Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 53

[p. 276]

Culturele diversiteit in het Vlaamse muzieklandschap
Paul Rans

Met de opmars van wereldmuziek klinken Afrikaanse of Aziatische muziekvormen hoe langer hoe minder vreemd - tenminste voor hen die geest en oren weten open te zetten. Vlaanderen wordt trouwens alsmaar multicultureler. Vlaamse folkgroepen bedrijven hoe langer hoe meer wereldmuziek, d.w.z. eigen muziek maar met invloeden van andere Europese en niet-Europese culturen. De aanwezigheid van heel wat muzikanten in de ‘allochtone’ gemeenschappen in ons land maakt dat er ook een zeer levende internationale muziekcultuur bloeit. Naast muziekbeleving binnen de eigen culturen blijven muzikale samenwerkingen groeien waarin iemands etnische oorsprong geen enkel belang meer heeft. In die sfeer zijn ensembles of projecten ontstaan zoals Olla Vogala, Oblomow, Al Harmoniah en vele anderen. Wat roert zich nu en wat mogen wij verwachten in de toekomst?

Van folk tot wereldmuziek

Toen ik eind jaren '60, begin jaren '70 met de groep Rum van start ging, waren er in Vlaanderen twee soorten in het genre. De term wereldmuziek bestond niet, men speelde ofwel volksmuziek ofwel folk. Volksmuziek was traditioneel en folk was modern. Traditioneel waren De Vlier (onder leiding van Hubert Boone die later het Brabants Volksorkest oprichtte) of ook 't Kliekske. Rum was modern en dat betekende toen dat er invloed was van buiten uit, in dit geval vooral van Ierland. Want Ierse groepen zoals de Dubliners,

Wouter Vandenabeele in Senegal

maar ook Britse zoals de Incredible String Band maakten indruk in Vlaanderen, niet alleen omdat ze boeiende muziek maakten die voortsproot uit hun eigen tradities, maar vooral ook door de intensiteit en de overgave waarmee ze dat deden. In Vlaanderen had volksmuziek te lijden onder het imago van versteende volksdansgroepen, flauwe zang hier en daar en bovendien een beetje verbrand door een Vlaams nationalisme dat in de oorlog de verkeerde kant gekozen had.

De aanpak van Amerikaanse, Ierse en ook Britse folksingers, met hun progressief imago, sprak de jongeren in Vlaanderen aan, met als resultaat een influx van groepen en solisten die de folk- en jeugdclubs afschuimden en zich konden verheugen in een grote belangstelling van het jonge volkje. Op de eerste plaat van Rum was die Iers/Angelsaksische invloed nog vrij duidelijk te horen en ik zag onlangs nog een citaat van Hubert Boone

[p. 277]

uit die tijd waarin hij zei dat Rum wel wat Iers klonk maar toch goed was. En wij dachten ook dat De Vlier en 't Kliekske wel erg traditioneel klonken, maar dat er toch wel iets inzat. We maakten trouwens dankbaar gebruik van hun veldwerk om nummers op te nemen en te moderniseren. En na een tijdje gingen we er ook mee op tournee in naburige landen waar er ook wel wat aan de hand was; ook daar liet de Angelsaksische invloed zich gelden. De Fransen hielden het niet bij de traditionele draailier of musette en groepen zoals Malicorne of Alan Stivell klonken modern en vernieuwend. In al die Europese landen, en zeker in Groot-Brittannië, was er dus een moderne vorm van de eigen traditie te horen, maar bij het publiek was er weinig interesse voor wat er zich buiten de eigen grenzen afspeelde. Als we met Rum een tournee hadden in Engeland waren wij een curiosum. Muziek van de Jamaicanen in Engeland, of van de Indiërs en andere migranten was nergens te horen. Of misschien wel te horen, maar dan enkel binnen hun eigen gemeenschap. Het was nog te vroeg voor ‘wereldmuziek’. Tot men op een bepaald ogenblik besefte dat bijvoorbeeld in de Britse pop het nummer 1 op de hitparade minder exemplaren verkocht had dan sommige plaatjes binnen de Indiase gemeenschap. Daar kon men toch wel enkele conclusies uit trekken. De Britse folkwereld is dan een beetje ruimer gaan denken en begon aandacht te schenken aan al die andere muziek die in eigen land en ook in de rest van de wereld te horen was. Het Britse magazine Folk Roots veranderde van naam en werd Froots, met als ondertitel Local Music from Out There. Van ‘eigen folk eerst’ naar wereldmuziek, naar de lokale muziek van overal, met daarbij ook nieuwe fusies van verschillende tradities.

