Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 53

[p. 66]

Wallonië
Een wedergeboorte
Guido Fonteyn

Wallonië lijkt oud en versleten, en de ruggengraten rechten zich ginder maar moeizaam; ondertussen kosten zij ons veel geld. Maar de Ardennen zijn schoon, en zo dichtbij.

Dit is het beeld dat de gemiddelde Vlaming over zijn zuiderburen heeft, maar dat ook grotendeels door het officiële Vlaanderen wordt gedeeld. Er is bij de Vlaamse regering geen enkele belangstelling voor samenwerking met het Waalse gewest of met de Franse gemeenschap - het onderscheid blijft van belang - en dit officiële Vlaanderen wil vooral niet worden gehinderd door ballast op zijn weg naar een zo compleet mogelijke autonomie. Nochtans blijven in alle hypotheses de Walen onze buren, en hebben wij alle belang bij goed nabuurschap.

Maar er is meer. Wallonië vertoont sinds enkele jaren schaarse, maar opvallende tekenen van een nieuwe vitaliteit, die vooral op het culturele vlak merkbaar wordt: Franco Dragone in La Louvière, het Théâtre de la Place in Luik, Charleroi-Danses, het superbe MAC's (Musée d'Art Comptemporain) in Le Grand Hornu bij Bergen (Mons). Maar ook de volle industrieparken bij Marche-en-Famenne en Aarlen, de geneesmiddelenindustrie in Waals-Brabant, de medewerking van Waalse firma's aan het Europees ruimtevaartprogramma, de expansie - explosie bijna - van de regionale luchthavens, en - op politiek vlak - de afwijzing van uiterst-rechts: dit alles verdient onze volle belangstelling.

De weg naar het herstel zal nog lang en moeizaam zijn, maar de ruggengraten hebben zich gerecht. Er is een nieuw Wallonië in de maak, een interessante partner in spe. Maar om het volle belang van dit vernieuwingsproces in te zien, moeten we terug naar het oude Wallonië.

Er is een voorgeschiedenis

De Walen, dat zijn de Anderen, die van de overkant, diegenen die zich van ons onderscheiden, door hun taal bijvoorbeeld, of door hun handelingen. Dat was zo al in de Romeinse tijden. Veel weten wij daar niet van. De Walen kregen hun naam van de Germanen, van ons dus: Volcae, later in klank verschoven naar Wallon. Sommige Walen horen dit niet graag en verkondigen dat Wallon afgeleid zou zijn van het Latijnse, dus Franse Gallus, maar deze betwisting is voor betwisting vatbaar. Veel later ontstond in het oostelijk gedeelte van dit grondgebied het prinsbisdom Luik, dat zou uitgroeien tot het Athene van het Noorden, en dat faam zou verwerven als mark van het Frankenrijk, dat Duitsland zou worden, en zo loopt het lot van Luik zowat gelijk op met de geschiedenis van Vlaanderen, mark in wat Frankrijk zou worden: Luik in Duitsland en Vlaanderen in Frankrijk, of de paradox van de geschiedenis.

Verder deelde het grootste gedeelte van Henegouwen zijn geschiedenis met Frankrijk. Namen en Luxemburg groeiden uit tot minder belangrijke graafschappen. Maar dit alles is van weinig belang, omdat deze verschillende delen geen onderling verband vertoonden (zoals bij ons Brabant, Loon en Vlaanderen zeer lang een apart leven hebben geleid, voor ze alle onder de noemer Vlaanderen gingen staan).

Het echte Wallonië ontstond zeer laat. De naam Walonie (eerst geschreven met één 1) was in 1846 een neologisme, uitgevonden door de Waalse dichter Joseph Grandgagnage, en pas tegen het einde van de eeuw in een politieke betekenis gebruikt door de dichter Albert Mockel. Een kind krijgt na de geboorte een naam, en Wallonië werd maar rond 1800 geboren.

Dit Wallonië is het resultaat van de kolenlaag, die, komende uit Noord-Frankrijk, ons land binnendringt bij Mons-Borinage, en verder loopt over Le Centre en La Louvière, Charleroi en Le Pays Noir, de streek van Luik en Verviers (en even Noord-en Nederlands Limburg), en zo naar het Ruhrgebied. De laag wordt net voor Namen onderbroken, en duikt na Namen opnieuw op: meteen is dit de verklaring waarom Namen nooit een industriële roeping had, en altijd burgerlijk, kerkelijk, administratief en conservatief bleef. Op deze kolenlaag werd het moderne Wallonië gebouwd.

