Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 157]

Een verkaveld landschap
De Vlaamse kinder- en jeugdliteratuur sinds 1990
Annemie Leysen

Sinds de jaren tachtig kwam er een en ander in beweging in het tot dan toe vrij rustige, indommelende Vlaamse ‘jeugdliteraire’ landschap. De voorbije tien jaren zette de verkaveling die toen werd ingezet zich door. Enerzijds kenden populaire auteurs een toenemend succes bij hun jeugdige publiek. Anderzijds gingen steeds meer schrijvers voor de jeugd zich als ‘literair’ profileren. De discussie en het gehakketak over wat een goed kinderboek hoort te zijn, blijven ook vandaag nog aan de orde. Een stand van zaken en een ‘geografische’ verkenning.

Op het eerste gezicht ligt het Vlaamse jeugdboekenlandschap er vandaag bij als een tevreden en riant ‘luiletterland’: de productie stijgt zienderogen, nieuwe uitgeverijen wagen hun kans, joint ventures worden opgezet. De vormgeving van kinder- en jeugdboeken krijgt steeds meer aandacht, Vlaamse auteurs en vooral illustratoren slepen prestigieuze prijzen in de wacht in het buitenland en worden in toenemende mate vertaald, de leesbevorderingsmachine draait op volle toeren en wordt door de overheid druk gesubsidieerd. Het Nationaal Centrum voor Jeugdliteratuur wint aan belang en aan erkenning en men gaat steeds beter in binnen- en buitenland propageren wat hier geschreven en getekend wordt. Het nog vrij nieuwe en onafhankelijke Fonds voor de Letteren neemt de kinder- en jeugdliteratuur ter harte en een Vlaamse Stichting Lezen ligt op stapel om het leesplezier aan te zwengelen. Het ontbreekt de Vlaamse jeugdliteratuur niet aan aandacht: de belangrijkste kwaliteitskranten ruimden in hun boekenbijlagen plaats in voor recensies en - occasioneel - voor ruimere achtergrondstukken, wat ons in Nederland wordt benijd. Een gespecialiseerd blad als Leesidee (Vlabin) beperkt zich niet langer tot de obligate beschrijving van wat verschijnt, maar verkent het domein met kennis van zaken en waagt

Bart Moeyaert, Blote handen

zich aan goed onderbouwde opiniestukken. Aan Vlaamse universiteiten wordt kinder- en jeugdliteratuur gedoceerd en wordt onderzoek, zij het in bescheiden mate, aangemoedigd. Het beste jeugdboek van het jaar krijgt, sinds de oprichting van De Gouden Uil Literatuurprijs, een evenwaardige honorering als dat voor volwassen lezers en die prijs wordt met vrijwel hetzelfde decorum en onder niet geringe mediabelangstelling uitgereikt. De Vlaamse jeugdliteratuur heeft zich tijdens het voorbije decennium geëmancipeerd en heeft het wat kneuterige en brave kinderkamertje achter zich gelaten om als een volwaardige participant het publieke literaire forum te betreden. Geen reden tot mopperen of doemdenken, dus, althans niet op het eerste gezicht.

En toch. Het jeugdliteraire landschap mag er dan - uiterlijk althans - riant en vergenoegd bij liggen, de verkaveling is vandaag opvallender dan ooit. Sinds de jaren 1980 ontwikkelden zich stilaan twee duidelijke tendensen over wat een goed kinderboek zou moeten zijn: lekker spannend of literair waardevol, of nog: ‘Gewoon patat’ (A.M.G. Schmidt) of ‘Het allerbeste is nog niet goed genoeg’ (C. Maas). Het gehakketak over normen en criteria waaide over vanuit Nederland, waar de discussie al een tijd aan de gang was. Jeugdschrijvers van de ‘oude’ school bleven enerzijds hardnekkig het recht van het kind op ontspanning en amusement verdedigen en zagen in hun verhaaltjes anderzijds ook nog kansen om het jonge kind meteen wat belering en waarden mee in te lepelen. Aandacht voor een verantwoorde literaire vormgeving was - en is vaak nog steeds - nauwelijks aan de orde. De cynische uitspraken waarmee recensent Eric Hulssens in de jaren zeventig dat indommelende en zelfvoldane schrijversclubje wakker wilde schudden, liegen er niet om: ‘De gemiddelde Vlaamse jeugdschrijver is 52, onderwijzer en bewusteloos’, vertelde hij o.m. in een ophefmakend interview. Het kinderboek als opvoeder en animator doet het vandaag nog steeds en scoort continu hoog bij het jonge lezerspubliek. Tegen het einde van de jaren tachtig diende een nieuwe generatie auteurs zich