Vlaanderen kende een gelijkaardige evolutie. Mijn voorganger bij Radio 3 / BRT 3 was producer etnische muziek. De aandacht voor traditionele muziek uit de hele wereld was er dus al, meer zelfs dan bij vele buitenlandse omroepen, maar wel vanuit een etnomusicologisch perspectief. Dat wil zeggen vanuit een uitgesproken westerse bril bekeken, met grote interesse en waardering, maar toch een beetje neerbuigend. Vandaag spreken we over wereldmuziek en dat is een paraplu waaronder alle vormen van traditionele muziek thuis horen, van etnische muziek en folk tot Arabische techno en de meest dansbare Afropop. En - misschien toch wel merkwaardig - ook de klassieke oosterse muziek hoort hierbij, muziek met ingewikkelde structuren en waarvoor een langdurige en heel grondige opleiding nodig is. Normaal zou die naast de westerse klassieke muziek moeten gehoord worden. Het feit dat zij toch bij de wereldmuziek hoort, duidt erop dat de westerse visie nog altijd primeert. Hoe dan ook, al die uiteenlopende genres zijn nu te horen op concerten, festivals, op cd en op radio (op TV slechts heel sporadisch), ook in Vlaanderen dus.

Tijdens de jaren '80 was er een inzinking in de wereld van de folk, traditioneel of niet, maar de meeste zangers en muzikanten bleven gewoon doorgaan. Trendy of niet, eens gebeten door muziek geeft men dat niet zo maar op, ook al komt er minder geld in het bakje. Toen kwam de nieuwe generatie folkies zoals Ambrozijn en Laïs, voor een niet onbelangrijk deel gevormd tijdens de jaarlijkse muziekstages in Gooik en vroeger Galmaarden. Die stages waren trouwens altijd weer uitverkocht, ook tijdens die zwakke jaren '80. Herman Dewit ('t Kliekske en drijvende kracht achter de volksmuziekstages) zal het aanvankelijk

Cover van de cd Chuva em Pó van Think of One

wel zo niet bedoeld hebben, maar die jaarlijkse stages waar men de tradities kon leren, brachten dus ook de vernieuwers voort. Die nieuwe generaties haalden gedeeltelijk inspiratie uit de eigen wortels, maar legden wat graag hun oor te luisteren in heel Europa en daarna ook in de rest van de wereld.

Multiculturele muziekbeleving

Vandaag is de aanwezigheid van veel ‘allochtonen’ een feit in ons land, net als in alle rijke westerse landen. Met ‘allochtonen’ bedoelen we mensen die zelf of wiens ouders naar Vlaanderen emigreerden om hier een beter leven te vinden en die hier nu thuis zijn. Het is ook een feit dat ze niet bij iedereen welkom zijn, maar hopelijk zal die bekrompenheid na verloop van tijd stilaan wegkwijnen. De bange blanke man moet zijn demonen overwinnen. De multiculturele maatschappij is er gewoon en als er bij de nieuwe Vlamingen of nieuwe Belgen goede muzikanten en zangers/zangeressen zijn, kan men zich daar alleen maar over verheugen. Het heeft uiteraard allemaal een beetje tijd nodig. Doorgaans zijn

[p. 278]

dergelijke muzikanten eerst actief binnen de eigen gemeenschap, luisteren bruiloften en andere feesten op en zingen voor hun eigen publiek in hun eigen taal. En dan komen er langzaamaan contacten, wordt er al eens samengespeeld met ‘autochtonen’ en van het een komt het ander.

Zo zien we vandaag groepen als bijvoorbeeld Olla Vogala (Vlaanderen, Noord-Afrika), Nada (België, India, Tunesië), Nahda (Marokko, Tunesië, Irak), Melike (Turkije, Irak, Vlaanderen, Marokko), Al Harmoniah (Vlaanderen, Noord-Afrika) of Luthomania (Vlaanderen, Marokko, China), om er maar enkele te noemen. Olla Vogala werd opgericht door violist Wouter Vandenabeele wiens muziek heel veel invloeden geabsorbeerd heeft, van Vlaamse, Franse en Ierse tradities tot klassieke muziek, met minimalistische en repetitieve trekjes en jazzy grooves. Olla Vogala werd genoemd naar de oudste zinsnede in de Vlaamse literatuur en zette aanvankelijk enkele oude muziekliefhebbers op het verkeerde been. Maar dit was - en is - een Vlaamse wereldmuziek big band, met Vlaamse en Noord-Afrikaanse muzikanten, onder wie de Algerijnse zanger Djamel. Olla Vogala was iets nieuws in Vlaanderen en blonk uit door de kwaliteit van de muziek. De band bestaat uit meer dan twintig muzikanten die nooit in elkaars vaarwater zaten en die muziek maakten waar alle invloeden welkom waren. Etnische oorsprong was gewoon niet relevant. Goede zangers/zangeressen en goede muzikanten, dat was de enige norm. Dat principe geldt natuurlijk niet alleen voor Olla Vogala, maar voor alle groepen. Jazzmusici hebben hier lang geleden al het goede voorbeeld gegeven en ook vandaag is saxspeler Pierre Vaiana, zelf van Siciliaanse oorsprong, bijzonder actief in het samenbrengen van Europese en Afrikaanse muzikanten.

