Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 53

[p. 84]

De Franstalige poëzie in België
Claude Raynaud

België staat kennelijk open voor de wereld van de poëzie en voor de poëzie van de hele wereld. De verbondenheid met de natuur, de gehechtheid aan de geboortegrond, de smaak voor het symbool en de allegorie, de voorrang van concrete werkelijkheid op abstractie en speculatie, de zin voor beeldvorming, afbeelding en metafoor zijn dominerende aspecten van onze literatuur en in het bijzonder van onze poëzie. Gevolg hiervan is het groot aantal dichters en dit legt meteen uit waarom poëzie ook aanwezig is in toneel en roman en zelfs in het essay.

Deze kenmerken gaan vaak gepaard met een zeker verdringen van de zin voor sociaal en politiek engagement en met het vasthouden aan een uitgesproken individualisme. De Franstalige poëzie in België blijft dus over het algemeen en meer dan elders trouw aan de vaste methodes, zowel in de keus van de formulering als van de thematiek.

Met de onafhankelijkheid van België ontstaat de wens om in het vaderland een eigen nationale literatuur te vestigen. De poëzie, beïnvloed door de Franse romantiek maar ook door Goethe, Schiller of Heine, bezingt universele deugden als eenheid, vrijheid, arbeid, familie. Met de stichting van La Jeune Belgique in 1881 en van La Wallonie in 1886 bereikt de Franstalige poëzie de volwassenheid. Terwijl Max Waller, Albert Giraud en Iwan Gilkin zich inspannen om het diepe romantisme van de natuur te verzoenen met het beginsel van l'art pour l'art, zoeken de symbolisten van Albert Mockel tot Max Elskamp in de landschappen van Vlaanderen en Wallonië naar een aanleiding voor persoonlijke harmonieën.

Tussen 1830 en 1918 wordt de poëzie gedomineerd door Vlaamse auteurs die in het Frans schrijven (Van Hasselt, Verhaeren, Van Lerberghe, Maeterlinck, Elskamp e.a.) een fenomeen dat onder meer verklaard wordt door redenen van sociale orde. Na de Eerste Wereldoorlog zullen de meeste Vlaamse auteurs zich uitdrukken in hun eigen taal; de francofonen anderzijds zullen zich meer en meer afstemmen op Parijs. Dit betekent evenwel niet dat na 1920 de Franstalige literatuur in België volledig versmelt met die van Frankrijk. De meeste van onze schrijvers blijven hun zin voor vrijheid en originaliteit manifesteren. Dit feit is vooral merkbaar op het gebied van de poëzie, waar ondanks het overwicht van dichters als Cendrars, Claudel, Breton en Saint-John Perse, het individualisme de heersende motivering blijft.

Een eigen surrealisme

De ontwikkeling van de surrealistische beweging in België is een overtuigend voorbeeld van dit verlangen om de vrijheid van uitdrukking ten overstaan van de Parijse cenakels te handhaven. Want de Belgische surrealistische dichters zoals Achille Chavée, Marcel Lecomte, Paul Colinet, Paul Nougé, Camille Goemans, Edouard L.Th. Mesens, Louis Scutenaire onderscheiden zich, ondanks hun vriendschapsbanden met Breton, van hun Franse collega's door een weerspanniger geest, een directer ironie, een zekere terughoudendheid tegenover het onvoorwaardelijk politiek engagement en een misprijzen voor sommige procédé's, zoals de écriture automatique.

Rondom dit surrealisme cirkelt een groot aantal dichters met als algemeen kenmerk

Titel van Le Journal des Poètes, 72ste jaargang, Driemaandelijks tijdschrift. Directie Arthur Haulot en Philippe Jones. Redactieleidng Jean-Luc Wauthier.
[uitgegeven door Maison Internationale de la Poésie, Bruxelles]

de wil om de Belgische poëzie te bevrijden van de thematische en formele afspraken waaraan de symbolisten vasthielden. Hier kunnen de namen geciteerd worden van René Verboom, Paul Neuhuys, Robert Guiette, Eric de Hauleville en vooral Henri Michaux, die zich met de surrealisten verwant wist door zijn afwijzen van elke regelgeving en elke traditie, door zijn splijtende en verwoestende humor en door zijn volledige vrijheid van uitdrukking. Zijn opstand is metafysisch en hij heeft nog verder dan hen de ontwrichting van de taal doorgedreven.

