Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 53

[p. 153]

De Romeinse landmeters en het Romeinse wegennet
Hun instrumenten en methodes
Jan De Graeve en Jean Mosselmans

De Romeinse landmeters hebben in grote mate bijgedragen tot de inplanting, de voorbereiding en bouw van een wegennet, dat symbool staat voor de macht van het Romeinse Rijk.

F. Ulrix zei: ‘Het is ten andere zeker dat de funderingswerken en de uitvoering van het wegennet zelfs werden voorafgegaan van terreinstudies, het ontwerpen van plannen en landmeetkundige opmetingen door gekwalificeerde techniekers wiens methodes en kennis een merkwaardige uiting zijn van de Romeinse beschaving en derhalve waardig van de hoogste interesse’.

Hun werkzaamheden omvatten vele opdrachten: de inplanting en het tracé van de grote wegennetten werden in kaart gebracht en ter plaatse gerealiseerd, de vestiging van militaire kampen langsheen deze wegennetten over de hele omtrek van de limes - dit houdt in dat een volledig wegennet van secondaire wegen (diverticula), tijdelijk of definitief werd aangelegd -, de fundering van nieuwe steden of soms de uitbreiding van de kern van bestaande steden, de toebedeling van de gronden van de bezette volkeren aan de militaire veteranen en het vestigen van militaire ‘mijlpalen’.

Ze hebben kampen, steden en ‘centuriationes’ gevestigd met een ruitennet in rechte hoeken en parallele banen met vaste afstanden. Zij waren wellicht niet de eersten die dit eenvoudig systeem hebben ingeplant, want men vindt dit terug in vele antieke samenlevingen en moderne kolonisaties hebben dit eveneens gebruikt.

Als algemene naam voor landmeter wordt agrimensor gebruikt, maar naargelang van de specificatie van hun functie, waren zij eveneens met bijzondere namen gekend:

Het Romeinse ruitennet in vierkanten en hun onderverdeling die nog steeds zichtbaar zijn, hier bij Cotignola

[p. 154]

Grafsteen van een agrimensor met zijn groma en sigma

finitor, mensor, gromaticus (die het groma gebruikt), mensor machinarii (die de diopter kon gebruiken), nivellator of librator voor de techniekers van de waterpassing, limitator belast met de afpaling, enz... De activiteiten van de agrimensores, hun instrumenten, hun opleiding zijn ons bekend door talrijke literatuur: de Gromatici Veteres, die ons de geschriften van belangrijke landmeters hebben overgeleverd

Grafsteen met groma, symbool van de agrimensores

zoals: Frontinus, Hyginus, Nipsis, Isidorus, Hero van Alexandrië en Vitrivius, deze laatste vooral door zijn belangrijk werk: ‘De tien boeken van de architectuur’. De geschriften van de agrimensores zijn samengebundeld in de ‘Corpus Agrimensorum Romanorum’. Die werden talrijke keren vertaald en bestudeerd. De beschrijving van het instrumentarium laat nochtans niet toe zich een precies beeld te vormen van de bouw, wat andere auteurs, die geen landmeter waren, de vrije teugel heeft gelaten aan hun fantasie voor onbruikbare instrumenten in de praktijk. Hun statuut is zeer verscheiden. De enen werken in opdracht van de overheid of voor particulieren, maar de anderen zijn militair of ter beschikking gesteld van het leger gedurende hun verplaatsingen. Voor deze studie zullen de militaire agrimensores onze interesse verder wekken.

Wanneer de Romeinse legers Gallië binnenvallen, hebben zij niet een land veroverd zonder inwoners: er bestonden reeds wegen tussen productiecentra en handelsvestigingen. Hun eerste opdracht was de inventarisatie, het opmeten en het in kaart brengen van deze wegen. Daarna werd de nieuwe techniek van Romeinse wegenbouw toegepast: de inplanting werd aangepast en er werden nieuwe wegen aangelegd. Ze beschikten evenwel niet over optische instrumenten die grote afstanden kunnen uitzetten. De inplanting van de wegenissen beantwoordt aan religieuze en militaire voorschriften, maar ze moeten ook rekening houden met aanneembare hellingen voor het vervoer zoals verder uitgelegd. Ze moeten afvoerbeken voorzien voor het waterbeheer en de aquaducten voor de steden. De waterpassing was hierbij van groot belang. Oversimplificatie vormt een bedreiging voor de vele geschriften aangaande Romeinse wegen.

De agrimensores hielden rekening met de terreinmogelijkheden en de lichte afwijkingen die we vaststellen zijn dikwijls te wijten aan de dode hoek, ten gevolge van de dikte in de sigma (jalon), de dikte van de draden en het gebrekkige gebruik van de groma's en diopters.