Voor de opening van de Gentse Handelsbeurs ontwikkelde Wouter Vandenabeele een project met zangeressen Savina Yannatou (Griekenland) en Lamia Bèdioui (Tunesië) en een goed jaar later bracht hij er - in samenwerking met Vredeseilanden - een Vlaams-Senegalees project, Hamdallaye. Om dit voor te bereiden trok hij eerst naar Senegal om daar samen met lokale muzikanten uit de groepen van Ngaari Law en Daby muzikale ideeën uit te wisselen en elkaars muziek te leren aanvoelen en begrijpen. Dit leverde niet alleen resultaat op in de Handelsbeurs, maar leidde ook tot een tournee in Senegal samen met Ambrozijn zodat deze folkgroep ook een Afrikaanse doop kreeg. Wouter ontmoette er in het noorden Peulviolist Issa Mbaye Diary Sow, afkomstig uit Mauritanië. Hij is iemand die al sinds zijn jeugd muziek maakt, die in Senegal ook conservatorium gevolgd heeft en er lid is van de groep Diawn. Hij en Wouter vonden elkaar in het vedelen en treden nu geregeld op als duo, of begeleid door West-Afrikaanse percussionisten.

Ik boom nog even door op Wouter Vandenabeele omdat hij belangrijk is voor de multiculturele muziekbeleving in Vlaanderen en omdat hij de geest van de tijd in zich draagt - alleszins, zonder rechtstreeks aan politiek te doen, de geest die indruist tegen de extreem-rechtse neigingen van vandaag.

De laatste jaren heeft hij met Olla Vogala ook residentie gehouden tijdens het Bijlokefestival eind augustus, waarbij hij telkens ook gastmuzikanten of zangers/zangeressen kon uitnodigen, zoals de Italiaanse folk- en wereldmuziekdiva Lucilla Galeazzi. Zij was er ook bij in juni op de culturele Olympiade in Athene waar Olla Vogala te gast was met muziek van de tien jaar geleden overleden Griekse componist Manos Hadjidakis. Wouter bewerkte zijn muziek en bracht die met een uitgebreide versie van Olla Vogala die aan het Griekse publiek liet horen hoe de liederen van Hadjidakis klinken in het Nederlands, het Portugees, het Noors of het Hongaars. Want ook hier was er een multiculturele bezetting met zangeressen Teresa Salgueiro van de bekende Portugese groep Madredeus, Lucilla Galeazzi, Kari Bremnes uit Noorwegen, Catherine Delasalle (Française in Vlaanderen), Beata Palya uit Hongarije, de Zuid-Afrikaanse Faith Kekana, Stella Khumalo en Khululiwe Sithole, en ook Eva De Roovere uit Vlaanderen. Olla Vogala zelf werd dan nog aangevuld met de in Vlaanderen heel actieve Malinese koraspeler N'Faly Kouyaté (ook bekend van Afro Celts Sound System), de Japanse percussionist Joji Hirota, de Chinese fluitist Guo Yue, de erhuvirtuoos (Chinese vedel) Dong Jinming en de Australiër Matthew Doyle op didgeridoo. Dit was het Olympisch ideaal succesvol omgezet in een multiculturele muziektaal.

Wie ook meespeelde was de Iraakse qanunspeler (een qanun is een getokkelde zither) Osama Abdulrasol die al een tijdje in ons land woont en ook al te gast was bij Oblomow. Hij studeerde Arabische muziek in Bagdad, westerse klassiek in Londen en heeft samen met zangeres Melike Tarhan de groep ‘Melike’ gevormd. Melike is in Gent geboren

In Vlaanderen had volksmuziek te lijden onder het imago van versteende volksdansgroepen, flauwe zang hier en daar en bovendien een beetje verbrand door een Vlaams nationalisme dat in de orlog de verkeerde kant gekozen had.

