Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 53

[p. 75]

Het MAC's
Museum voor Hedendaagse Kunst in Grand-Hornu
Denis Gielen & Sophie Trivière

Minder dan een jaar na de officiële opening mocht het Musée des Arts Contemporains (MAC's) reeds zijn honderdduizendste bezoeker begroeten. Een bewijs van de dynamiek, die daar heerste en van het enthousiaste antwoord van de bevolking op het grootmoedige voorstel het museum voor allen en vooal voor iedereen te stichten. De eerste twee tentoonstellingen, voorgesteld als een diptiek, onderstreepten reeds de grote verscheidenheid van de hedendaagse kunst en toonden de bedoeling om a priori geen enkele kunststroming uit te sluiten.

Voor het publiek was het wel even wennen. Het moest zijn blik en zijn kennis verruimen door vergelijking van de prestaties van diverse artiesten. Momenteel (tot 29 februari 2004) is het museum bijvoorbeeld gedeeltelijk verduisterd voor de videokunst van de Zwitserse kunstenares Marie José Burki (1961); een uitdaging, vooral als men weet dat zij voor 80% werkt met natuurlijk licht. Dit werd zoveel als een botsing met de architectuur en een vraagstelling of het mogelijk is een videokunstwerk te vertonen in verschillende situaties.

Het MAC's in Grand-Hornu

Het gebouw werd bestemd voor de fabelachtige site van de oude steenkoolmijn van Grand-Hornu nabij Mons Borinage en uitgedacht door de Luikse kunstenaar Pierre Hebbelinck. Hij wilde het verlangen naar een nieuwe creatie verbinden met de bescherming van het oude patrimonium.

De Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (CECA) besliste in 1954 de activiteit van de mijn stil te leggen. Een Koninklijk Besluit van 1969 veroordeelde de gebouwen tot afbraak. De voormalige industriële site zou

Buitenzicht van de Salle Carrée
[Foto Philippe de Gobert]

waarschijnlijk verdwenen zijn zonder de welwillende aandacht van enkele prominenten uit de streek, zoals de Henegouwse architect Henri Guchez die de site aankocht in 1971 en ten dele voor eigen rekening liet restaureren en later bestendig gedeputeerde Claude Durieux, nu voorzitter van de Raden van Bestuur van het MAC's en het GHI (Grand Hornu Images), die vanaf 1989 de provincie Henegouwen aanzette om de site aan te kopen met het oog op het realiseren van een project met drie bedoelingen: cultuur, toerisme en nieuwe technologieën.

In 1993 werd door de opdrachtgever samen met de directeur van de culturele infrastructuur Chantal Dassonville de Luikse architect Pierre Hebbelinck aangewezen voor het ontwerpen van een gebouw dat voor de Franse Gemeenschap zou beantwoorden aan de wensen van het Departement Cultuur, met name een referentiepunt te worden voor de hedendaagse kunst, met eerbied voor de geklasseerde site die dit museum zou ontvangen

Symbolische data voorspelden reeds het ontstaan van het Museum. Zij volgden de annalen van een project dat uiteindelijk naar voren komt als een aaneenschakeling van initiatieven en momenten, het ene al degelijker dan het andere. In 1996 publicatie van de statuten van het MAC's in het Belgisch Staatsblad. Het volgend jaar de verwerving door de Franse Gemeenschap van een eerste kunstwerk voor de verzameling van haar museum: Les Registres du Grand-Hornu van Christian Boltanski. In 1999 de signatuur van een conventie voor de financiering en inhuldiging van de werf. In 2000 Les Chantiers du Musée, een tentoonstelling over verschillende

[p. 76]

manieren om een tentoonstelling te ontwerpen. In december 2001 was er dan de laatste-steen-legging en werd een opendeur weekeinde georganiseerd om het lege museum te presenteren en de architect te huldigen. Op 13 september 2001 kwam dan de officiële opening met de tentoonstelling L'Herbier & le Nuage.

De geschiedenis in kaart gebracht

De historische site was ongetwijfeld een van de troeven waardoor Grand-Hornu een zo hoopvol project als het Museum voor Hedendaagse Kunst kon realiseren. Deze wil tot samenwerking kwam al tot uiting in een gemeenschappelijke ticketing voor de twee initiatieven op de site (MAC's en GHI) waardoor de bezoekers tegelijk de tentoonstellingen konden bezoeken en de oude steenkoolmijn ontdekken.

