Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 53

[p. 87]

Wel en wee van de Frans-Belgische letterkunde
Emile Kestemarn

De bloei van een literatuur aantonen en beschrijven in een land als België is niet zo eenvoudig. Met een zelfde taal bezit Frankrijk letteren met een rijk verleden en vooral met een grote diversiteit en continuïteit. De verhouding Vlaanderen/Nederland ligt helemaal anders. Ik heb het hier uiteraard over onze eigen Franstalige schrijvers die tot het Belgisch literaire veld behoren. Met deze laatste opmerking sluit ik grote figuren uit zoals de Prince de Ligne (18^de eeuw), Georges Simenon (20^ste eeuw), Henri Michaux, die zijn geboorteland de rug toekeerde, Françoise Mallet-Joris (1930) en Amélie Nothomb (1967).

Het gebrek aan ruimtelijke visie, de beperktheid van het literaire milieu en de verdeeldheid van de infrastructuur, zowel politiek als professioneel, zijn eerder negatieve factoren. Bovendien krijgt in België de eigen letterkunde minder aandacht dan de Franse of Engelse. Zelfs in onze universiteiten werd het college Frans-Belgische literatuur beschouwd als een optievak en pas als een verplicht vak voor toekomstige leraren Frans in de V.U.B.

In Wallonië was de rol van het dialect vroeger veel belangrijker. Net zoals in Vlaanderen was de Franse literatuur in ons land vooral een zaak van de dominerende klasse. Eigenlijk bestaan er drie entiteiten in de Belgische Franstalige letterkunde: die met een Vlaamse sensibiliteit, die bedreven door Brusselaars en ten slotte wat er in Wallonië geschreven wordt.

Brussel heeft wel een hoofdrol gespeeld, omdat de beslissingsorganen van het land in de hoofdstad lagen. Maar het cultureel en intellectueel leven was er gericht op Parijs, dat toen nog steeds doorging als de Ville Lumière.

De grootste bekendheid in de Franse hoofdstad ging uit naar Charles De Coster (La Légende de Thijl Uilenspiegel), Michel de Ghelderode (Le Grand Macabre), Emile Verhaeren (Les Villes tentaculaires), Maurice Maeterlinck (La Princesse Maleine), Pierre Mertens (La Paix Royale). Ze hebben allen iets te maken met Vlaanderen.

Om tot een echte ontvoogding te komen, was er de politieke en culturele wil dat het noorden van het land in het Nederlands zou schrijven. De afgelopen dertig jaar verkondigt men dat de Franstalige Vlaamse schrijvers uitgestorven zijn, zoals bleek bij het overlijden van Marie Gevers in 1975. Hun aantal daalt inderdaad, maar in 2004 telt men toch nog een vijftiental schrijvers die in Vlaanderen in het Frans schrijven onder wie Guy Vaes (1927), Alain Germoz (1920) en Yvonne Sterk (1920).

Jarenlang heeft men in sommige Vlaamse kringen volgehouden dat de Franstalige Vlaamse schrijvers de ontvoogding in de weg stonden, maar de hedendaagse generatie heeft hierover een andere visie. Ze voelt zich te kort gedaan indien schrijvers als Emile Verhaeren, Charles van Lerberghe en Maurice Maeterlinck niet zouden behoren tot de Nederlandse cultuur en het Vlaamse patrimonium.

In andere landen, zoals in de Scandinavische, wordt de eigen literatuur gelezen in de eigen taal of in het Engels. In België zou er dus geen onderscheid mogen gemaakt worden tussen Vlamingen die in het Frans of in het Nederlands schrijven. Het zijn Vlaamse schrijvers.

De Association des écrivains belges de langue française werd in 1902 opgericht met het doel de Franstalige schrijvers bij te staan bij het uitgeven van hun werk. Tot in 1946 beschikten ze niet over een eigen locatie, maar dankzij burgemeester Eugène Flagey kon de vereniging zich vestigen in Elsene, Waversesteenweg 150, tevens het Camille Lemonniermuseum.

Camille Lemonnier

Camille Lemonnier (1844) was de bezieler en lag zo aan de basis van de Frans-Belgische literatuur. Zijn vader uit Leuven was advocaat aan de balie van Brussel. Na het vroegtijdig overlijden van zijn moeder werd hij opgevoed door zijn grootmoeder aan vaderskant die van Vlaamse origine was, uit de Sint-Jobwijk in Ukkel. Lemonnier sprak ook de rede uit bij de onthulling van het monument voor Charles de Coster op de oevers van de vijvers in Elsene.

Deze schrijver deed zijn intrede in de Franse letterkunde met een vlugschrift tegen de oorlog (Sedan 1871). Tien jaar later werd dit werk Sedan ou les charniers bewerkt in een meer esthetische stijl, maar de eerste

Professor Emile Kesteman, vice-voorzitter van de Association des Ecrivains belges de langue française (gesticht in 1902), gezeten aan het bureau van Camille Lemonnier in het gelijknamige museum, tevens zetel van deze schrijversvereniging.

[p. 88]

versie ervan maakte reeds grote indruk op auteurs als Joris Karl Huysmans en Guy de Maupassant. Van toen af werkte hij mee aan grote tijdschriften in Frankrijk en werd hij actief als kunstcriticus. Hij schreef diverse romans en novellen en leverde ook een grote bijdrage aan het cultureel en literair leven.

Hij werd de schakel tussen Charles de Coster en de Jeune Belgique (1881) waarbij schrijvers behoorden als Max Waller, Emile Verhaeren, Maurice Maeterlinck, Grégoire Le Roy, Georges Rodenbach en Charles van Lerberghe.

