Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 153]

‘Soms moeten we het voorjaar zijn’
Postmodernisme en de initiatieroman
Katrien Vloeberghs

In een essay dat onder meer handelt over de crisis van de pedagogie in het (post)modernisme stelt de filosoof Rüdiger Safranski dat er geen vanzelfsprekende verbinding meer is tussen de opvoeding en de maatschappij waarop deze opvoeding dient voor te bereiden. ‘Das Individuum wird nicht mehr fertig, weil die Erziehung als Reim, als notwendiges und logisches Verbindungsstück zwischen Welt und Jugend ins Leere läuft.’ (‘Het individu geraakt niet meer af, omdat de opvoeding als rijm, als noodzakelijke en logische verbinding tussen wereld en jeugd in niets uitmondt’) De periode van vorming is voor de postmoderne mens nooit afgelopen. Volwassenheid kan dus niet de betekenis hebben van de levensfase die aanbreekt als je je individuele identiteit hebt gevonden, bereikt of verworven. Welke betekenis(sen) draagt dit begrip dan wel in ons postmodern tijdperk, en welke functie, waarde en doelstelling worden toegeschreven aan de adolescentie? Op welke manier krijgt de overgang van kindertijd of adolescentie naar volwassenheid vorm?

De analyse van jeugdliteratuur die handelt over het proces van opgroeien en volwassenwording is een van de benaderingen die ons antwoorden kan bieden op bovenstaande vraag. Ook al schudt de visie van een nooit afgelopen ontwikkeling de traditionele opvatting van de opeenvolging van kindertijd, adolescentie en volwassenheid danig in de war, toch blijkt de jeugdliteratuur van vandaag actief en creatief antwoorden te zoeken en manieren te bedenken om met de veranderende condities van opgroeien om te gaan. De evolutie van deze literatuur in Vlaanderen sluit naadloos aan bij de ontwikkelingen in andere taalgebieden, wat erop kan wijzen dat het in het geglobaliseerde (post)modernisme problematisch wordt om te spreken over specifieke eigenschappen van de literaire productie in één land of gebied.

Het is opmerkelijk dat precies het postmodernisme een uitzonderlijke voedingsbodem blijkt te creëren voor de heropleving van een bepaald genre binnen de jeugdliteratuur: de adolescentenroman. Algemeen gesproken zijn deze adolescentenromans, in de kritiek tegenwoordig ook vaak initiatieromans genoemd, psychologische romans die meer of minder gedetailleerd de vorming van de identiteit of de persoonlijkheid van de protagonist beschrijven en, mogelijk maar niet noodzakelijk, haar of zijn uiteindelijke overgang van kindertijd of adolescentie naar volwassenheid ensceneren. De focus van deze romans, de successen en mislukkingen van jongeren in de loop van hun ontwikkeling, wordt meestal vergezeld van beschouwingen over de wenselijkheid van hun aanpassing aan de omgeving en hun integratie in de maatschappij.

De analyse van hedendaagse adolescentenromans brengt specifieke eigenschappen en strategieën uit modernistische en postmodernistische poëtica's aan het licht die ingezet worden om een nieuw discours van kind en kindertijd, opgroeien en volwassenheid te creëren. Omdat de kinderliteratuur de beweging van het modernisme met een vertraging doormaakt, worden modernistische en postmodernistische stijlkenmerken en houdingen er in de tijd samen aangewend. In een selectie van actuele adolescentenromans wil ik laten zien hoe zowel het verlichte ideaal van integratie en identiteitsvorming als een romantisch geïnspireerd, organisch vertoog over opgroeien subtiel worden getransformeerd, ironisch aangewend of zelfs radicaal geperverteerd. Het Nederlandse taalgebied neemt een belangrijke plaats in de kwaliteitsvolle kinder- en jeugdliteratuur van vandaag in, en dat is voor een aantal Vlaamse adolescentenromans uit de jaren negentig niet anders.