uit Turkse ouders en heeft naast Germaanse talen ook muziek gestudeerd, zowel klassieke Turkse en westerse muziek als volksmuziek. Haar eerste cd verscheen eerder dit jaar met als thema het verhaal van een jongen die naar de oorlog moet in Çannukkale en er zijn leven laat. De muziek is deels traditioneel, deels gecomponeerd in een Turkse stijl met westerse elementen erbij en het is Osama Abdulrasol die de muzikale leiding heeft. Ook hier zien we weer bekende Vlaamse namen opduiken zoals die van violisten Wouter Vandenabeele en Stefaan Smagghe en cellist Lode Vercampt, naast zowel Turkse als Arabische gastmuzikanten. Maar als men er even bij stilstaat: als iemand die in Gent geboren is en een Turkse achtergrond heeft, muziek wil maken, is het logisch dat hij of zij zowel uit de Turkse als uit de westerse erfenis put en muzikanten vraagt die in de buurt wonen. En dat zijn zowel Vlamingen als Walen, Turken en Arabieren.

Vlamingen, Walen, Brusselaars, Arabieren, Congolezen - echte Belgen, quoi.

Osama Abdulrasol is trouwens ook lid van het Marokkaans-Tunesisch-Iraaks ensemble Nahda dat muziek brengt uit de Arabische renaissance op het einde van de 19^de eeuw, begin 20^ste eeuw, een muziekstijl die door de Egyptische diva Oum Khalthoum bekend geworden is. Dit ensemble mag men niet verwarren met Nada, met de Tunesische zangeres Ghalia Benali in het gezelschap van de Vlaamse sitarspeler Bert Cornelis, tablaspeler Pierre Narcisse, violist Luc De Gezelle en gitarist Tom Theuns van Ambrozijn die zelf ook wel graag af en toe sitar speelt. Arabo-Indiase fusies dus binnen dit ensemble. Dit alles maar om duidelijk te maken hoeveel er aan het gebeuren is in Vlaanderen.

[p. 279]

Fusies allerhande

Think of One is dan weer een geval apart. David Bovée en zijn kompanen maken muziek die niet meteen te definiëren valt, maar die de luisteraars wel onmiddellijk aanspreekt. Het gebruik van fanfare-elementen, tradities vermengd met rock, reggae en stijlen uit verschillende werelddelen en daarboven een stem die in het Antwerps zingt. Think of One denkt rechtdoor en trekt zich niet te veel aan van trends of van wat critici verwachten. Zij reisden rond met hun Barkas bestelwagen, traden op waar het hen goed uitkwam en deden ondertussen heel wat ervaringen op. Zij speelden samen met Marokkaanse muzikanten, in Marokko, met als resultaat Marrakech Emballages Ensemble. Een ander resultaat was dat Think of One eerder dit jaar een World Music Award kreeg van BBC Radio 3 in de categorie Boundary Crossing: ‘... recognition for their audacity and open-minded approach’. Ik herinner mij een gesprek enkele jaren geleden met professor Kwabena Nketia uit Ghana, etnomusicoloog en veldwerker en bovendien een innemend en wijs man. Hij maakte al opnamen in de jaren vijftig en deed dat niet alleen in afgelegen dorpen in Ghana om oude rituelen te registreren, maar hij nam ook stadsmuziek op, de populaire muziek van toen omdat hij het gevoel had dat die nieuwe muziek ook belangrijk zou zijn. Hij was ook niet bang van fusies allerhande, stelde dat kwaliteit in ieder geval altijd zou bovendrijven, maar koppelde wel een voorwaarde vast aan een succesvolle fusie tussen muzikanten uit verschillende culturen. Die voorwaarde is dat zij elkaars muziek moeten begrijpen. Van beide zijden wordt dus een inspanning gevraagd. Als die inspanning achterwege blijft dan krijgt men ofwel lokale muziek die tot goedkope internationale pop verwatert, ofwel een Europese of Amerikaanse groep die de muziek uit een andere cultuur gebruikt om hun eigen product wat bij te kleuren met wat effectjes zonder veel inhoud. Die fusies gaan snel verloren want ze zijn niet interessant en getuigen bovendien van een soort neokolonialistische houding. Misschien niet intentioneel, maar toch. Als David Bovée en de zijnen muziek willen maken met Marokkanen, dan trekken zij naar Marokko. Voor hun laatste cd Chuva em Pó reisden zij naar het noordoosten van Brazilië en gooiden zich in de côco, frevo, maracatu en andere lokale muziekstijlen die op zich ook al mengvormen zijn waarin indiaanse, Afrikaanse en Europese elementen verweven zijn. En Think of One toert daarna rond met die lokale muzikanten die zo op hun beurt kansen krijgen in Europa. Dit najaar volgt een experiment met Inuitzangers uit Noord-Québec en het zal zeker niet hun laatste zijn.

