Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 53

[p. 191]

Romeinse en hedendaagse bouwkunst
Marc Dubois

Ruïnes en archeologische sites hebben iets wonderlijks, deze locaties spreken tot de verbeelding. Het zijn plaatsen waar het leven is weggenomen. Het zijn fragmenten van wat eens een klooster, een kerk, een kasteel of een woning was, stille getuigenissen van een verleden vóór het noodlot of de vernieling toesloeg. Het zijn plaatsen geworden voor archeologen, maar vaak hebben ze een toeristische bestemming gekregen.’

Wie ooit in Piazza Armerina op Sicilië is geweest, zal nooit de schitterende mozaïeken vergeten van de immense Villa Romana del Casale, een zeer grote Romeinse villa (3500 m²) uit de derde - vierde eeuw na Chr., Boven deze uitgestrekte archeologische plaats werd een banaal dak aangebracht bestaande uit buisprofielen met daarop golfplaten. De grofheid van deze ingreep staat ver af van de grote verfijning van de mozaïeken. Er zijn in Europa veel musea en archeologische sites waar men getuigenissen van de Romeinse cultuur en architectuur kan aantreffen. Er zijn zelfs attractieparken ontwikkeld waar op verschillende wijze de Romeinse tijd wordt opgeroepen. Deze bijdrage wil geen opsomming zijn van de verschillende musea in België of Europa. Het artikel beperkt zich tot vier uitzonderlijke voorbeelden die op architectonisch vlak iets bijzonders te bieden hebben: het Romeins museum in Mérida, een beschutting boven een Romeinse villa in Chur, de Romeinse archeologische site met museum in Kalkriese en het recent geopend museum Vesunna in Périgueux met als centraal gegeven een Romeinse domus.

Een nieuw Romeins gebouw

De Spaanse stad Mérida bezit een rijk Romeins verleden. In 1980 krijgt architect Rafaël Moneo (^o1937) de opdracht het ‘Museo Nacional de Arte Romano’ te ontwerpen. Reeds in zijn eerste projecten bewees Moneo dat hij op verrassende wijze een gebouw weet

Mérida (E), ‘Museo Nacional de Arte Romano’, architect Rafaël Moneo (1980-1986)

te verankeren met de geschiedenis en het karakter van de bouwplaats. Het museum opende haar deuren in 1986 en werd in de internationale vakpers met veel lof besproken. De eerste indruk is dat het gebouw er reeds lang staat, dat het zelfs een affiniteit heeft met de Romeinse architectuur. Juist door deze optie bekomt het grote nieuwe volume een bijna evidentie op deze plaats. Het museum bestaat uit twee volumes. De inkom wordt geaccentueerd door een grote latei met het uitgekapte woord museum, een grote bakstenen boog en een nis voor een Romeins beeld. Via een loopbrug, gelegen boven een teruggevonden Romeinse weg, komt men direct in de indrukwekkende hoge ruimte die eerder het beeld oproept van een kerkruimte of een Romeins marktgebouw. Moneo maakt hier ook gebruik van het traditionele Romeinse thermenvenster, een halfcirkelvormige opening met twee verticale verdelingen. Het overvloedig gebruik van baksteen en de ronde boogvorm geven het geheel een monumentaal karakter. Het grondplan bestaat uit evenwijdige schijven, in de ‘zijbeuken’ zijn er lagere ruimtes voor de presentatie van kleinere objecten. Moneo greep ook terug naar een Romeinse constructiewijze, de baksteenwanden worden aangewend als verloren bekisting voor het beton. Zijn ontwerp lijkt op een traditioneel Romeins gebouw, maar wijkt hiervan ook af. Bovenaan zijn doorlopende lichtkoepels aangebracht om zenitaal licht te laten binnentreden. Het gebouw bezit een crypte waar de aanwezige archeologische resten worden bewaard. William Curtis benadrukt dat het één van Moneo's beste werken is dat op een bepaald niveau verwijst naar de melancholie die men in De Chirico's metafysische stadstaferelen kan aantreffen. Gelijktijdig een actueel gebouw bedenken waarbij reminiscenties uit de Romeinse bouwcultuur zijn opgenomen, kan men ook aantreffen in het unieke thermencomplex van Peter Zumthor in Vals (Zwitserland).

Een Romeinse weg naar een veldslag

Uit Romeinse teksten wist men dat er in negen v.Chr. een bloedige veldslag heeft plaatsgevonden tussen het Romeinse leger en de Teutonen. De juiste locatie van de Slag van Varus bleef een raadsel, men wist dat het in

Kalkriese (D) ‘Slag van Varus’, architecten Mike Guyer en Annatte Gigon

[p. 192]