Bildungsroman

Uit de hedendaagse adolescentenromans wordt duidelijk dat de auteurs op een kritische en selectieve manier omgaan met het verlichte denken over opvoeding, en een eigenzinnige variatie bieden op het model van de ‘Bildungsroman’. Vanaf de achttiende eeuw, de eeuw van de Verlichting en het gedachtegoed dat leidde tot de Franse Revolutie, spiegelen bepaalde werken binnen de literatuur voor volwassenen en de jeugdliteratuur de gewenste ontwikkeling die een kind in zijn vorming tot een autonoom individu of een nuttig lid van de maatschappij dient door te maken. Het opvoedkundige ideaal van aanpassing, integratie en inter-generationele overdracht van normen en waarden wordt gepromoot in een door de Verlichting geïnspireerd genre: de Bildungsroman (letterlijke vertaling: vormingsroman, ook wel ontwikkelingsroman genoemd). Dit soort van roman, waarvan Wilhelm Meisters Lehrjahre van Wolfgang Goethe het eerste en bekendste voorbeeld is, schetst de vorming van de identiteit van een jonge, mannelijke hoofdpersoon, die door successen en mislukkingen heen ingewijd wordt in de verschillende aspecten van het bestaan van een volwaardig burger: hij integreert zich in de maatschappij op professioneel gebied, vindt een huwelijkspartner en bouwt een sociale status op. In de jeugdliteratuur van de negentiende en de twintigste eeuw nemen klassiekers zoals bewerkingen van Robinson Crusoë, Hector Malots Alleen op de wereld of ook de internaatsromans van Enid Blyton belangrijke kenmerken van deze Bildungsromans over. Robinson ensceneert op zijn eiland de opbouw van een zogenaamd geciviliseerde omgeving. Ondanks aanvankelijke tegenspoed verovert Remi zich met veel individueel initiatief en de hulp van een aantal volwassenen die hem als gids dienen een plaats in de maatschappij en neemt haar belangrijke waarden over. Dolly wordt stilaan in de beschermde en afgeschermde omgeving van het internaat gekneed naar de verwachtingen van de maat-

[p. 154]

schappij ten aanzien van een deftig burgermeisje en toegewijde echtgenote en moeder.

De thematieken van deze ‘Bildungsromans’ worden in de hedendaagse romans voor adolescenten weer opgenomen maar - onder invloed van het postmoderne klimaat waarin ze ontstaan - ook getransformeerd. De dwang tot integratie wordt vervangen door kritische bespiegelingen op de wenselijkheid ervan en door de mogelijkheid om succesvol weerstand te bieden aan deze aanpassingsdwang. Tegenover de waarde van verworteling, en het belang van overdracht van normensystemen en verwachtingspatronen van de ene generatie op de andere staat de mogelijkheidshorizont van zelfverwezenlijking en zelfconceptie. Ten slotte krijgt door deze nadruk op de creatieve en onvoorspelbare mogelijkheden die de protagonist voor zichzelf kan scheppen, in de postmoderne adolescentenroman ook de setting waarbinnen de initiatie zich afspeelt, een andere functie en betekenis.

Zand in de tandwielen

Waar in traditionele ontwikkelingsromans de nadruk ligt op hoe protagonisten zich leren in te schakelen in en nuttig te maken voor de gemeenschap waarin ze leven, staan in de besproken actuele werken de behoefte aan veiligheid en binding met anderen en het verlangen naar individuele keuze en risico in een voortdurende wrijving naast en tegenover elkaar. Afwisselend haalt de ene behoefte het van de andere. Suzanne in Bart Moeyaerts Wespennest verlangt ernaar om tot de gemeenschap van het dorp te horen, maar haar wens om ‘ergens bij te horen’ is te vinden naast het verlangen om het op haar eigen manier te doen, zelfs als alleen zijn en mogelijk eenzaamheid de prijs daarvoor zijn: ‘We, we? Wij is meervoud, ik is enkelvoud. Ik wil alleen blijven.’