Luthomania; v.l.n.r. Philippe Malfeyt, Xia Hua, Abid El Bahri.
[Foto: Bjorn Tagemose]

Hun muziek heeft nu wel geen hoog Klaragehalte, om in radiotermen te spreken, maar kwaliteit doet alle genregrenzen vervagen. Het is misschien ook niet raadzaam om met Klaragehalte te werken als maatstaf, maar hiermee bedoel ik muziek met raakpunten in klassiek, jazz, traditionele en vernieuwende muziek. Een groep die hierin scoort is Luthomania waarin drie luiten drie culturen vertegenwoordigen: de Chinese pi'pa van Xia Hua, de Arabische oed van Abid El Bahri en de Europese luit van Philippe Malfeyt, dikwijls nog bijgestaan door percussionist Chris Joris die zowat de eerste was in ons land om zijn muziek te fusioneren met andere culturen, om wereldmuziek te maken. Xia Hua kwam in de jaren '90 naar Mechelen om er beiaard te studeren; men zal hem er niet kunnen van beschuldigen onze cultuur niet te kennen. Beiaard speelt hij niet veel meer, zijn pi'pa des te meer en met grote virtuositeit. Abid El Bahri speelt geen klassieke maqams op zijn Arabische luit, hij laat zich liever verrassen en charmeren door traditionele muziek uit Marokko, uit andere Arabische landen en ook uit andere continenten. Hij neemt die muziek in zich op en laat zich dan door zijn eigen improvisatietalent leiden naar nieuwe wegen. Zo ontmoette hij Xia Hua, en Philippe Malfeyt die luitles geeft aan de conservatoria van Gent en Brussel en aan het Lemmensinstituut. Hij komt uit de wereld van de oude muziek, maar ook hij is een improvisator die de jazz als de grootste hedendaagse muziekvorm beschouwt en er zich dan ook graag door laat beïnvloeden. Zo maken deze drie musici vanuit een totaal verschillende achtergrond hun eigen, nieuwe muziek die we niet anders dan wereldmuziek kunnen noemen.

Naast deze groepen zijn er nog veel meer muzikanten heel actief in Vlaanderen, muzikanten uit alle continenten die zich hier op een of andere manier weten in te burgeren en gelijkgestemde zielen vinden om mee te musiceren, zonder acht te slaan op etnische of culturele achtergronden. Ik denk hierbij nog aan Mahir Tezerdi (Turkije), Amparo Cortés (Sevilla), Ialma (Galicië), Abdelkader Zahnoun (Marokko), Marlène Dorcena (Haïti) of de vele Congolese en Rwandese zangers/zangeressen en muzikanten, onder wie er nog een aantal samen met blueszanger Roland en de zangeressen van Laïs op het podium van Couleur Café stonden vorige zomer. Om Arno Hintjens te parafraseren: Vlamingen, Walen, Brusselaars, Arabieren, Congolezen - echte Belgen, quoi.

Wannes Van de Velde zou het hier helemaal eens mee zijn, hij was ook al heel vroeg zowel met de eigen tradities begaan als met die uit andere culturen. De haven van Antwerpen liet hem in zijn jeugd al veel muziek horen uit andere contreien en zo heeft Griekse muziek (rebetiko) hem dikwijls geïnspireerd. En dan is er zijn passie voor flamenco: de gitaar en de cante jondo, de diepe zang die zowel Andalousiërs als Vlamingen kan begeesteren. Denk maar aan zijn samenwerking met zangeres Amparo Cortés, als gitarist maar ook als vertaler van haar cantes en poëzie. En luister ook nog eens naar zijn (dichterlijke) aanklachten tegen elke vorm van enggeestigheid.

Natuurlijk loopt niet alles van een leien dakje en hebben migranten het niet altijd gemakkelijk. Net zoals vele Belgen het ook niet altijd makkelijk hebben met de veranderende maatschappij en dan oplossingen zoeken bij extreem-rechts. Maar als men ziet hoeveel tienduizenden mensen naar festivals trekken als Sfinks, Couleur Café, Polé Polé, Batuki of Dranouter en vele andere waar de culturele diversiteit hoog aangeschreven staat, dan geeft dat toch een heel ander beeld van ons land dan wanneer men focust op onverdraagzaamheid. Is het heel naïef om te hopen dat de rest van de maatschappij het goede voorbeeld van musici en wereldmuziekfans zal volgen?