[p. 158]

aan, zij het aanvankelijk nog bescheiden in aantal. Zij verdedigden het kinderboek als literair product, en gingen technieken en stijlen toepassen die in de volwassen literatuur gangbaar waren: het kinderboek als talig kunstwerk, met aandacht voor compositie, stijl en psychologische diepgang. Een van die nieuwlichters is ongetwijfeld Bart Moeyaert geweest. Na enkele jeugdige experimenten publiceerde hij in 1989 de roman Suzanne Dantine, waar hij voor het eerst de literaire inzichten toepaste, waarin Aidan Chambers hem had geïntroduceerd. Met dit ‘scharnierboek’, zoals Moeyaert het wel eens noemt, werd de jonge ‘jeugdschrijver’ (jeugd)auteur. In zijn latere werk verkende hij met succes nieuwe stijlen, thema's en composities. Meteen werd de tegenstelling tussen het ‘literaire’ en het ‘populaire’ kamp nog scherper gesteld. In polemieken en debatten werd de voorbije jaren overvloedig - en vaak tot vervelens toe - gebakkeleid over de functie en de aard van de jeugdliteratuur. En dat die discussie nog steeds aan de orde is, mocht recent nog blijken uit de hele Harry Potterhype, waarbij voor- en tegenstanders alweer met de gekende argumenten kwamen aandraven. De installatie in 1995 van een Vlaamse Querido-loot in Antwerpen zorgde voor een ware aardverschuiving in het Vlaamse jeugdboekenwereldje. Wat zich als een geometrisch gebalanceerd landschap voordeed, kreeg plots een nieuwe structuur. Het Vlaamse ‘jeugduitgeversparallellepipedum’ muteerde in geen tijd naar een soort piramide met een smalle punt en een brede basis. Toen de Nederlandse uitgever, al jaren garant voor literaire kwaliteit, stilaan de keurgroep van de Vlaamse schrijvers bij de uitgeverijen ging afsnoepen, was de commotie groot. Meteen konden de twee kampen ook duidelijk worden gelokaliseerd. Merkwaardig genoeg had die ingreep vanuit het noorden op termijn interessante consequenties. Tijdens de voorbije jaren gingen een aantal Vlaamse uitgeverijen in een soort van tegenoffensief redden wat er te redden viel. Naast hun traditionele, eerder populaire of triviale fonds, gingen ze op kleine schaal plaats inruimen voor auteurs met literaire ambities. En dat schudde de kaarten alweer door elkaar.

Bart Moeyaert, Luna van de boom, illustrator Gerda Dendooven

[p. 159]

Een vermenging van categorieën: bemiddelen of beoordelen?

In de hele discussie over de Vlaamse jeugdliteratuur zorgt de vermenging van bedoelingen en belangen al jaren voor misverstanden. Die hebben dan vooral te maken met een verkeerde afbakening van een aantal totaal verschillende categorieën.

Enerzijds zijn er de ‘bemiddelaars’. Die zijn er nu eenmaal nodig, omdat kinderen opgevoed dienen te worden, ook op het culturele vlak. Ouders, leraren en soms ook wel leesbevorderaars allerhande spelen een intermediaire rol bij de keuze en de aankoop van boeken voor kinderen. Zij zoeken uit wat het jonge publiek kan boeien en zijn verrukt, wanneer die kinderen dan ook ingaan op hun ‘bekeringsdrift’. Literaire overwegingen zijn daarbij vaak secundair, of erger nog, niet van toepassing. Hooguit spelen pedagogische bekommernissen mee in het hele proces. Bij hun keuze laten ‘bemiddelaars’ zich ook nog vaak inspireren door blitse marketingstrategieën van de uitgeverijen en door de hypes die daaruit ontstaan. Daar komt dan nog bij dat kinderen zich graag aansluiten bij de opinies en de voorkeuren van hun soortgenoten. Groepsgevoel geeft veiligheid, dat is bekend. Wat kinderen blijken te lusten, wordt overvloedig gekocht, aanbevolen en gelezen. Ze lezen, en zo is het goed. Auteurs als Marc de Bel en Dirk Bracke hebben veel van hun populariteit dan ook te danken aan die complexe wisselwerking.

De categorie van de ‘literaire beoordelaars’, of anders gezegd, recensenten, literaire jury's en leesbevorderende organisaties als het Nationaal Centrum voor Jeugdliteratuur, Linc, het KBLC en de Canon Cultuurcel wordt door de ‘bemiddelaars’ wel eens onpedagogische en elitaire eigenzinnigheid verweten. Zij zouden het kind, waar het tenslotte allemaal om te doen is, in de kou laten staan door geen rekening te houden met zijn leesvoorkeuren. ‘Literaire beoordelaars’ vrezen de bemiddelaar en leesbevorderaar als saboteur van de opmars van het literaire kinderboek.