De site werd tussen 1810 en 1830 opgericht door Henri Degorge, een captain of industry van Franse afkomst. Grand Hornu werd een echt utopisch project van een arbeiderswijk, een merkwaardig voorbeeld van functioneel urbanisme bij de aanvang van de grote Industriële Revolutie. Om dit visionair project van een steenkoolmijn, opgevat als een stad, te bouwen - met scholen, centra voor gezondheidszorg, vrije tijdsbesteding enz. - nam de ambitieuze industrieel de Doornikse architect Bruno Renard onder de arm, een leerling van Percier en Fontaine, scheppers van de Empirestijl. Het steenkoolbedrijf in neoklassieke stijl, omvatte ateliers en kantoren voor de ingenieurs, een reeks van zo'n 450 mijnwerkershuizen, met veel comfort voor hun tijd, en een residentie voor de bestuurders, genoemd Château Degorge. Momenteel is dit architectonisch geheel zowel esthetisch als historisch een buitengewoon en bijzonder kostbaar getuigenis van de industriële en sociale modernisering van ons land, zelfs wanneer wij ons nu het bruisende leven van toen moeten voorstellen aan de hand van tekeningen, litho's en oude prentkaarten.

Een totale architectuur

De vierënveertigjarige Luikenaar Pierre Hebbelinck, lid van het Institut Lambert Lombard, werd algauw de ideale kandidaat om dit project van inplanting van een toekomstig museum op de Site van Grand-Hornu te leiden: 6000 m² waarvan de helft voorbestemd voor tentoonstellingen, een totale kost van 15.617.292 miljoen Euro. Hij

Omslag van het semestrieel tijdschrift Dits over hedendaagse beeldende kunst, uitgegeven door het MAC's.

was verkozen na raadpleging van de Administratie, het Cabinet van de Minister en de verantwoordelijke voor het project. Chantal Dassonville legt uit: Wij hebben geen prijskamp uitgeschreven; onze keus werd bepaald op basis van een project. De realisaties die Pierre Hebbelinck reeds achter de rug had, speelden hierbij een rol, evenals zijn wijze van omgaan met de architectuur in het algemeen. Wij hebben een aantal realisaties bezocht, sommige veel kleiner, maar die reeds blijk gaven van wat men kan noemen een totale aanpak van architectuur. Pierre Hebbelinck ziet de architectuur niet als een formele kwestie maar veel globaler. Over het algemeen ziet hij zijn arbeid als architect als een integratie van verschillende deelaspecten die betrekking hebben met het eigenlijke programma, maar ook met het milieu en de omgeving, de geschiedenis en het budget en tenslotte nog met de wensen en vragen van de verschillende partners (...). Deze eisen zag hij als een springplank om verder vooruit te gaan, een visie die de jongste jaren in de architectuur wel wat verloren ging. Te onderstrepen valt nog, merkt Chantal Dassonville op, dat Pierre Hebbelinck zeer vlug een groot organisatietalent vertoonde en een omvangrijk programma wist aan te pakken zonder ook maar iets aan het toeval over te laten. Wij vonden bij hem een zorg voor kwaliteit en een strenge arbeidstucht die voor een bouwmeester bijzonder geruststellend waren.

Toen hij in 1993 officieel was aangesteld had hij inderdaad nog nooit een architectuurproject van die omvang gerealiseerd. Sindsdien werd hij laureaat van verschillende prijskampen. Hij heeft de Franse Gemeenschap vertegenwoordigd op de Zesde Biënnale van de Architectuur in Venetië en werd in 2003 onderscheiden met de Prijs Horta voor zijn gehele oeuvre en vooral voor de geslaagde realisatie van het MAC's. Voor deze crisisarchitect, zoals hij zichzelf graag noemt, was de omvang van het programma - een machtige maar delicate inplanting in een site en in de contekst van een museum zonder bestaande collectie - gunstig voor het omzeilen van klippen, die hij wel voorzag, maar ook vreesde, zoals in een spel.