Instrumenten

Welke instrumenten zijn gekend? De groma, de diopter, het ophangwaterpas, de chorobat en de odometer

Hoekmetingen

De groma komt overeen met het gekende landmeterskruis. Die laat toe rechte hoeken te meten en afstanden recht te verlengen. Dit instrument is op vele grafstenen van agrimensores afgebeeld: de belangrijkste zijn die van Popidius Nicostratus te Pompeji, van L. Aebutius Faustus te Ivrea. De groma wordt soms ook stella genoemd.

Archeologische vondsten hebben er drie opgeleverd. Die gevonden in Fayoum in Egypte bestaat uit twee houten stokken, die in een kruis worden samengebonden waarvan vier koorden met steentjes als balast afhangen. Niets bewijst dat die van Romeinse oorsprong is, maar waarschijnlijk van Egyptische afkomst. Wat dan ook, die is te ruw om te voldoen aan de kwaliteiten van een hoekmeetinstrument, zelfs van een zeer eenvoudig exemplaar. Een tweede werd teruggevonden in de winkel van Verus te Pompejï, en werd

Afbeelding van een groma, reconstructie naar de opgravingen in de winkel van Verus in Pompeji volgens Della Corte

[p. 155]

Groma van Eichstätt (houten bodemstructuur werd niet bewaard)

opnieuw samengesteld. Teneinde het instrument te centreren boven de paal, werd een beweegbare arm voorzien voor het excentrische kruis. De groma werd dikwijls ‘hersamengesteld’ door auteurs met een rijke verbeelding, maar die geen landmeters waren. Het is vaststaand dat de draden met loden gewichten niet zo lang waren als ze meestal worden afgebeeld: zelfs bij gunstige weersomstandigheden zijn deze draden niet zo stabiel en hoe langer ze zijn des te meer speling ze krijgen door de lucht. Zelfs bij lichte wind zijn ze praktisch onbruikbaar. Het is niet denkbeeldig dat deze groma voorzien zou zijn geweest van een ‘umbilicus solii’ om het instrument te centreren. Het instrument, uitgerust met stevige ijzeren voet, werd soms ferramentum genoemd.

Een metalen kruisvorm op een voetstuk werd gevonden bij de brug van Pfunz, nabij Eichstätt in Duitsland, waar het wordt bewaard in het Ur- und Frühgeschichtliches Museum. Het kruis was waarschijnlijk in een houten kader gevat (dat thans verdwenen is) waarop de vizieren waren bevestigd. Dit verklaren de geschreven bronnen van de agrimensores en laat toe de groma op te stellen zonder tussenstuk, rechtstreeks boven het centrum van een paal of meetpunt. Een archeoloog heeft de hypothese geuit dat dit geheel de armatuur zou zijn van een cilindrisch vat. Wij delen deze mening niet.

Het opstellen in rechte hoek van twee benen is moeilijk te realiseren en de agrimensores hadden snel begrepen dat men een rechte hoek kan uitzetten zelfs met een gebrekkig instrument.

Men kan zich de vraag stellen of de landmeters, die de elementen van Euclides goed kenden, geen gebruik maakten van de eigenschap waarbij de ingeschreven hoek op de diameter van een cirkel altijd een rechte hoek vormt, voor zover de benen van het instrument precies dezelfde afstand hebben. Dan wordt het instrument gemakkelijker te bouwen en te gebruiken, maar het oriënteren van de benen kan vrij gebeuren en het diende niet meer gecentreerd te worden. De methode is enkel toepasselijk wanneer de gromatici handig en met zorg te werk gaan. Men kan gemakkelijk rekening houden met de decentrering.

De groma liet eveneens toe, met een geometrische constructie ontoegankelijke afstanden op te meten.

De diopter, beschreven door Hero van Alexandrië in ‘Peri dioptras’, is een instrument met een grote complexiteit, dat principieel horizontale en verticale hoeken kan meten, zelfs hoeken in een willekeurig vlak. Dit instrument, dat voorzien is van een alhidade, kan worden bewogen met een getande sector en tangentiële schroeven. Ir. Schöne van Essen heeft ervan een reconstructie gebouwd. De diopter moet ook waterpassingen kunnen uitvoeren. Indien het instrument bestaan heeft moest

	vlgs Evaristo Luciani	vlgs Cavalli	vlg Doursther	uitleg
voet van het Capitool	0,2963 m	0,297 m	0,2979 m
voet van Antonius	0,3333 m
voet van Vespasius	0,3003 m
geometrische pas	1,4815 m		1,4895 m	5 voet v. Capitool
passus minor (gressus)	0,7408 m	of een pas		2,5 voet v. Capitool
passus major (geometrius)	1,4815 m	1,488 m of een stap		5 voet v. Capitool
hexapede	1,7778 m			6 voet v. Capitool
decempede (pertica)	2,9630 m	2,970 m	2,945 m	10 voet v. Capitiool
actus	35,5555 m		35,34 m	120 voet v. Capitool
Romeins of Olympisch stadium	185,185 m			125 geom. passen
mijl (milliarum)	1.481,481 m	1.489 m		1000 geom. passen
Gallische mijl = leuga	2.222,222 m			1,5 mijl: 12 Rom. st.
een dag gaan	37.037,037 m			200 Rom. stadia

Reconstitutie van de diopter van Hero van Alexandrië, naar Schöne

het wel uitzonderlijk zijn geweest, maar er is geen origineel instrument of een deel ervan teruggevonden.