Van deze steenkolenlaag maakten, zo rond 1800, een tweehonderdtal captain's of industry zich meester. Zij heetten Cockerill of Warocqué, of Empain, en vele straten en pleinen in Wallonië dragen nog altijd hun naam. Het zijn deze tweehonderd die van de valleien van Maas en Samber een industrieel landschap hebben gemaakt: dank zij de aanwezigheid van delfstoffen (niet alleen steenkool, maar ook ijzererts, marmer, leisteen e.a.), dank zij hun energie, en dank zij de enorme kapitalen die hen werden verstrekt. Koning Willem I speelde hierin een bijzonder belangrijke rol, in de Hollandse periode (1815-1830), als oprichter van de Generale Maatschappij.

Dit moderne bedrijfskapitalisme werd in Wallonië uitgeprobeerd. In de valleien van Samber en Maas ontstonden de eerste naamloze vennootschappen, en dat had Wallonië enkel gemeen met bepaalde gedeelten van Engeland (Manchester, Liverpool) en wat later de Verenigde Staten zou worden.

Migratie en socialisme

We hebben nu de elementen delfstoffen, captains of industry, kapitalisme. Daar komen twee elementen bij, die de Waalse maatschappij zouden smeden tot iets unieks:

[p. 67]

Het Waals Parlement in Namen [Foto © OPT / Guillaume]

de migratie, en het socialisme.

Migratie was nodig omdat Wallonië zelf over te weinig man-en vrouwkracht beschikte om de talrijke, grote fabrieken te gaan bezetten. De grootste groep van migranten werd, vanaf 1800 al, in het nabije en doodarme Vlaanderen gehaald. Deze beweging van migratie heeft meer dan anderhalve eeuw geduurd, en pas na de invoering van een systeem van abonnementen op de spoorwegen werd het pendelen - dagelijks, wekelijks, maandelijks - een alternatief voor een definitief vertrek. Mijn gewezen, goede collega op De Standaard, Gaston Durnez, maakte nog nà de jaren vijftig van de twintigste eeuw een schrijnende reportage over Vlaamse arbeiders, die in Wallonië gingen werken, en daarvoor uren op stinkende treinen zaten.

En na de Vlamingen kwamen de Italianen, en beide groepen werden slecht ontvangen, in een eerste fase. Ik ben zo vrij voor een verslag over de (slechte) ontvangst en de (minachtende) behandeling van Vlaamse en Italiaanse migranten in het industriële Wallonië te verwijzen naar mijn boek Afscheid van Magritte (voorjaar 2004, Standaard-Boekhandel & Pelckmans). Naar mijn overtuiging ligt de confrontatie tussen de welvarende autochtone Walen en de vaak ongeletterde en doodarme allochtonen uit Vlaanderen, gedurende anderhalve eeuw, aan de basis van de slechte verhoudingen en het moeizame contact dat ook vandaag de regel is tussen Vlaanderen en Wallonië. Het wordt tijd dat beide partijen dit inzien, en dit hoofdstuk afsluiten.

Het kapitalisme bracht migratie, maar onrechtstreeks ook socialisme, omdat de industrie veel arbeiders nodig had, die zich geleidelijk aan hebben geëmancipeerd. De politieke emancipatie leidde als vanzelf naar een socialistische maatschappij, terwijl in het landelijk gebleven Vlaanderen de verdrukkende macht van clericalen en conservatieve liberalen nog anderhalve eeuw langer zou standhouden. De Walen zijn dus niet van nature socialist, maar een meerderheid onder hen werd via de arbeidsmaatschappij socialist.

Migratie en socialisme. Daarom dragen zoveel prominente Walen namen van allochtone stam: André Cools, Jean-Claude Van Cauwenberghe, Michel Daerden, Elio Di Rupo, Marie Arena, Guy Spitaels. Daarom ook breekt politiek uiterst-rechts in Wallonië niet door, ondanks een met Vlaanderen vergelijkbare collaboratie in beide wereldoorlogen, en een leidersfiguur zoals Léon Degrelle. Wallonië kent het fenomeen van de migratie, en heeft zich daarmee in een langdurig en moeizaam proces verzoend. Wallonië was altijd al een land van immigratie. Vlaanderen was tot voor een halve eeuw een land van emigratie, en maakte pas nadien - moeizaam - kennis met het fenomeen van de allochtoon. Op dit vlak zit het verschil tussen Vlaanderen en Wallonië hem enkel in de tijdsfase. Wallonië heeft de inburgering van allochtonen achter de rug. Vlaanderen is daar nog maar een generatie mee bezig.