Veel momenten van architectonische schoonheid tonen aan dat deze kunst voor sommigen een rem is, voor anderen een springplank in een voortstuwende verbeelding. Een voorbeeld: de verschillende soepelheid tussen de oude gedeelten en de nieuwe voor het toekomstig museum, maakte het mogelijk een band te leggen tussen het Huis van de Ingenieurs en de nieuwe expositieruimten, waar oude stalen rollen uit de technologie van 19^de-eeuwe bruggen gebruikt werden, in een elegante binding tussen baksteen en beton. De functie van het gebouw en de wensen van Laurent Busine, de toekomstige gebruiker, brachten de architect ertoe in alle ruimten voor tentoonstelling, onthaal en animatie de meest geschikte technische en architectonische parameters te gebruiken voor het comfort van de bezoekers. In plaats van het publiek en de kunstwerken op te sluiten in uniforme afdelingen, werden verschillende morfologieën voor de zalen uitgedacht. Dit zijn zeer belangrijke maar vaak over het hoofd geziene details, net zoals de akoestiek en de lichtinval op de muren. Daar werd bijzondere aandacht aan besteed reeds bij de bestelling van het materiaal. Om de kwaliteit van de beglazing te kiezen bijvoorbeeld, ging de nauwkeurige architect zelfs zo ver dat hij in verschillende laboratoria simulaties van natuurlijk licht liet uitvoeren. Tenslotte werd nog rekening gehouden met de geografische oriëntering van de zalen maar ook met de variaties in de zonnewende van zomer en winter. Deze buitengewone architect bracht ons een museum dat allereerst een instrument ten dienste van de beeldende kunsten is. En dit was natuurlijk voldoende om de verantwoordelijke bouwheren te overtuigen.

Sinds de opening heeft de architectuur trouwens haar aanpassingsmogelijkheden om verschillende scenografieën zo lees-

[p. 77]

Andres Serrano, Knifed to the Death I en II

baar mogelijk op te roepen bewezen. In de tentoonstelling Le Beau Corps de la Mémoire werd bijvoorbeeld de lange brugzaal verdeeld in drie ruimten van verschillende afmetingen. Zo werd het publiek geconfronteerd met een afgesloten blik op onderdelen van de voorgestelde kunstwerken. De installatie van Jacques Charlier was, als nabootsing van een tentoonstelling, uitermate gediend met deze plaatsingen. Momenteel onthaalt het museum de eerste monografische tentoonstelling van Marie José Burki.. Paradoxaal wellicht, want een architectuur die rondom het licht werd gebouwd, verwelkomt nu een videokunstenares wier werk vraagt om bekeken te worden in het donker. Om het museum te verduisteren werden trouwens ingenieuze ideeën uitgedacht en uitgevoerd. Op verschillend beglaasde vensteropeningen langs de trap (bij de uitgang en toegang van de zalen I en II van het Huis van de Ingenieurs) werden eenvoudige verduisterende filters gemonteerd die de lichtstralen ophouden en de zalen in een noodzakelijk halfdonker dompelen.

Verderop in de brugzaal en via het buitenplatform heeft men gelijkaardige zenitale filters geplaatst van zeer licht tot ondoorschijnend. Zo kan de bezoeker bij het rondgaan geleidelijk aan het duister wennen.

Deze architectuur heeft dus bewezen dat moduleerbaarheid, mogelijkheid tot gedaanteverwisseling en vindingrijkheid gelijkelijk kunnen ontstaan en functioneren.

De inzet

Het MAC's beantwoordde de vraag van de Franstalige Gemeenschap naar een referentieplaats voor hedendaagse kunst, juist zoals de Fonds Régionaux d'Art Contemporain waarmede Frankrijk werd uitgerust ten tijde van Mittérand. De realisatie van het MAC's werd mogelijk dank zij de Provincie Henegouwen, het Waals Gewest en de Europese Unie. Het kreeg zijn plaats binnen deze

Luciano Fabro, La lune s'allume sur l'onde qui ronde abat-jour

drieledige politieke contekst. Om geïntegreerd te worden binnen de Franse Gemeenschap Wallonie-Bruxelles, waar reeds verschillende kunstcentra actief zijn zoals het Musée de la Photographie in Charleroi en het Centre de la Gravure et de l'Image Imprimée in La

[p. 78]

Christian Boltanski, Les registres du Grand-Hornu, het eerste kunstwerk dat door de Communauté Française voor het museum MAC's werd aangekocht.

Louvière, heeft het museum zich geörienteerd naar een meervoudige benadering van de hedendaagse kunst. Het museum staat dus open voor de disciplines beeldhouwkunst, schilderkunst, video, design, actuele muziek en multimedia.

