara de Aguirre een allochtoon, om toch maar ergens een zichtbare allochtoon te hebben. En de rest van de wereld is al helemaal ver te zoeken. Overigens vrees ik dat ik zelf mee verantwoordelijk ben voor het eenzijdig negatieve beeld dat in Vlaanderen leeft in verband met Afrika. We hebben in al die jaren dat we wel veel konden berichten over Afrika te veel de nadruk gelegd op alles wat fout liep en te weinig aandacht gehad voor alles wat wél functioneerde in Afrika. Met bijvoorbeeld Kazungu de métis zat ik - vind ik zelf - veel juister. Die documen-

[p. 294]

taire bevatte uiteraard kritiek op het kolonialisme, maar ik heb tegelijk mijn vader vergeven. Kazungu toont dat het gesprek vandaag toch mogelijk is, als we dat willen. Ik denk dat dat ook de basis is van het wereldwijde succes van die film. Iedereen herkent er een stukje van zichzelf in. Iedereen is tenslotte het resultaat van een vermenging. Ook in België verklaart dat de interesse van de media voor de film - al heeft het zeker ook te maken met het feit dat Kazungu heel succesvol gelanceerd werd op het Open Doek filmfestival in Turnhout. Van zo'n ondersteuning ben je toch altijd afhankelijk.

Hoe verklaar je de quasi-afwezigheid van regisseurs van allochtone afkomst in het filmwereldje in Vlaanderen?

Op de eerste plaats omdat het zo'n gesloten wereldje is. Ik had dit soort producties ook niet kunnen maken aan het begin van mijn carrière. Nu maak ik deel uit van het wereldje, ken ik God en klein Pierke en vinden mijn producten dus makkelijker hun weg. Een allochtoon die zich een weg wil banen in de filmwereld kan het in Vlaanderen wel bijna vergeten. In Franstalig België of Nederland zijn er meer kansen. Vlamingen zijn gewoon over het algemeen erg conservatief. Zij riskeren zich niet aan onbekend talent. Toch geloof ik dat daar kentering in kan komen. Kijk naar het buitenland: de Vlamingen behoren waarschijnlijk tot de beste ontwikkelingshelpers ter wereld, ze zijn dus niet per definitie veroordeeld tot xenofobie of racisme. Er zitten kansen in deze maatschappij, we moeten ze alleen bovenspitten. Daarvoor moeten Vlamingen wel af geraken van hun historische complexen en van hun conservatieve reflex.

Kan film daartoe bijdragen?

Dat zou kunnen, als mensen toegang zouden krijgen tot andere films. Het probleem

Vlamingen zijn over het algemeen erg conservatief. Zij riskeren zich niet aan onbekend talent.

is dat de mainstream media het venster naar de wereld niet opzetten, maar steeds kleiner en geslotener maken. We zijn bergaf beginnen gaan met Jambers en vandaag moet de hongersnood in Soedan wijken voor de hond van mijn buur die kakt op mijn stoep. Intussen - of daardoor - stemt een kwart van de Vlamingen op een rechtse en racistische partij. Als ik mijn ogen sluit, zie ik de jaren dertig weer aangemarcheerd komen. Toch gaat het feest hier vrolijk verder. Het schip van een open en verdraagzame samenleving loopt op de klippen, maar het orkest van de gecommercialiseerde televisie speelt onverstoord verder. Nogmaals: het verdringen van de geschiedenis leidt tot toekomstige vergissingen.

Een ander project waarbij u - als raadgever - betrokken bent, is de enscenering van Les Nègres van Jean Genet in een regie van Rik Henké. Is dat ook een poging om het publiek een historisch bewustzijn te schoppen?

Absoluut. Genet heeft in de jaren vijftig de logica van uitsluiting aangeklaagd. Hij werd zelf verstoten, dus hij wist waarover hij sprak. Daarom koos hij consequent voor de zwakkeren: voor de Palestijnen, voor de Black Panters,... Voor hem bestaat ‘de neger’, de minderwaardige mens in de zin zoals ook John Lennon over ‘the nigger of the world’ zong, enkel en alleen in het hoofd van de blanke overheerser. Alle acteurs in het stuk zijn zwarten. Je hebt de groep negers die een blanke vrouw vermoord hebben en je hebt de negers die hen - volgens blanke maatstaven - oordelen. Het sterke aan het stuk is dat de eerste groep ‘zwart’ wordt omdat ze aan de zelfkant van de samenleving zitten, terwijl de andere ‘wit’ wordt omdat ze macht uitoefenen over het leven van die zwakkeren. In die zin is het ook een omkering van de Amerikaanse Black Minstrel Show, waarin een blanke zich zwart schminkt om de rol van entertainer te spelen.