Zelfdoding is internationaal een veel voorkomend thema en een vaak literair uitgewerkt motief in hedendaagse adolescentenromans. Kunnen we de talrijke suïcidale gedragingen en acts in huidige adolescentenliteratuur uitsluitend toeschrijven aan de verwarring en desoriëntatie die de veelheid aan keuzemogelijkheden in de postmoderne tijd veroorzaakt? Of veronachtzamen we daarmee de ambivalentie, de subversieve natuur die impliciet is in deze literaire acts van zelfontkenning? Door afstand te nemen van het ideaal van efficiënte integratie reflecteert de initiatieroman van vandaag kritisch op de wenselijkheid van integratie. Vaak wordt de onwil of de weigering van de adolescent om de chaotische (anarchistische) liminale toestand achter zich te laten ten voordele van het herstel van de sociale machtsstructuren, in de verf gezet. Deze weerstand kan extreme dimensies aannemen. De zelfmoord van een protagonist blijkt niet alleen een sterke aanklacht aan het adres van het systeem, maar ook een literaire code voor de consequente en absolute weerstand tegen de verwachtingen van de maatschappij. Onkunde of onmacht in literaire voorstellingen van het ultieme ‘neen’ zijn vaak zeer moeilijk los te denken van een ander soort drijfveer, die van onwil en weigering. De elfjarige May in Marie Brantômes Avec tout ce qu'on a fait pour toi (Na alles wat we voor jou gedaan hebben) kiest haar vijftiende verjaardag om uit het leven te stappen. Met intens engagement en een verbazingwekkende, angstaanjagende koelheid plant ze nauwkeurig om het dagelijkse ritme van het leven te verlammen, om langzaam in de eerste sneeuw te bevriezen. Iets ondefinieerbaars in haar bijna arrogante minachting voor hen die wel meespelen herinnert aan de beroemde imperatief die de Duitse dichter Günther Eich in de naoorlogse jaren verwoordde - ‘Seid nicht Öl, sondern Sand im Getriebe der Welt’. Zolang jonge mensen niet de ruimte krijgen om meer te zijn dan een gesmeerd lopend tandwieltje in het systeem, kunnen zij er ook voor kiezen om de machine consequent en door ultieme zelfontkenning te saboteren.

Ontworteling

De nadruk op integratie en op het belang van continuïteit van generatie op generatie is verbonden met een conservatieve opvatting over verworteling. Het is geen toeval dat de held in een traditionele Bildungsroman zich uiteindelijk bijna altijd spiegelt aan en meet met de sociale positie die zijn vader heeft bereikt, het is geen toeval dat op het einde van een kostschoolroman vaak gewezen wordt op de groeiende gelijkenis tussen moeder en dochter: de jonge generatie neemt uiteindelijk en onvermijdelijk de plaats in van de vorige. Hedendaagse adolescentenromans doen een beroep op een heel ander soort metafoor dan die van de verworteling. In de terminologie van zelfverwezenlijking en zelfs zelfconceptie wordt de mogelijkheid van een totaal nieuw begin in scène gezet - soms op een beeldende en zeer lichamelijke manier. Klara's avontuurlijke tocht door de bergen in Gerda Van Erkels Zes maal één is zeven bereikt een hoogtepunt bij de beangstigende passage door een smalle grot. Deze letterlijke ‘rite de passage’ verbeeldt als het ware een hergeboorte, maar dan één die volledig op eigen kracht kan plaatsvinden en die de hoop vertegenwoordigt op een bevrijding van traumatische gebeurtenissen en ervaringen van verwerping in de kindertijd - één die Klara in de mogelijkheid stelt om met faire kansen een volgende fase in haar leven te beginnen. Katrien Vervaeles Geen weg terug kiest voor een zeer gelijkaardige setting en de act van de doorgang door een smalle grot staat ook hier voor een vorm van ontworteling als basis voor creatieve zelfvinding. Een gelijkaardig bevrijdend en louterend moment van openbaring heeft ook Chris in Phyllis Reynolds Naylors roman Ice: het geloof in de mogelijkheid van creatieve zelfbepaling wordt kernachtig samengevat in de volgende uitspraak:

‘I am everthing I want to be’.