Het gaat hier om de verwarring van categorieën waarover eerder sprake: literaire opinies hebben weinig uitstaans met leesbevorderende adviezen; literaire kritiek is wat anders dan voorlichting voor de boekenconsument.

De literaire kritiek

Ook binnen de rangen van de Vlaamse literaire kritiek is er geen echte eenduidigheid. Wie recensies in de gaten houdt die in kranten en tijdschriften verschijnen, merkt algauw dat met verschillende maten en

Anne Provoost, De arkvaarders

gewichten gemeten wordt. Ook hier speelt een vermenging van categorieën. Recensies van ideologische of maatschappijhervormende jeugdboeken (ook wel ‘probleemboeken’ of ‘geëngageerde’ jeugdliteratuur) zijn nog steeds meer dan eens een ideologisch ventilatiemiddel voor wie ze schrijft en doen de auteurs geen recht aan. Recensenten treden ook nog al te vaak op als leesbevorderaars, die de kwaliteit van een kinderboek met extraliteraire maatstaven beoordelen: de vraag naar directe bruikbaarheid en didactische implementatie of ontwikkelingspsychologische argumenten voert dan de toon.

Recensies beperken zich wel eens tot het herkauwen en opnieuw vertellen van het gelezen verhaal. Helemaal irrelevant wordt het wanneer een recensent een kind uit de kennissenkring gaat opvoeren als getuige. Dat is bewijsvoering in de tweede graad, waarbij de beoordelaar zich achter de consument gaat verschuilen.

De literair-esthetische recensent bekijkt en beoordeelt een kinder- of jeugdboek als een talig kunstwerk en spreekt zich uit over de wijze waarop de - al dan niet ideologische of didactisch bruikbare - inhoud vorm heeft gekregen in taalstructuur, compositie, stilistische eigenaardigheden en karaktertekening. Inventiviteit en vernieuwing worden daarbij toegejuicht. En zo hoort het ook. Wat zich als literatuur presenteert of wat pretendeert literair te zijn, moet ook als literatuur worden beoordeeld. Of nog, met Oscar Wilde: ‘Er bestaan maar twee soorten boeken: goed geschreven en slecht geschreven boeken’.

Nog een oud zeer is dat heel wat recensenten van kinder- en jeugdboeken geen overzicht hebben van het hele literaire (dus ook van het voor volwassenen geschreven) aanbod. Dat brengt een vernauwing van inzichten en een beperking van referentiekaders met zich mee en dat brengt een groepje van mensen bij elkaar die aldoor verrukt lopen te roepen hoe schattig ‘kinderboekjes’ wel zijn. En dat doet de jeugdliteratuur geen recht.

Inmiddels blijft het Vlaamse circuit van jeugdboekenrecensenten een te benepen ons-kent-ons clubje, dat door heel wat schrijvers en uitgevers met argwaan wordt bekeken. Het blijft wachten op een nieuwe generatie.

Vlaamse jeugdliteraire prijzen of het kleine en het grote gelijk

Er zijn nogal wat prijzen te begeven voor Vlaamse jeugdauteurs. Ook hier doen gelijkaardige verkavelingsverschijnselen zich voor. De kloof tussen de bekroningen van de Kinder-en jeugdjury's en de volwassenenjury's blijft frappant. Wat moet worden gehonoreerd: spanning en avontuur of opvallende literaire kwaliteiten? Een combinatie van beide, uiteraard, maar die is eerder zeldzaam. Welke criteria zal een volwassen jury bij voorkeur hanteren? De veronderstelde belevingswereld van kinderen kan bezwaarlijk als norm gelden, om de eenvoudige reden dat zo'n ultieme belevingswereld niet bestaat. Evenmin als een ideale of gemiddelde volwassen lezer is een ideale of gemiddelde jonge lezer denkbaar, een overweging die evengoed voor de literaire recensent kan gelden. Volwassen juryleden zouden zich dan ook bij voorkeur moeten bedienen van literaire criteria als daar zijn: verfrissende en innoverende taal- en stijlvirtuositeit, de kracht van de suggestie, de uitgebalanceerde compositie en de geloofwaardige en authentieke karaktertekening, om er een paar te noemen. Volwassen jury's zijn bij voorkeur tegendraads en eigenzinnig in hun oordeel en bekronen boeken die vragen stellen i.p.v. vra-

[p. 160]

gen te beantwoorden. Zij hoeven niet te bevestigen wat er al lang is, maar wat zich blijkt aan te kondigen. Spanning en sensatie hebben geen nood aan nog meer aanmoediging. Ook hier wordt de aloude discussie telkens gevoerd. Toch valt het op hoe de laatste jaren in toenemende mate - zij het nog wat voorzichtig - literaire normen worden gehanteerd. Dat geldt dan voor de Prijs van de Vlaamse Gemeenschap (of wat vroeger de Staatsprijs heette), de Boekenleeuwen en - welpen (Huis van het Boek), voor de Gouden Uil Jeugdliteratuurprijs, en voor allerhande provinciale en andere lokale prijzen. Die evolutie heeft allicht te maken met de eerder beschreven aardverschuiving in het landschap en de daaruit voortvloeiende gevolgen. Uitgeverij Querido mag dan nog uitvoerig in de prijzen vallen, het absolute monopolie op het prijzenbestand is - zij het sinds korte tijd - intussen wel doorbroken.