Als Genet het stuk in 1958 schreef en jullie brengen het in 2004 op de planken en via video op het scherm, betekent dat dan ook dat de Europese samenleving de voorbije vijftig jaar niet echt grondig veranderd is?

Op het vlak van multiculturaliteit zeker niet, neen. Alleen al het feit dat we voor deze productie niet anders konden dan in Nederland op zoek te gaan naar voldoende zwarte, professionele acteurs, zegt heel wat over de manier waarop België met zijn eigen kolonie is omgegaan en over de wijze waarop er ook vandaag nog onvoldoende aandacht is voor de Afrikaan in ons verleden. Vlaanderen heeft een achterstand van honderd jaar op zijn eigen geschiedenis, en beseft dat niet eens. Was het maar een kwestie van koppige slechte wil, dan kon je er makkelijker tegen vechten. Nu is het een zaak van collectieve blindheid. Hoe kan je dan hopen dat mensen zien wat er gebeurt? De draagwijdte van de groei van het Vlaams Blok zal pas over twintig jaar duidelijk worden. Wij worden op cultureel gebied achteruit geslagen, onder andere omdat de andere grote partijen het discours en het programma van het Blok overnemen en uitvoeren. Niet de vreemdelingen zijn het probleem, de ontredderde samenleving is het probleem. Als ik programmadirecteur zou zijn op een Vlaamse televisiezender, dan zou ik al die mopperende Vlamingen die alleen maar vol van zichzelf zijn, in het donker zetten: ze zouden niet meer aan bod komen. Wat ik wel zou tonen, zijn alle mensen die open staan voor de wereld en voor hun medemensen, alle pogingen om het gesprek over grenzen aan te gaan. De ontmoeting en de onzuiverheid, daarin ligt de hoop voor de toekomst.

Dit nummer van Kunsttijdschrift Vlaanderen staat vol allochtone kunstenaars. Is dat een goed alternatief?

Neen. Ik wil de opzet niet bekritiseren, maar ik zie er niet veel heil in om met die paar allochtonen op een kluitje bij elkaar te gaan staan en elkaar te omarmen. Bovendien ben ik geen allochtoon, ik ben een Belg. Voor mij is het gewoon een kwestie om aandacht te hebben voor de zwaksten, welke kleur, naam of afkomst ze ook hebben. Ik voel niets voor een opsplitsing in wij en zij. Dat leidt alleen maar tot een situatie - zoals we nu meemaken - dat machteloze asielzoekers in hun asielcentrum aangevallen worden door gemaskerde mannen. En niemand reageert. Dat kan toch niet langer zo?

Het derde project waarmee u momenteel aan de slag bent, is Ishango. Daarin draait het om een beentje dat 20.000 jaar geleden in het huidige Oost-Kongo gevonden werd en waarin de allereerste wiskundige reeksen gegroefd werden.

Ishango is mijn stokpaardje, omdat het bewijst dat Les Nègres - de verworpenen

[p. 295]

Het bot van Ishango in de hand van Georges Kamanayo.
[Fotograaf onbekend]