Tussen hemel en aarde

Het verschil in oriëntatie tussen de traditionele Bildungsroman en de postmoderne adolescentenroman heeft belangrijke gevolgen voor de betekenis die aan ‘initiatie’ wordt toegekend. Deze initiatie markeert immers het beslissende ogenblik waarin de relatie tussen de adolescent en haar/zijn omgeving wordt bepaald. Vanuit het perspectief van een noodzakelijke integratie, betekent initiatie niets meer dan een middel dat min of meer succesvol wordt aangewend. Het verblijf in de kostschool wordt beschouwd als een overgangsstadium waaraan slechts vanuit de doelstellingen een bepaald nut wordt toegekend. Als er echter een eigenwaarde aan de overgangservaring wordt toegeschreven, zijn de criteria waarmee de initiatie wordt beoordeeld, helemaal verschillend. Van belang is niet langer efficiëntie maar originaliteit, extravagantie, durf, en bovenal intensiteit. Het motief van gevaar en risico door onconventioneel gedrag is in de actuele literatuur voor adolescenten niet volledig te herleiden tot beproevingen die moeten worden doorstaan, evenmin tot de behoefte van de adolescenten om zich te bewijzen tegenover leeftijdgenoten. De overgangssituatie bezit een inherente waarde, omdat de setting van een initiatie aan de protagonist

[p. 155]

Ina Vandewijer, Witte Pijn

kan verschijnen als een mogelijkheid voor een plotse en riskante sprong in het onbekende, als een toegangspoort tot een chaotische ervaringsruimte waar wetten en beperkingen worden opgeheven en onvoorziene en onvoorspelbare mogelijkheden en alternatieven opduiken, waar de wereld zich als een groot avontuur toont. In de Israëlische novelle Vlieglessen (Nava Semel) is het de droom van Hadara om uit de band te springen, of liever, om uit een boom te springen en weg te vliegen. In een dialoog met één van haar vrienden maakt ze duidelijk dat deze droom een systeemkritische en subversieve betekenis heeft: ‘Je moet niet altijd de regels volgen.’ ‘Wanneer niet dan?’ ‘Bij het vliegen’. Gevaarlijke stunts kunnen deel uitmaken van een initiatie-scène, aangezien adolescenten in John Emigh's woorden vaak behoefte eraan hebben ‘to push against the boundaries of experience and to wrestle artistically with the visions encountered there, at some threatening edge of what it means to be alive.’ (Masked Performances, 18). Een onherbergzame omgeving zoals Ina Vandewijer schetst in Witte pijn geeft de tot nog toe in een beschermd milieu opgegroeide protagonist de mogelijkheid om deze grenservaringen te maken.

De adolescenten in actuele literatuur zijn zich bewust van deze waarde van liminale settings of overgangsruimtes. Aangezien ze in de postmoderniteit niet langer beschikken over collectieve, volgens een vast stramien verlopende overgangs- of inwijdingsrituelen, creëren ze met een opmerkelijke vaardigheid hun eigen liminale setting. In Ed Francks intrigerende novelle De droge rivier schepen twee verwarde en stuurloos geraakte kinderen in voor een reis in een rotte roeiboot op een uitgedroogde bedding van een bosbeek. Door lied- en gedichtfragmenten te citeren, bezwerende muziek te spelen en onophoudelijke moeizame en confronterende dialogen te beginnen en af te breken, blijven ze proberen om een traumatiserend verleden achter zich te laten, om zo een ‘self-made’ hergeboorte te ensceneren. Zoals Mircea Eliade in zijn analyse van initiatierituelen in archaïsche gemeenschappen ontdekte, is de rivier een mythische locatie waar symbolische dood en verrijzenis, natuurlijke krachten en mensgemaakte zingeving samenkomen. Door de transformatie van mythische elementen wordt duidelijk dat hier wel degelijk een inwijding, een overgang plaatsheeft, alhoewel een harmoniserende uitkomst en een reïntegratie niet het einde van de reis vormen. Vinden postmoderne vormen van initiatie misschien precies daar plaats waar conflicten niet worden opgelost, waar weerhaken en aarzelingen, conflicten en tegenstellingen blijven de kop opsteken? Waar het inzicht ontstaat, dat we er een voortdurende dialoog mee moeten aangaan, er als een existentiële uitdaging mee en in en door moeten leren leven?