In het spoor van de surrealisten moeten nog meer namen vallen: Pierre Bourgeois, Pierre della Faille, André en Cécile Miguel. De gedreven schrijver Pierre Bourgeois wilde het leven grijpen in al zijn mogelijkheden. Hij was een schitterende animator die de kunsten uit het vergeetboek heeft gehaald, zowel in het constructivistische avontuur van het tijdschrift 7Arts als in de internationalistische inzet van Le Journal des Poètes. Pierre della Faille was een gewetensvolle verlichter, ook in zijn geweld tegen de farizeeërs van het postindustriële tijdperk, waar de onbewoonbare mens wordt geboren uit de gemakkelijke overdaad en de uniforme domheid. André Miguel is als dichter begaan met de ruimten van de sterren en de kosmos en wordt aangetrokken door de macht van de leegte. Hij vormt met Cécile Miguel een meervoudige gedachte die in de buurt van het surreële ligt.

Een aparte plaats moeten wij voorbehouden voor Norge (pseudoniem van

[p. 85]

Georges Mogin) die met zijn lexicologische stoutmoedigheid in de buurt van Michaux komt, maar zich tegelijk van hem afwendt door zijn jeugdige kracht en opgewektheid, zijn gespierd hedonisme en de onuitputtelijke tederheid die hij uitstraalt tegenover de mens en het leven. Zijn gedichten zijn echo en instemming; zij dragen de beweringen van gisteren mee, maar willen de mens van vandaag helpen om verder te leven.

Verder denkend met de Belgische surrealisten die hij in 1940 en 1941 ontmoette, maar ook met Paul Eluard, Picasso en Noël Arnaud sticht Christian Dotremont in 1948 COBRA, waarvan hij drie jaar lang de bezieler en drijvende kracht werd. De ervaring van Cobra bevestigt zijn zoektocht met woordschilderijen en woordtekeningen. Logogrammen en logosneeuw bereiken met deze persoonlijke inbreng een gedicht dat tegelijk zin en gebaar is. De mogelijkheid om een betekenis te vinden, bereikt via de bondigheid van een voetnoot en via het losmaken van een geformaliseerd geschrift op heel de witte ruimte van de pagina, onvermoede resultaten. Het logogram schept een concreetheid die tekst en schilderij is, impuls en gedachte, vorm en trilling. En zo ontstaan de echte verschuivingen van prikkel en gebaar.

Terug naar bron en traditie

Het surrealisme heeft heel wat dichters beïnvloed. Meer nog bleven trouw aan de grote traditionele thema's: God, de natuur, de liefde, het kind, de dood.

Charles Plisnier keert terug naar het geloof van zijn jeugd, na zijn dienst in de rangen van de Derde Internationale. God is alomtegenwoordig in de poëzie van Adrien Jans en Pierre Nothomb. Géo Libbrechts werk zit vermengd met essentiële menselijke bezorgdheid: God, de dood, het lot, alle ontologische problemen. Na Emile Verhaeren en de symbolisten krijgt de natuur een bevoorrechte plaats in de kunst van Edmond Vandercammen, Maurice Carême, Roger Foulon en vele anderen. Bij Anne-Marie Kegels bijvoorbeeld vormen aarde en seizoenen het decor voor een poëzie waarvan de liefde, het ongeduld van het leven, het bewustzijn van de broze rijd de dominerende thema's zijn.