- de wereldcultuur en de wereldgeschiedenis bepaald hebben. Dat beentje werd vijftig jaar geleden ontdekt door de Belgische archeoloog Jean de Heinzelin de Braucourt. Heel de wereld weet ervan, maar in België wordt het doodgezwegen. Waarom? Omdat men niet kan aanvaarden dat zo'n complexe beschaving zo lang geleden al aanwezig kon zijn in het gebied van de Grote Meren, waar vandaag de grootste miserie van de mensheid zich afspeelt? Ik wou de link maken met het been dat bij het begin van 2001: A Space Odysee opgegooid wordt en een ruimteschip wordt; daarom vroeg ik of Frank Dewinne een kopie mee de ruimte kon innemen. Dat was allemaal geregeld, tot een paar maanden voor zijn vertrek. Toen bleek het plots niet meer te kunnen. Een kanten doekje uit West-Vlaanderen kon wel. Is dat de culturele prioriteit die hier geldt, dat kant belangrijker is dan de allereerste wiskunde? Of is het omdat het beentje uit Afrika komt? Het idee om een kopie van het bot in de ruimte te brengen had voor mij de volgende betekenis: al is het bot door een Belg in Kongo gevonden in een gebied waar de Rwandese cultuur vandaan komt, toch mag of kan niemand hier in Europa noch in Afrika ‘het bot van Ishango’ voor zichzelf opeisen. Het bot van Ishango is wereldcultuur geworden door de inhoud en door de geschiedenis, en behoort toe aan alle mensen op deze planeet. Daarom droom ik er nog steeds van om het bot van Ishango symbolisch terug te geven aan alle mensen, door het in de ruimte te slingeren en eeuwig rond de aarde te laten draaien. Het bot van Ishango staat symbool voor de verspreiding van culturen, voor verdraagzaamheid en voor de universaliteit van de wetenschap.

Welk belang heeft Afrika erbij dat zo'n beentje gezien en erkend wordt in Europa?

Wie altijd onderdrukt wordt en waardeloos geacht wordt, heeft onvoorstelbaar veel behoefte aan erkenning en waardering. Dat kan de klik zijn die een eigen ontwikkeling mogelijk maakt. Zonder waardigheid blijft een volk in de miserie zitten, mét erkenning van de eigen waarde kan er veel gebeuren. Daarom is het zo belangrijk. En voor het creëren van een gevoel van eigenwaarde is het ook zo belangrijk dat Afrikanen zelf beelden van hun eigen omgeving, hun eigen leven en hun eigen dromen kunnen maken. Tot nu toe pikt het Westen altijd weer de creativiteit van Afrika en stelt het voor als westers, of men neemt er een patent op, zodat de winsten toch weer in westerse portefeuilles terecht komen, in plaats van in Afrikaanse. Een Malinees ontwerpt het maanwagentje, maar wie weet dat? De westerse farmareuzen patenteren de kruidenwijsheid van de Afrikaanse tovenaars, en die oude man kan straks de pilletjes in de winkel gaan kopen. Zoals wij vandaag in het Westen een entreekaartje voor een museum moeten betalen om alle voorwerpen te zien die de westerse missionarissen ons vroeger deden weggooien. Straks staat er weer een prachtig gerestaureerd Centraal Station in Antwerpen. Waarmee is dat ooit gebouwd? Met Afrikaanse middelen, toch? Ik vraag geen teruggave, Antwerpen mag zijn statie houden. Maar erkenning van de feiten, dat is toch wel het minste dat er nu stilaan mag komen. Dat, en erkenning van de waardigheid van de Afrikanen.

Is de historische uitbuiting nog wel recht te zetten?

Ja, als we bereid zijn om de waarheid te vertellen en onder ogen te zien. Dan zal gerechtigheid wel volgen. De woede omwille van de kwetsuren van het verleden drijven mijn creatie. Ik voel dat ik nog niet altijd de juiste vorm vind. Soms ben ik te scherp, soms ben ik te zacht, maar de zoektocht naar beelden en verhalen wordt wel aangedreven door de verontwaardiging om wat Afrika en de Afrikanen in het verleden aangedaan is. En wat we Afrika aandoen, doen we onszelf aan, want we komen allemaal uit Afrika. Er is niet zoveel verschil tussen zwarten en blanken, alleen de geschiedenis staat tussen ons.

3. ‘Film is macht’

‘Voor het creëren van een gevoel van eigenwaarde is het belangrijk dat Afrikanen zelf beelden van hun eigen omgeving, hun eigen leven en hun eigen dromen kunnen maken’, zegt Georges Kamanayo in het interview hierboven. In een gesprek van enkele jaren geleden hadden we het over de films die in Afrika of door Afrikanen gemaakt worden. Film is macht, en de macht is bijzonder ongelijk verdeeld in de wereld, was de voornaamste vaststelling die Kamanayo maakte. Bovendien ‘is het niet eenvoudig voor een Europees publiek om een Afrikaanse film te zien, al was het alleen maar omdat de beeldtaal waarop zo'n film gebouwd wordt, zo verschillend is van de beeldtaal die mensen hier gewoon zijn. Toch is het belangrijk dat die films hier getoond worden, omdat film de beste weg is om mensen van hier en ginder dichter bij elkaar te brengen. Via de cinema krijg je de kans om tot in de keuken van andere mensen te komen. Anderzijds is film ook macht, dat wordt voldoende aangetoond door de snelle Amerikanisering van onze levensstijl. Misschien kan de “andere” film ook een “andere” evolutie op gang brengen.’