de omgeving was van de huidige stad Osnabrück. Pas in 1987 ontdekte een Britse officier in Kalkriese de sporen van deze harde confrontatie en startte de opgravingen. In 1998 werd een internationale wedstrijd uitgeschreven voor deze site, gewonnen door de jonge Zwitserse architecten Mike Guyer (^o1958) en Annette Gigon (^o1959). Vooral het concept sprak de opdrachtgevers aan: het maken van een plaats waar verleden en heden een betekenis krijgen. Het park is in twee delen verdeeld. Het zuidelijke gedeelte bestaat uit het ‘Duitse woud’, de Duitse aanvalshoek. Stalen staven geven het verloop van de muur weer. Daarvoor loopt ‘De weg van de Romeinen’, een pad dat bestaat uit grote geroeste staalplaten die onregelmatig zijn geplaatst. Op een aantal van deze platen staan teksten in het Latijn en vertalingen in het Duits die verwijzen naar de oorspronkelijke manuscripten en die ook toelichting geven bij de veldslag. De ontwerpers legden hiermee een link met het pad dat de Romeinen moesten volgen in een bos en moerassige omgeving. De staalplaten roepen ook het beeld op van weggegooide schilden, de chaos van de strijd. In het park is ook een reconstructie gemaakt van de toenmalige topografie van het terrein. Die toont duidelijk dat de Romeinen in een waterrijk gebied zijn terechtgekomen. In het park staan nog drie paviljoenen die men kan betreden, opgetrokken in geroeste staalplaat. Het zijn plekken om tot rust en bezinning te komen. Paviljoen één heeft als thema het ‘Zien’ en is uitgewerkt als een camera obscura, men ziet de wereld op zijn kop, de lucht aan de onderzijde. Paviljoen twee richt zich op het thema ‘Gehoor’. Boven op het paviljoen staat een groot oor dat beweegbaar is vanuit het interieur. Hiermee kan men elk geluid opvangen, het geluid van de vogels en dat van mensen die in het park wandelen. Het derde paviljoen heeft als onderwerp ‘Begrijpen’, het ongrijpbare van de oorlog. Terwijl men aan één kant het slagveld kan zien, bevindt zich aan de andere zijde een grote wand met televisieschermen waar beelden van oorlogen en verwoestingen worden geprojecteerd. De paviljoenen bieden bezoekers een plek om alles even rustig te kunnen verwerken, een plek waar men zich een beeld kan vormen van deze ingrijpende gebeurtenis. In het tweede deel van het park bevindt zich het belangrijkste gebouw dat uit twee delen bestaat: een verticaal element met een hoogte van 40 meter fungeert als uitkijktoren. Het aansluitend horizontaal volume is het museum waarin op een zeer verzorgde en didactische wijze het verhaal van de veldslag wordt geëvoceerd en de verschillende vondsten worden gepresenteerd. Ook hier werd gekozen voor geroeste staalplaat als gevelbekleding.

Périgueux (F), Gallo-Romeins museum Vesunna, architect Jean Nouvel (1993-2003)

Een beschutting voor een villa

De oudste Zwitserse stad is Chur, gelegen in het kanton Graubünden. Veel Romeinse getuigenissen zijn er niet, enkel een paar funderingen van villa's. Om de gevonden site te beschutten kreeg architect Peter Zumthor (^o1943) in 1985 de opdracht een shelter te ontwerpen. Hij koos voor drie autonome volumes die het beeld oproepen van de oorspronkelijke bebouwing. De buitenzijde is bekleed met houten latwerk, horizontaal aangebracht, waardoor de lucht en het licht kunnen binnenkomen in het interieur. Er zijn twee metalen elementen: drie grote lichtkoepels op het dak en een loopbrug tussen inkom en volumes. Het is geen museum, het is een overkapping zonder balie, bewaker, sanitaire infrastructuur of verwarming. Om het interieur te bezoeken moet men in het stadsmuseum de sleutel vragen (Rätisches Museum). De twee vensters die op straat uitgeven, zijn aangebracht om het interieur permanent te zien, ook 's avonds. Het zijn ook de plaatsen van de oorspronkelijke toegang van de Romeinse gebouwen. Aan de twee vensters zijn schakelaars aangebracht om het kunstlicht te laten branden. Bij avond resulteert dit in een bijzonder visueel effect, de massiviteit wordt plotseling opgeheven. Zumthor behoort tot de boeiendste actuele architecten in Europa, hij realiseert momenteel het Diözesanmuseum in Keulen. (www.kolumba.de)

Een dak boven een domus

Hoe kan men een archeologische site transformeren tot een volwaardig museum? Hoe plaatst men een dak boven een opgegraven woning uit de Romeinse tijd? Het antwoord op deze vraag geeft de befaamde Franse architect Jean Nouvel (^o1945) in het Gallo-Romeins museum Vesunna, de Romeinse naam voor Périgueux. Pas in 1959 werd een grote Romeinse domus ontdekt, een stedelijke woning uit de derde eeuw. Een vierduizend m² grote woning werd blootgelegd en verrassende vondsten volgden elkaar op. In 1993 won Nouvel de wedstrijd voor het museum, pas sinds 2003 is het schitterend eindresultaat te bewonderen. Zoals in zijn muziekcentrum in Luzern kiest Nouvel voor een groot dak met zeer brede dakranden. Het grondplan is een vierkant met aan drie zijden gevels in glas. De vierde zijde is een lang massief volume waarin de inkom en expositieruimtes zijn ondergebracht. Een grote boom, aanwezig op het terrein, werd opgenomen in het project. Vaak zijn plafonds de locatie bij uitstek voor technische installaties zoals verlichting. Nouvel gebruikt het plafond om het concept te versterken. De gekleurde lijnen op het zwarte plafond geven het grondplan aan van de twee boven elkaar opgetrokken woningen. Een boeiende museografische presentatie gaat in op de Romeinse stad en de woning. De wijze waarop Nouvel met respect de archeologische vondsten, de nabijgelegen toren uit de tweede eeuw en de aanwezige bomen weet samen te brengen tot een evidente oplossing, toont nogmaals zijn groot talent om naar de essentie van de architectuur te gaan. Geen vormspektakel, wel een helder en genereus gebaar. Een uitzonderlijk museum. Ongetwijfeld een belangrijke toeristische aanwinst voor de streek van Périgord en zeker een reisbestemming waard, zoals dit ook het geval is voor de drie andere besproken gebouwen.

Info: www.mnar.es (presentatie museum Mérida) - www.kalkriesevarusschlacht.de (Nederlandse teksten) - www.semitour.com (sites Gallo-Romains)