Een ander thema van de Franstalige dichtkunst vormen de verrukking van de moderne industrie en het geloof van de mens in wetenschappelijke vooruitgang en arbeid, Europese eenheid en vrede. Marcel Thiry, Robert Goffin en Georges Linze zijn begaan met diverse moderne aspecten van het leven vandaag. Georges Linze is de kampioen van het technische gigantisme en het materialisme van onze maatschappij in volle ontwikkeling. Een zelfde fascinering voor de wereld moet Marcel Thiry ondervinden in zijn vervoering voor het reizen en zijn vreugde van de ontdekking. Waar Thiry de materie in zijn verzen inschakelt, trekt Robert Goffin zijn poëzie uit de materie met zijn exploratie van de levende actualiteit onder alle vormen: film, sport, jazz etc. hebben hem geïnspireerd tot een oeuvre dat enige analogie vertoont met het werk van Walt Whitman en Blaise Cendrars. Albert Ayguesparse bracht met zijn inzet in de proletarische strijd prijzenswaardige gedichten, maar de verrukking van de liefde gaf hem uiteindelijk de kans om zijn genie uit te drukken.

Onder invloed van Cendrars, Claudel of Saint-John Perse hebben weer andere auteurs geopteerd voor een vormgeving tussen vers en proza, dichtbij de vrije, niet-rijmende poëzie. Het prozagedicht kende, sinds de surrealisten, een enorm succes: Marcel Lecomte, Pierre della Faille, Fernand Verhesen of Marcel Hennart hebben dit moeilijke genre opgetild tot een volmaakt niveau. En dit genre blijft ook vrij aantrekkelijk voor Michel Joiret of Eugène Savitzkaya.

Hermetisme, lacunes, bezinning

Aan de andere kant is er de aantrekkingskracht van de hermetische poëzie.Zij is wel meer voorbehouden voor ingewijden, maar heeft momenteel de wind in de zeilen. Het verlangen om slechts het allernoodzakelijkste neer te schrijven en de lezer de witte vlekken te laten invullen zijn hier de fundamentele uitingen. Daarbij komt nog de zin voor een vlugge zegging op het ritme van onze tijd. Dit leidt veel dichters tot het zoeken naar een taal die zo ver mogelijk verwijderd is van de taal van alledag. De syntaxis wordt overhoop gehaald en leidt naar een brachylogie en bij Izoard en André Miguel tot echte cryptogrammen.

Bij nog andere dichters, zoals Jacques Crickillon en Sophie Podolski leiden de overdaad van beelden en de vaak ongecontroleerde ontboezemingen van de woordenstroom tot ware duisternis. Het werk van Crickillon valt wel op door rijkdom en betovering, de weelde van een kleurig vocabularium en de afwisseling van tederheid en geweld. Werner Lambersy is vertrokken uit een schriftuur met lacunes. Hij was een koppige vijand van de syntaxis en zocht door de schikking van woorden op de pagina een nieuwe vorm voor het organiseren van de taal. Onbewust heroriënteert hij zijn kunst zo naar een ruimere adem. En met het herstel van de zin mondt hij toch uit bij het vers.

Eric Brogniet schrijft een poëzie die niet hermetisch wil zijn, maar die wel inspanning vraagt om de inwendige dorst te lessen. Zijn gedichten zijn compact en gespannen. Zij getuigen van de onmogelijkheid van het geluk en van een diepe droefheid in het menselijk avontuur. Hij stelt vragen bij de kosmos en het spirituele en daalt dan af naar het dagelijkse en het ridicule. De dichter vindt zijn plaats in een ruimte waar lichaam en geest, vlees en hart elkaar aanvullen in een volmaakte harmonie.