De positie van Laurent Busine als organisator van tentoonstellingen was altijd zeer duidelijk. Het komt erop aan een beeld te geven van de moderniteit in om het even welk genre. In het Paleis voor Schone Kunsten van Charleroi heb ik bijvoorbeeld Starck gebracht met een zelfde belangstelling als voor een sculptuur van Rodin. En uiteindelijk geloof ik dat een designer als hij meer de smaak en de houding van onze tijdgenoten beïnvloedt dan een confidentiële artiest als Paolini. Daarom ook heb ik even veel interesse voor de film als voor de schilderkunst, want film vormt de smaak evenzeer.

Die pluraliteit wordt duidelijk door de ‘s’ in het logo. Het MAC's vult een tussenruimte die lange tijd vacant was en nooit werd benaderd door de vele culturele verenigingen die zich wijden aan een of andere bijzondere discipline. Deze culturele optiek van de Franse Gemeenschap kwam perfect overeen met de wens van de Provincie Henegouwen om op de site van Grand-Hornu - langs de omweg van de v.z.w. Grand-Hornu Images - tentoonstellingen te brengen over design, nieuwe technologieën of architectuur. Daarmee is niet gezegd dat alles van een leien dakje liep in het culturele leven van Henegouwen of van de Franse gemeenschap. In het francofone landschap en bovendien in een sociaal-economisch achtergebleven streek, bestond er een nijpend gebrek aan een centrum voor hedendaagse kunst. Dit grootse initiatief werd aldus voor opvoeding, conservatie en prospectie van uitzonderlijk belang.

Niettemin, zonder bezoekers is een museum nooit af en vooral niet een museum voor hedendaagse kunst. Daar komen immers bezoekers in contact met kunstwerken die ze en die hen mogen ondervragen. Het is dus meer dan noodzakelijk de weg te vinden van het kunstwerk naar de bezoeker. Voorstellen om dit te bereiken zijn legio.

De culturele dienst stelt verschillende modules van interactief bezoek voor ten behoeve van verschillende soorten publiek, volwassenen en schooljeugd. Er wordt gezorgd voor animatie in bibliotheken en scholen, onder meer met reizende ateliers. Gesprekken met bijzondere soorten publiek zoals een project met ‘De vrienden van de Blinden van Ghlin’ of uitwisselingen met Jeugd en Muziek van Mons en de mediatheek. Er zijn dialogen met de scholen (Matulu - Eroa) en met verschillende plaatselijke organisaties en sociale centra. Tijdens de vakanties zijn er stages en zoektochten voor jongeren en hun familie op de site. INTERREG ten slotte organiseert algemeen-opvoedende en grensoverschrijdende projecten, uitgewerkt door het MAC's en het MAM (Musée d'art Moderne Lille Métropole) in Villeneuve d'Ascq. Vanaf najaar 2002 ontwierpen twee instituten gezamenlijk enkele projecten. Dit partnerschap werd beëindigd met ‘Symposium Entre-2, la médiation à l'oeuvre’ van 25 tot 28 maart 2004 in de twee musea.

Deze meervoudigheid en kritische openheid worden nog aangemoedigd door verschillende publicaties van het museum. Er is het ludieke ‘Mini-MAC's’ voor jongeren, onderwijzers en ouders. Voorts zijn er de catalogi. De recentste, gewijd aan Marie José Burki, biedt een origineel alternatief, drie cahiers in een doos, los van elkaar te consulteren. Het tijdschrift DITS - kleine stukjes over actuele onderwerpen - verschijnt tweemaal per jaar en handelt over de hedendaagse kunst, met zowel de gespecialiseerde kijk van historici en critici, als ook mededelingen voor het grote publiek, dat voor een museum altijd broodnodig is.

Dit zijn even zovele initiatieven die wijzen op een voortdurend begaan zijn met de bezoekers. Dit museum is opgevat als een plaats waar ieder zijn weg en, zijn leven vindt, zoals hij het zelf wil. Het blijft immers even waar dat alles moet gemengd worden en samensmelten. Deze uitwisseling geldt voor de bezoekers, maar ook voor de souvenirs, de omgeving, de kunstenaars, de werf en ze wijzen allemaal op de complexiteit van zo'n onderneming. Want alles is in alles en geen enkel detail is belangrijker dan een ander of dan het geheel waarvan het deel uitmaakt.