Zijn Afrikaanse films een goed middel om ons te tonen hoe het leven in Afrika is?

Ik denk het niet. Elke film toont hoogstens een deel van de waarheid. Een film vertrekt van de visie van de cineast, die zijn eigen kijk heeft op de wereld en zijn eigen verhaal te vertellen heeft. Die vaststelling gaat voor Afrikaanse cineasten net zo goed op als voor Europese of Noord-Amerikaanse. Anderzijds is het wel waar dat een groot deel van het publiek in Europa een verengd of zelfs verkeerd beeld heeft van de realiteit in Afrika: een beeld dat enkel bestaat uit oorlog, hongersnood en corruptie. Een beeld dat Afrikanen ziet als de slaven die er erger aan toe zijn na hun bevrijding dan ervoor. Als die mensen films uit Afrika zien, dan zullen ze misschien hun ideeën ook wat bijstellen.

Moeten films uit Afrika dan aan ‘positieve beeldvorming’ doen?

Vlaanderen heeft een achterstand van honderd jaar op zijn eigen geschiedenis, en beseft dat niet eens.

[p. 296]

Neen, ze moeten het beeld uitdragen dat de cineast in zijn hoofd heeft. In die zin is een festival een uitstekende omgeving: daar worden, in de tijd geconcentreerd, heel veel verschillende visies getoond, zodat niemand zich nog het simplisme kan veroorloven te denken dat één film een goede representatie kan zijn van de werkelijkheid.

Cinema is een combinatie van beelden en verhalen. Tenminste in dat laatste zijn Afrikanen erg goed. Waarom komt de eigen cinema er dan zo moeilijk van de grond?

Film is een medium dat enorm veel geld kost en de Afrikaanse cineasten hebben dat niet, de Afrikaanse staten hebben dat niet, het eventuele publiek heeft dat niet. Bovendien zijn er nauwelijks filmzalen, en er zijn geen verdeelhuizen, geen promotiekanalen. Tenslotte wordt elke poging om de eigen filmproductie in Afrika van de grond te krijgen, ondergraven door de dumping van Amerikaanse series op tv. De schaarste op het vlak van de middelen heeft verschillende consequenties. Om te beginnen heeft Europa, via financiering, productie of afwerking, bijna altijd een flinke vinger in de pap. Bovendien hebben de staten en machthebbers van Afrika te veel greep op de filmproductie, al was het alleen maar omdat zij - en zij alleen - de juiste lokaties ter beschikking kunnen stellen of de medewerking van de nationale media kunnen verzekeren. Die gebondenheid belemmert de artistieke vrijheid van de cineasten.

4. Slotscène: De wereld verover je beeld per beeld

Ouagadougou. Langs de grote avenues, op het lege Plein van de Revolutie, tot in de kantoren van de Directie van de Cinematografische Produktie toe, heerst het roestbruine stof. Alsof de boeren, die van het uitgedroogde platteland naar hier gekomen zijn, naast hun dromen en hun kinderen ook hun verstoven aarde hebben meegebracht. Toch is Ouaga - zoals de hoofdstad van Burkina Faso heet voor vrienden - meer dan een uit de kleren gegroeid dorp. In een dorp kent iedereen immers elkaar. ‘Ik weet waar jouw placenta begraven ligt’, zegt het Bobo-spreekwoord. Met andere woorden: ik weet waar en uit wie

Straks staat er weer een prachtig gerestaureerd Centraal Station in Antwerpen. Waarmee is dat ooit gebouwd? Met Afrikaanse middelen, toch?

je geboren werd, vanwaar je komt en dus ook waarheen je gaat. In een hutsekluts van alle mogelijke etnieën en talen, godsdiensten en gewoonten, zoals in een grootstad, is van dat soort kennis geen sprake meer. Al blijft Ouagadougou een heel warme, gastvrije stad. Met waardige inwoners: Mossi, Bobo, Peul, Senoufo en anderen. Tenminste, dat is mijn indruk.