De hoofdredacteur van Le Journal des Poètes Jean-Luc Wauthier kent de luister van het woord. Hij benadert het met schroom maar drukt niettemin al de kracht uit die het bevat. Hij is de dichter van de bezinning, altijd op zoek naar herinnering, afstand, stilte. Hij wil en hij voelt dat hij voortduurt. Eenvoud is zijn kracht en de lezer wordt ingenomen door zijn typische omgang met woorden. Van André Doms, die van 1976 tot 1991 redacteur was van hetzelfde tijdschrift, zal men zijn openstaan voor het andere onthouden. Dit leidde tot een weinig bekende poëzie. Zijn gedichten ontrafelen verjaarde en zelfs dodelijke absolutismen, ondervragen de materie en de ruimten waarin zij opgaan, zoekend naar een bestemming die vooral menselijk wil zijn.

Een weelde van activiteiten

Het literaire landschap van Franstalig België is dus wel bijzonder rijk aan poëzie. Dit komt doordat veel dichters zich, naast hun persoonlijk werk, ook inzetten voor de bekendmaking van de poëzie. En dit gebeurt zowel in kleine cenakels als voor het forum van internationale podia.

De literaire geschiedenis is bebakend met tijdschriften en literaire initiatieven. Sommige zijn zeer dynamisch zoals Het Huis van de Poëzie in Amay met daarbij aangesloten de uitgeverij L'arbre à Paroles, geleid door de dichters Francis Chenot en Francis Tessa. De laatste lijkt ons iemand bij wie het talent en de gave zijn zin voor actie niet hebben verstikt. Op enkele kilometers van Amay staat Het Huis van de Poëzie in Namen, gesticht door Robert Delieu. In Charleroi bestaat het maandellijkse Apéritif des Poètes en in Luik vinden de dichters elkaar tweewekelijks in L'Aquilone.

In Brussel zijn er vanzelfsprekend talrijke haarden van creativiteit en literaire ontmoetingen. La Fleur en papier doré (Het Goudblommeke van Papier), gesticht door Geert van Bruaene, was destijds de pleisterplaats van surrealisten als Magritte,

[p. 86]

Scutenaire, Lecomte, Nougé. Met het overlijden van Jane Tony werd de naam gewijzigd in Grenier Tony. Daar komen Belgische en buitenlandse schrijvers samen. De groep heeft zich intussen verruimd en staat ook open voor de multiculturele maatschappij van vandaag. Emile Kesteman en Jean Dumorier zijn er de toegewijde steunpilaren. Het tijdschrift van de Grenier draagt de titel Les Elytres du Hanneton (het dekschild van de kever).

Het huis aan de Waversesteenweg 150 is sinds 57 jaar de zetel van de Association des Ecrivains belges de langue française (AEB). France Bastia is de huidige voorzitter, Emile Kesteman ondervoorzitter.

Op de tweede verdieping van dit gebouw is het Maison Internationale de la Poésie (MIP) gevestigd, geleid door Arthur en Moussia Haulot, en worden verschillende poëtische initiatieven afgewerkt zoals Tribune Politique, Journée Mondiale Poésie-Enfance en ook de Internationale Biënnales van de Poëzie. Deze laatste werden gesticht door het tijdschrift Le Journal des Poètes. Dit blad ontstond in 1931 door Pierre-Louis Flouquet en werd geleid door Arthur Haulot en Philippe Jones. Het blad staat open voor dichters van de hele wereld en publiceert slechts onuitgegeven teksten en kritische artikels over recent verschenen bundels.

Deze Biënnales zijn de meest gewaardeerde tak aan de boom van de poëzie. Dit initiatief van P.L. Flouquet en A. Haulot ontstond in 1951 in Knokke, later in Luik (oorspronkelijk was de naam Rencontres

Où êtes-vous hommes de tous les jours?
Où cachez-vous vos aimables figures?
Vous rentrez dans le lit de vos amours
et vous dormez selon votre habitude
vous ignorez tout ce que la nature
humaine peut avoir de différent
et moi cependant comme un chien errant
je traverse la nuit à la recherche
de ce qu'est la vraie vie dont je me rends
compte qu'elle échappe à toute recherche

et ce matin en m'éveillant je pense
à ce qu'il faudrait que je fasse pour
me sauver de la route où se dépense
ce temps qui pousse mes nuits et mes jours
lors remontant sur une chaise j'ouvre
ma tabatière pour voir la lumière
l'espoir à nouveau rentre dans mon être
et je me dis: oui j'aurai la vraie vie
un jour enfin je saurai la connaître
et je n'aurai plus jamais à souffrir