De industrie bracht in Wallonië gedurende meer dan anderhalve eeuw niet alleen materiële welvaart voor de rijken, maar ook voor de arbeidersstand. Het was in de

Bois- du- Cazier in Marcinelle, de steenkoolmijn waar op 8 augustus 1956 262 slachtoffers vielen in de grootste mijnramp ooit in de Waalse geschiedenis [Foto © OPT / Ch. Bertold]

Borinage en Le Pays Noir, in het Land van Luik en in Le Centre, niet alleen maar kommer en kwel. Vrijetijdsbesteding, sport, volkscultuur stonden in hoog aanzien. Maar er is meer. Of cultuur nu al dan niet de bovenlaag is van de economie is voer voor een discussie onder filosofen, maar het bestaan van een nauw verband tussen economie en cultuur kan niet worden geloochend. Het kan dan ook geen toeval zijn dat het welvarende, industriële Wallonië de wereld twee genieën heeft geschonken: Georges Simenon en René Magritte, respectievelijk de (vermoedelijk) meest uitgegeven auteur en de meest gereproduceerde schilder van de 20e eeuw.

Want beiden waren zéér Waal van origine. Simenon groeide op in Luik, en heeft zijn jeugd en eerste ervaringen in veel van zijn boeken geprojecteerd, in een haat-liefdeverhouding tegenover zijn stad. René Magritte (geboren in Lessen) groeide op in Châtelet, waar hij in de jaren dertig leerde schilderen, en dagelijks het oesterschelpkleurige water van de Samber zag, waarin zijn moeder zich had verdronken.

De crisis

Omdat Wallonië ontstond als het resultaat van een delfstoffenas sloeg de crisis zo ongenadig toe. Critici - vooral in Vlaanderen - zeggen vaak dat de crisis van de delfstoffennijverheid in Vlaams en Nederlands Limburg, of in Wales, sneller en efficiënter werd opgelost dan in Wallonië. Zij vergeten daarbij dat Limburg een perifeer gedeelte van Vlaanderen is, dat Nederlands Limburg in Nederland nooit de motor van de economie is geweest, en hetzelfde geldt voor Wales in Engeland. De as van Samber en Maas was Wallonië zelf. Dit gewest is op steenkool en ijzer gebouwd, en als steenkool en ijzer verdwijnen, komt het bestaan van het gewest zelf in vraag.

[p. 68]

Georges Simenon (1903-1989), de meest uitgegeven auteur van Wallonië
[Foto © OPT 1093 × 1093]

De eerste mijnsluitingen in Wallonië hadden al plaats in de jaren vlak na 1900, maar niemand zag daar enig voorteken van onheil in, omdat voortdurend nieuwe putten geopend werden. Tijdens het interbellum werd dit proces verder gezet: dit betekent dat de naamlozen - deze van de vennootschappen - toen al in stilte hun kapitalen uit Wallonië terugtrokken om ze elders te beleggen. De mijnramp van Marcinelle (1956) maakte de Walen en andere Belgen duidelijk hoe aftands en versleten het industriële apparaat van Wallonië wel was geworden. Er is dan nog een halve eeuw verwoed strijd gevoerd om het behoud van sociale rechten, en in diezelfde periode bleek Wallonië ook moreel ziek te zijn: de Bende van Nijvel, de moord op André Cools, de verschrikkingen van de pervert Dutroux, talrijke financiële schandalen ook bepaalden in deze zwarte periode het imago van Wallonië.

De echte schuldigen zijn de naamlozen, die delfstoffen halen en hun winsten maken in Zuid-Afrika, Latijns-Amerika, Oost-Europa en Rusland, of Azië en die in Wallonië enkel hun schillen en dozen hebben achtergelaten, in de vorm van terrils, vervuilde industriegebieden, roestige restanten van fabrieken.

Maar deze bladzijde moet worden omgeslaan. Wallonië geeft weer tekenen van leven. Vlaanderen moet deze nieuwe signalen leren lezen. Ik beperk mij tot een paar voorbeelden.