De discrepantie tussen wat kinderen willen bekronen en de voorkeuren van de volwassen jury's blijft inmiddels bestaan. Om te voorkomen dat elk jaar opnieuw dezelfde prijsbeesten met de eer aan de haal zouden gaan, zagen de organisatoren van de Kinderen Jeugdjury's zich verplicht vooraf een selectie door te voeren waaruit de jonge lezers hun keuze konden maken. Kinderen leggen - en dat is normaal - nu eenmaal andere criteria aan de dag bij het beoordelen van literatuur. Zij doen dat vanuit eigen belangstelling, voorkeuren en smaak. Zij oordelen vaak emotioneler, zeer direct en vrijwel zonder rationele overwegingen. Elk kind kiest enkel en alleen voor zichzelf en zet daarbij herkenning en bevestiging voorop. In hun soort zijn die keuzes even gewettigd en waardevol als die van volwassen beoordelaars. Alleen ontbreekt hier het overstijgende element, dat een zicht geeft op het hele landschap. Het blijft een heikele kwestie. Of met de woorden van de Nederlandse schrijfster Imme Dros: ‘Kinderen verhouden zich tot volwassenen als ontdekkingsreizigers tot gevestigde kolonisten. Het kind mist levenservaring, de volwassene mist onbevangenheid; het kind is beperkt door zijn gebrek aan routine en kennis, de volwassene is beperkt door zijn teveel aan routine en kennis.’

Dirk Bracke, Een lege brug

Een kijk op het landschap in vogelvlucht

Na een bondige verkenning van de rangen van de ‘toeschouwers’ (de lezers, de bemiddelaars, de beoordelaars, de ‘keurders’ en de beloners) even een blik op het veld en de spelers. In Vlaanderen wordt, ik zei het al, veel voor kinderen en jongeren geschreven en ook uitgegeven. De productie stijgt zienderogen. Uitgevers willen uitpakken met steeds meer en zetten hun auteurs aan om hetzelfde te doen. Overproductie kan bezwaarlijk garant staan voor literaire kwaliteit. De nodige coaching van nieuwe en van ‘gevestigde’ auteurs moet dan wel in het gedrang komen. Toegegeven, onder meer door de eerder beschreven aardverschuiving is de bezorgdheid om een behoorlijke eindredactie enigszins toegenomen. Daar hebben ook recente verschuivingen in de Vlaamse uitgeverswereld en een nieuwe generatie jonge redacteuren allicht mee te maken. En toch blijven overbodige verhalen van minderwaardige kwaliteit de markt overspoelen. Een goed boek - voor wie dan ook bedoeld - ontstaat, dacht ik, uit dwingende noodzaak, uit de dringende behoefte aan het vertellen van een verhaal. Dat dringende en dwingende, of die authentieke, geloofwaardige klank voel je te zelden achter de vaak verkrampte humor, de voorspelbare banaliteit, de belerende betutteling, de geforceerde samenzweerderigheid, de bedroevende taal- en stijlarmoede en de veel beproefde vertelstrategieën die nog te vaak het handelsmerk blijven van een groot segment van de Vlaamse jeugdliteratuur. Die ondermaatsheid is vooral terug te vinden in heel wat onbenullig leesvoer voor beginnende lezers, op zich al een moeilijk genre wegens de opgelegde beperkingen in het taalmateriaal. Grijze middelmaat ook in de meerderheid van de vaak oubollige en stroef geschreven verhalen voor de middenmoot (8 tot 11-jarigen), en voor een stuk ook in de moraliserende en/of belerende historische en probleemromans voor tieners en adolescenten.

Even terug naar de Vlaamse piramide. In de basis van het bouwwerk dreigt nog steeds overbevolking en plaatsgebrek. In de top zitten, dat dient gezegd, een aantal schitterende auteurs en vooral ook begenadigde illustratoren krapjes bij elkaar. Auteurs die hun vak en hun publiek ernstig nemen en die voortdurend op zoek blijven naar vernieuwende stijlen en structuren. Illustratoren die met opvallend talent de traditie van de Vlaamse beeldende vertelkunst verder zetten en die tegelijk het experiment niet schuwen. Wellicht wachten, in die Vlaamse piramide, nu nog geheime gangen en verborgen schatkamers op nieuwe ontdekkers.