Lengtemetingen

De afstanden werden gemeten in Romeinse eenheden, maar de juiste maten zijn ons niet alle met zekerheid bekend; omgezet in meters geeft dit het volgende resultaat (zie tabel onderaan):

[p. 156]

Uiteinden van de meetlatten decempede, zoals teruggevonden

De lengten werden gemeten met houten latten, decempede of pertica genoemd, van tien voet - dit is 2,963 m - aan de uiteinden voorzien van metalen eindijzers. De houten latten zijn vergaan maar de eindijzers zijn teruggevonden.

Het gebruik van de decempede gebeurde met twee gelijkaardige meetlatten: de eerste bleef ter plaatse en de tweede werd verder ertegen geplaatst, en zo verder. Dit was de meetmethode: cutellatie. Deze manier van meten is precies maar omslachtig. Daarom werd een hennepkoord, dat vochtig gemaakt was, verkozen, maar de vochtigheidsgraad en de atmosferische invloed verklaren wellicht waarom men soms onregelmatige variaties terugvindt in de ‘centuriatio’ opmetingen.

Hodometer zoals beschreven door Vitruvius - interpretatie Barbarini - 1567: Boek X

De (h)odometer werd gebruikt bij afstandsmetingen van Romeinse heirbanen.

Hero heeft een ‘(h)odometer’ beschreven die bestaat uit een meettoestel zoals het wiel dat de politie gebruikt om afstanden te meten, maar die op een wagen werd bevestigd. ‘Na een afstand van 800 cubit of twee stadia was de wijzer, verbonden aan het wiel, 15 spaken verder gedraaid’.

Volgens Vitrivius, in boek X, werd bij elke afgelegde mijl een steentje gedropt in een vat en zo kon men de afstand aflezen (volgens Hero) of optellen (volgens Vitrivius) De teksten van Vitrivius waren niet voorzien van afbeeldingen tot de uitgave van 1511, waarin voor het eerst tekeningen voorkwamen.

In de beroemde uitgave van Daniël Barbarus van 1567 in Venetië, wordt een dergelijke hodometer voorgesteld, voor gebruik zowel te land als ter zee. De tandwielen en de overdracht worden in detail beschreven. Veertig omwentelingen: quadrigentis versationibus = spatia peden millia quinque, komt overeen met 5000 voet of 1 mijl.

In hetzelfde jaar 1567 heeft Jacques Besson in zijn ‘Cosmolabe’ achteraan eveneens een aantal ‘uitvindingen’ beschreven die hij vermeldt als stammend uit de Romeinse tijd, met daaronder de hodometer.

Met dit hulpmiddel was het uiteraard ‘gemakkelijk’ de afstanden te meten zoals ze voorkomen op de Peutinger tafels, waarbij de afstanden tussen afspanningen en Romeinse versterkte vestingen werden vermeld. De afstanden waren derhalve de reëel afgelegde afstanden en niet de gereduceerde kortste afstanden, of geprojecteerde afstanden op het horizontale vlak.

Afbeelding van de cutellatie in Panini: Misurare la terra

Andere namen van afstandsmeters in de literatuur: viator, pedometer, podometer...

Waterpassing

Dezelfde Hero van Alexandrië vermeldt eveneens een ingenieus waterpassingsinstrument. Het principe is gebaseerd op het evenwicht van een wateroppervlakte waarop richtpunten van gelijk hoogte werden bevestigd; dit wordt gericht naar een meetbaak die door een helper bediend wordt en waarvan het mobiele gedeelte op de hoogte wordt bevestigd volgens de richtlijnen van de nivelator. De hoogte wordt op de schaalverdeling afgelezen door de helper en medegedeeld.

Het ophangwaterpas was veel simpeler van gebruik. Confrater Konrad Peters van Münster heeft een model nagebouwd.