Van La Dion tot Grand-Hornu

Céline Dion was in La Louvière. Dit zal de gemiddelde Vlaamse lezer weinig zeggen, maar la Dion, uit Canada, is in de wereld van de francofonie een megaster, die door haar komst het schamele uitzicht van het grijze La Louvière geheel heeft veranderd: net of indertijd The Beatles of de grote Elvis zelf hun shows zouden hebben gerepeteerd in Scherpenheuvel. Ik vind geen betere vergelijking. Dion kwam daar omdat Franco Dragone in La Louvière zijn atelier heeft gevestigd. Dragone is een migrantenzoon, die in La Louvière opgroeide, en een schitterende carrière opbouwde bij het wereldberoemde Cirque du Soleil (Quebec), als regisseur en auteur van spektakels, die bijvoorbeeld in Las Vegas dagelijks vijfduizend bezoekers trekken, in speciaal daarvoor gebouwde zalen. Dragone trok bewust terug naar de stad van zijn jeugd, en maakte daar zijn atelier, waar bijvoorbeeld ook de nieuwe stoet voor Disneyland-Parijs werd ontworpen. De komst van Dion, die mee kwam repeteren met een cast van vijftig dansers, onder wie één Belg, heeft de inwoners van La Louvière de ogen geopend, want als la Dion evengoed in La Louvière als in Hollywood haar ding kan doen (enfin, wat de repetities betreft, La Louvière is Las Vegas niet), dan is alles weer mogelijk. Franco Dragone schonk zijn stad ook twee straatopera's, onder de naam Décrocher la lune, waarbij in de slotscène een maan van op de toren van de kerk van La Louvière werd geplukt. De maan plukken dus, maar figuurlijk is dit het onmogelijke waarmaken. En daar is men in La Louvière mee bezig. Dat de bescheiden voetbalploeg van La Louvière in 2003 de Beker van België haalde is zelfs niet helemaal aan toeval te wijten, maar aan deze vernieuwde vitaliteit.

En dan is er, bij Mons, Le Grand Hornu. In deze prachtige mijnsite, met de Bois-du-Luc in Le Centre de mooiste van Wallonië, bouwt Laurent Busine zijn MAC's uit: MAC staat voor Musée d'Art Comptemporain, of Museum voor Hedendaagse Kunst, werk van levende kunstenaars dus. Uit dit project - zonder meer gaan bekijken! - spreekt ook die nieuwe ambitie, en wie Le Grand Hornu heeft gezien, heeft het nieuwe gezicht van de Borinage gezien. In dezelfde geest komt ook Luik er stilaan bovenop, en dat mag blijken uit het Museumwijk-project, waarbij - naar het voorbeeld van de Kunstwijk in Brussel - verscheidene bestaande musea met elkaar tot een geheel worden verbonden. Deze Museumwijk moet op termijn het imago van Luik bepalen, en niet langer meer de leeglopers en drugverslaafden die het stadsbeeld in het centrum te opvallend bepalen.

Of Wallonië opnieuw voldoende economische draagkracht zal vinden kan enkel de toekomst uitwijzen. De zware industrie komt nooit terug, en de kmo's bloeien vooral in de provincies Waals-Brabant en Luxemburg.

René Magritte (1898-1967), de meest gereproduceerde kunstschilder van Wallonië [Foto © Duane Michals]

Veel wordt verwacht van de regionale luchthavens, van Bierset bij Luik vooral.

Twee elementen zullen dit economisch herstel mee beïnvloeden, misschien bepalen. Op het eerste hebben de Walen geen vat: de uitbreiding van de Europese Unie met een aantal landen uit het gewezen Oost-Europa. Omdat de levensstandaard daar veel lager ligt stijgt Wallonië op de Europese welvaartsladder, waardoor het minder gemakkelijk in aanmerking komt voor steun uit de Europese vleespotten. Maar misschien is dit geen ramp, omdat het beleid van de opeenvolgende Waalse regeringen te lang en te uitdrukkelijk alleen maar op deze verwerving van steun was gericht, en te weinig op de valorisering van eigen talent.

Het andere element is de Franse Gemeenschap, waarin Walen en Franstalige Brusselaars samen het beleid inzake de zgn. persoonsgebonden materies (onderwijs, cultuur, sociale zaken) voeren. Maar in de praktijk is de cultuur in de Franse gemeenschap nog te zeer op het erg traditioneel denkende Brussel gericht, al komt daar geleidelijk aan verandering in, zie maar naar Le Grand Hornu. Erger is dat ook het onderwijs in de Franse Gemeenschap geen oog heeft voor de problemen van de reconversie in Wallonië. Maar de roep van vele Walen om een complete Waalse Gemeenschap - die naar Vlaams voorbeeld ook voor Cultuur en Onderwijs bevoegd zou zijn - blijft voorlopig ondergeschikt aan de op vrees gebaseerde tactische opstelling van de politieke klasse van Elio Di Rupo en Louis Michel, die zolang mogelijk Belg willen blijven, omdat zij van mening zijn dat Wallonië te klein is om als semiautonome staat te overleven.