Zijn roman Un Mâle (1881) werd als zijn meesterwerk beschouwd. Hij hemelde zijn held, de stroper Cache-après op, maar even zo goed de natuur en de vrijheid van geest. In zijn werk vindt men iets terug van het naturisme bij Pallieter (1916) van Felix Timmermans. Lemonnier doorkruiste heel het land, zowel Vlaanderen als Wallonië. Hij werd beïnvloed door zijn tijd. Vandaar zijn belangstelling voor het Verre Oosten. Het moet ons niet verwonderen dat Willem Van Strijdonck hem rechtstaande schilderde, zijn boeken schrijvende aan een lessenaar. Zoals de realisten en vooral de naturalisten wilde hij dat zijn romans iets weerspiegelden van de wetenschappelijke geest van zijn tijd. Hij vatte het plan op een boek te schrijven over het sociaal vraagstuk in de grootindustrie, namelijk in de Borinage. Daar hij die werklieden uit de nijverheid minder goed kende dan de arbeiders op het platteland en in de bossen, liet hij zich vergezellen door kunstenaars die dit publiek beter kenden: Constantin Meunier en Xavier Mellery. Zo ontstond dat merkwaardig werk dat men vaak vergelijkt met Germinal van Emile Zola, Happe-Chair.

Camille Lemonnier was ook de eerste Frans-Belgische schrijver die erin slaagde van zijn pen te leven. Wat Georges Rodenbach, de neef van Albrecht Rodenbach, ertoe bracht uit te roepen in volle vergadering: Camille Lemonnier, le maréchal des lettres!.

Toch hadden de meeste Frans-Belgische schrijvers moeite om zich op te werken en uit hun letterkundige activiteit enige economische winst te halen. De invloed van de Parijse uitgevers bleef toonaangevend: een Franse journalist kwam uit Frankrijk om het blad Messager de Bruxelles te leiden en

Gevel van het pand, Waverse steenweg 150, 1050 Brussel, ter beschikking gesteld door de Communauté Wallonië-Bruxelles, voor het Lemonniermuseum en het Schrijvershuis

wilde iets meer vernemen over de noden van de Belgische schrijvers.

Stichting en werking

Op 30 oktober 1902 werd een vergadering belegd door Edmond Picard, de grote animator van het literair leven. Er werd een comité gevormd met de schrijvers Octave Maus, Robert Sant en Maurice des Ombiaux, die de statuten van de nieuwe vereniging opstelden. Volgende schrijvers traden toe tot de ‘Association des Ecrivains belges’. Ivan Gilkin, José Perrée, Edmond Glesener, Georges Marlow, Marius Renard, Léopold Rosy, Gaston Heux, Georges Rens, Franz Mahutte, Gustave Vanzijpe, André Ruyters, Henri Maubel, Maurice Wilmotte, Louis Dumont-Wilden, Sander Pierron, Fernand Larcier en Paul André.

De nieuwe vereniging werd een grote steun om de Frans-Belgische schrijvers bij te staan bij het uitgeven en verspreiden van hun boeken. Zullen later toetreden: Georges Rency, Georges Eekhoud, Georges Virrès (burgemeester van het Limburgse Lummen), Charles van Lerberghe (schrijver van La Chanson d'Eve), Fontainas, Eugène Demolder (toekomstig schoonzoon van Félicien Rops), Albert Giraud (uit Leuven), Séverin, Verhaeren, Lemonnier, Firmin Van den Bossche (nog een Limburger), Daxhelet, Hubert Krains (uit de streek van Borgworm), Léopold Courouble (beschrijver van het Brusselse volksleven). Blanche Rousseau was het eerste vrouwelijke lid.

Opeenvolgende voorzitters waren Octave Maus, Hubert Krains, Georges Rency (1934-1951), Alex Pasquier (1951-1962), Georges Dopagne (1962-1970), Adrien Jans (1970-1973), Roger Foulon (1973-1994) en France Bastia (sinds 1994). De ‘Association des Ecrivains belges’ publiceerde bloemlezingen met werk van Camille Lemonnier, Georges Rodenbach en Edmond Picard. Later ook van Emile Verhaeren, Octave Pirmez en André Van Hasselt. In 1906 sloten Jules Destrée (minister voor kunst en wetenschap en in die functie stichter van de Académie Royale de langue et littérature françaises) en Jean d'Ardenne (journalist, schuilnaam voor Léon Dommartin) bij de vereniging aan.

In 1931 verscheen voor het eerst een periodiek Bulletin officiel later genoemd Nos Lettres. In 2004 verschijnen tien afleveringen per jaar. Elke maand, meestal op de derde woensdag, organiseert de vereniging een Soirée des lettres belges. Men bespreekt er nieuw verschenen boeken en wijdt een half uur aan elk werk, drie per avond. Ook worden er geregeld literaire prijzen uitgereikt. De jury wordt voorgezeten door Mevrouw France Bastia, echtgenote van Prof. André Goosse, de bekende uitgever van Le Bon Usage. Thans beheert de ‘Association des Ecrivains belges’ het Camille Lemonniermuseum, waar men regelmatig studenten en wetenschappelijke vorsers ontvangt, ook al wie belangstelling heeft. Het schrijvershuis aan de Waversesteenweg is een Brussels onthaalcentrum geworden, waar iedereen met open armen ontvangen wordt, van welke taal of culturele gemeenschap ook. Elk bezoek gaat gepaard met een geïndividualiseerd commentaar, een ware inleiding tot de Franse letterkunde en cultuur uit ons land zonder de horizon te verwaarlozen van de wijde wereld rondom.

Momenteel houdt men meer rekening met de andere culturen uit ons land. Bovendien heeft de nabijheid van de Europese instellingen een nieuw licht geworpen op de Franse letterkunde uit België en er wordt ook meer rekening gehouden met de federalisering van dit land en met het multicultureel karakter van de Brusselse agglomeratie.