Hij heeft eveneens een chorobat nagebouwd op halve grootte: 10 voet, zoals het instrument

Hodometer zoals beschreven door Jacques Besson - 1567, in ‘Cosmolabe’

[p. 157]

Kruising van 2 aquaducten boven een Romeinse steenweg

Chorobat: waterpasinstrument beschreven in Boek VIII van Architectuur, van Vitrivius

is beschreven door Vitrivius in ‘Het Boek VIII van de Tien Boeken van de Architectuur’. ‘Het was een enorm apparaat dat uit een zware keper (lengte ongeveer zes meter) bestond waarin een groef was uitgehold die anderhalve digit diep was. Deze groef werd met water gevuld. Er waren twee kijkspleten aangebracht op gelijke afstand boven het watervlak. Wanneer het watervlak overeenstemt met de merktekens op de wanden van de groef en met de schietloden op de poten, was het mogelijk om met de kijkspleten te waterpassen. Het gebruik van dit zeer zware en moeilijk manipuleerbare instrument vergde veel tijd maar was zeer nauwkeurig’.

De waterpassing was van zeer groot belang bij de watertoevoer en de afloop van rioleringen. In heuvel- of berglandschappen was een regelmatige helling van groot belang voor vrachtvervoer, die moesten toegankelijk blijven voor de verschillende soorten voertuigen.

Op een clinometer (van het Franse leger van de negentiende eeuw) zien wij verschillende aanneembare hellingen:

-	escarpement	31^o
-	hellingen toegankelijk voor muilezels	24^o
-	hellingen toegankelijk voor cavalerie en infanterie	14^o
-	hellingen toegankelijk voor wagens met koppeling	9^o
-	hellingen toegankelijk voor wagens zonder koppeling	4^o

Het tracé

Het tracé bij wegeniswerken werd uitgezet met metae of signa, onze huidige jalons. De groma kon hierbij eveneens behulpzaam zijn. Het overbruggen van hindernissen is altijd een delicate operatie en men ziet dikwijls lichte afwijkingen op deze plaatsen.

Het is roekeloos een nieuwe weg aan te leggen rechtdoor, met hogere hellingsgraden die niet haalbaar zijn voor zwaar geladen wagens, of nauwelijks voor bereden troepen langsheen de helling, of voor ander vervoer. Daarom wordt meestal de kleinere helling gebruikt en een langere afstand.

Zo moest de rechte lijn van de weg plaatsmaken voor een gunstige richting die makkelijk verkeer toeliet. Het is logisch dat een groot moeras eerder wordt vermeden bij het aanleggen van een nieuwe weg. De zeer zware funderings- en saneringswerken, de hogere kosten en de enorme moeilijkheden wegen niet op tegen de tijdwinst.

Op twee kaarten van Tunesië, zien wij dat de Romeinse steenwegen over ongeveer 200 km pijlrecht zijn aangelegd.

Welke techniek werd aangevoerd om niettegenstaande reliëf en andere topografische moeilijkheden toch pijlrecht de wegen aan te leggen over een dergelijke afstand blijft nog onduidelijk. Een constante hoek behouden die een richting vormt t.o.v. de poolster ware één van de mogelijke technieken, maar

Aanleg van Romeinse steenweg, met groma op de voorgrond Pogingen een rechte lijn uit te zetten tussen 2 ontoegankelijke punten

een definitieve, logische en haalbare oplossing is tot heden niet algemeen aanvaard.

De verbinding van twee ontoegankelijke punten onder elkaar kan gebeuren door opeenvolgende pogingen met een groma, of door verplaatsing van de metae, maar dit geldt slechts voor enkele honderden meters.

Maar hoe gingen de agrimensores tewerk om steden te verbinden met rechtlijnige wegen, perfect georiënteerd, en die tientallen kilometers van elkaar verwijderd waren? Dit wordt thans met onze moderne technologie gemakkelijk opgelost, maar hoe gingen de Romeinen tewerk? Met vuurhaarden als richtlijn? Dit ware toepasselijk voor enkele kilometers, maar niet over afstanden zoals tussen Bavay, Liberchies en Baudecet.

Meestal worden de verbindingen tussen de hoofdwegen met secundaire wegen en vooral die laatste onder elkaar van een loodrecht patroon voorzien.

Op het kruispunt van de steenweg van Bavay, en zelfs dit van Tolbiac (Zülpich), bij Köln, Cirencester en in mindere mate bij Tongeren heeft F. Ulrix opgemerkt dat de wegen nochtans een onderlinge hoek van 30^o of hun meervoud vormden. Na een zekere afstand verandert de richting plotseling om naar de definitieve bestemming rechtlijnig verder te gaan. Nochtans zijn de hoekpunten niet uit eenzelfde gemeen punt ontstaan.

Deze regels liggen aan de basis van enkele anomalieën in de Romeinse steenwegen die verder gekend zijn voor hun rechtlijnigheid vooral in de vlakkere gebieden van het noorden van het Romeinse keizerrijk.