Het is niet het beeld dat Drissa Touré schetst van de stad die hem ooit aantrok en onthaalde. In zijn tweede langspeelfilm, Haramuya - wat zoveel betekent als ‘de bannelingen, de verworpenen’ - weeft hij beelden door elkaar van zowat alles dat verkeerd kan lopen in een moderne stad: diefstal, fraude, prostitutie, drugshandel, straatjeugd. Het is een anderhalf uur durende verkenning van een infernale wereld, al blijft zelfs het grote geweld hier kinderspel tegenover de gemiddelde aflevering van een Amerikaanse politieserie. Ik herken er de stad niet in waarin ik rondloop, maar Drissa woont hier en dus zal hij wel weten wat er omgaat. Bovendien heeft hij niet zomaar de bedoeling een documentair beeld te geven van de Burkinese hoofdstad. Hij wil integendeel de mensen wakker schudden door ze een bolle spiegel voor te houden. ‘De menselijkheid wordt bedreigd door de verstedelijking. Voor Afrika telt dat dubbel, omdat de stad ons overkomen is, wij hebben haar niet gezocht. Een film is een goed middel om die bedreiging vorm te geven.’ Voor Drissa Touré is het maken van een speelfilm een soort wapen tegen de oprukkende vervreemding. Met een film bereik je immers makkelijker de tachtig procent analfabeten in het land. Bovendien, zegt Touré, ‘wordt de vervreemding ook gevoed door beelden: de TV- en videobeelden die tot in de verre uithoeken van het platteland de dagelijkse boodschap brengen over een rijkere - en dus: betere - wereld.’

Naast de betovering die uitgaat van het kleine scherm, heeft de Burkinees ook een grote liefde opgevat voor het grote, witte doek. In Burkina's tweede stad, Bobo-Dioullasso, trakteer ik mezelf op een avondje cinema. Een half-overdekt, half-open theater loopt behoorlijk vol rond half zeven. De avond is nog niet helemaal gevallen en de zwaluwen vliegen nog druk af en aan als een onvoorstelbaar slechte prent van start gaat. Professionele doders is de titel en het gaat - denk ik - over een soort Baader-Meinhoffgroep die vanuit zeer vaag gelaten idealen terecht komt in pure en harde criminaliteit. Maar er is bloed en er zijn achtervolgingsscènes, er is hels lawaai en het is donker. Ook in Ouagadougou heb ik geprobeerd een Afrikaanse film te zien, maar daarvoor kon ik niet terecht in de vele filmzalen van de stad. Ook daar stond derderangsafzet uit de jaren zeventig op het programma. Enkel de pas geopende ‘Cinémathèque Africaine’ kon me helpen aan Afrikaanse films. Nochtans - en dat is het wonderlijke - er bestaat een nationale filmproductie in Burkina Faso. Het land heeft een gemiddeld jaarinkomen per inwoner van zo'n 300 dollar en toch permitteert het zich de duurste van alle kunstvormen. Waarom? De secretaris-generaal van FESPACO (Panafrikaans Festival voor Film en Televisie in Ouagadoudou) heeft die vraag al zo vaak moeten beantwoorden dat hij rustig blijft als een onderwijzer die een kind de beginselen van het optellen uitlegt. Filippe Sawadogo: ‘Vroeger kwamen de mensen 's avonds samen rond het vuur en werden daar allerlei verhalen verteld. Dat gebeurt niet meer vandaag, zeker niet in de stad. De twintigste eeuw heeft ons dat afgepakt, maar heeft tegelijk een nieuw middel voortgebracht dat dezelfde functie kan vervullen: de film. Investeren in een Afrikaanse film betekent dan ook hard knokken voor het recht op een eigen beeld en dus voor het recht op een eigen cultuur. Want, zoals Léopold Sédar Senghor reeds zei: voor je aan ontwikkeling kan werken, moet er cultuur zijn en nadat je ontwikkeling gebracht hebt, moet er nog steeds cultuur zijn.’ Vooral dat laatste staat vandaag onder druk, en niet alleen in Afrika.

* De scènes uit Johannesburg en Ouagadougou verschenen in verschillende reportages in Wereldwijd, de voorganger van MO*.