William Clife

Epilogue
uit: Adieu patric, 2001
(Editions du Rocher)

Waar zijn jullie, dagdagelijkse mensen?
Waar verbergen jullie je vriendelijk gezicht?
Weer in 't liefdesbed kruipen is wat jullie wensen
en zoals gewoonlijk slapen jullie vast
jullie hebben niet het minste inzicht
in al de verschillen die de menselijke natuur uitvond
en ik steek niettemin als een loslopende hond
de nacht over op zoek
naar het ware leven dat zoals ik ondervond
ontsnapt aan al wat ik zoek

en vanmorgen ben ik bij het ontwaken bereid
om na te gaan wat ik zou moeten betrachten
om aan de weg te ontkomen van deze spilzieke tijd
die mijn dagen opstoot en mijn nachten
als ik nog eens op een stoel klim
en ik het dakraam open om het licht te zien
is er weer hoop in mij te bekennen
en zeg ik bij mezelf: ja ik zal het ware leven bekomen
op een dag zal ik het eindelijk leren kennen
en nooit meer pijn moeten lijden

Vertaling: Lucienne Stassaert

Arthur Haulot (1913), gedreven dichter, declamator en organisator van de Biënnales van de Poëzie (Knokke, Luik) aan het woord tijdens een vergadering van de vereniging L'Arbre à Paroles, 1996.

Européennes de Poésie). Haulot is zelf dichter en een gedreven declamator. Reeds in 1951 verklaarde hij: het is tijd geworden voor de mensen die nog van vrijheid genieten, te bevestigen dat ze ervan houden. Zijn poëzie is getuigenis, communicatie, warme mededeelzaamheid; een geïncarneerde poëzie die voor elke lezer toegankelijk wil zijn. In 1956 schreven de Biënnales een Grand Prix uit, waarvan het secretariaat in handen is van Fernand Verhesen, nog een groot dichter uit die jaren. Hij bekleedt een uitzonderlijke plaats in ons cultureel leven, niet alleen omwille van zijn eigen werk, maar tot voor kort als animator van het Centre International d'Etudes poétiques dat een Courrier van hoge kwaliteit publiceerde en als directeur van de Bibliothèque Internationale de Poésie in het Musée de la Littérature. Bovendien is hij de onvermoeibare vertaler van werk uit de Spaanstalige wereld en een denker die voortdurend begaan is met zin en essentie van de poëzie.

Mededirecteur van Le Journal des Poètes ten slotte is Philippe Jones, die vooral een essayist is met diverse studies over hedendaagse beeldende kunsten, maar die ook prozaschrijver en dichter is. Zijn bundels zijn gekenmerkt door de weerklank, de blijvende en duurzame gevoelswaarde van de witte ruimte waarop de woorden worden neergeschreven. Een poëzie van strenge zuiverheid, absolute oprechtheid, met een grote gevoeligheid in de perceptie en een merkwaardige helderheid in de analyse. Een trillende, want altijd menselijke poëzie.

Nog in Brussel is te vermelden het Théâtre-Poème, ontstaan uit de Jeunesses Poétiques, die sinds 1969 een rol spelen in de vernieuwing van de poëzie. De leidiing berust bij Monique Dorsel, die sinds jaren een merkwaardige inzet vertoont, ook met haar tijdschrift Le Mensuel littéraire et poétique.

De Franstalige poëzie in België is dus wel taai en levenskrachtig, want alle stromingen zijn er vertegenwoordigd rondom creatie, ondervraging en individualisme.