Organicist discourse

Het moment van initiatie blijkt in actuele initiatieromans de ontwikkeling van de persoonlijkheid en begin van het leven als een verantwoordelijke en gesocialiseerde volwassene niet definitief af te sluiten, maar markeert een op dat ogenblik significante overgang, vaak een bepaald existentieel inzicht of een nieuwe manier van zelfervaring. De auteurs vertegenwoordigen een levensvisie waarbinnen een radicaal nieuw begin mogelijk is, een onvoorspelbare ommekeer of omweg waarvoor de voorwaarden op een creatieve en artistieke manier kunnen worden geschapen. Deze houding staat in scherp contrast met holistische opvattingen en een daarmee gepaard gaand berustend determinisme dat typisch is voor een discours van opgroeien dat als organisch kan worden omschreven. Dit discours is vooral geïnspireerd

Marita de Sterck, Wild vlees

door de literatuur in de romantiek en is herkenbaar in zijn gebruik van natuurmetaforen. In dit denken vergelijken de auteurs de opvoeding frequent met het ‘opkweken van jonge planten’, en wenden ze begrippen als ontluiking of ontplooiing (Entfaltung) aan om de ontwikkeling van een jonge persoon aan te duiden. Het gebruik van een dergelijk organisch discours bevestigt het geloof in het bestaan van een natuurlijke orde die, niet geheel toevallig, overeen blijkt te stemmen met de heersende culturele en sociale orde. Binnen dit kader is groei immers niets meer dan een ogenblik dat dient ingeschakeld te worden in een noodzakelijke, natuurlijke en daardoor ook onveranderlijke cycliciteit. De metafoor van ‘ontplooiing’ (Entfaltung) maakt het uitgangspunt expliciet dat toekomstige ontwikkeling reeds in elke persoon besloten ligt. Marita de Stercks Wild vlees is een roman waarin deze metaforiek als een fijnmazig onderliggend motiefweefsel betekenis geeft aan de verhaalplot. Een sleutelpassage in Ice (Phyllis Reynolds Naylor) neemt een natuurmetafoor van harmonieuze en in feite passief geduldige ontplooiing over om dan de deterministische bijbetekenis te ondermijnen in plaats van te bevestigen. De conservatieve en autoritaire boodschap die mogelijk verborgen zit in een cyclische opvatting over opgroeien, namelijk dat men zich passief en geduldig aan de gegeven omstandigheden dient aan te passen, wordt ontmaskerd wanneer de grootmoeder tot de protagoniste zegt: ‘Soms kijk ik

[p. 156]

Gerda Van Erkel, Zes maal één is zeven

naar je, lieverd, [...] en dan zie ik een meisje dat wacht tot er iets komt wat alles verandert - als een struik die op het voorjaar wacht. Soms moeten we het voorjaar zíjn, Chris; wíj moeten degenen zijn die de veranderingen veroorzaken.’ (p.153)

Een gelijkaardige vastbeslotenheid om haar eigen bestaan opnieuw vorm te geven en te onttrekken aan zowel natuurlijke of mythische krachten als culturele conventies is terug te vinden in Anne Provoosts De roos en het zwijn. ‘Niemand kan beweren dat ik vluchtte. Ik ging naar de dingen toe, omdat ik het verloop des levens moe was. Ik zou het ombuigen, zoals een kermisgast met de blote hand metaal ombuigt.’ (p.87) De kracht van Rosalena om verandering door te voeren, om de voorspelbare loop der dingen te onderbreken, verleent haar taal een poëtische intensiteit: ‘Wie zal mij [...] verlossen uit deze eeuwige beweging? Wie zal ik kussen om de dingen te keren?’ (p.109) Uit het feit dat dit de laatste woorden van het verhaal zijn, wordt duidelijk dat een harmoniserende oplossing ontbreekt en dat uiteindelijke reïntegratie in een natuurlijke levenscyclus wordt geweigerd.

De wens om het tij te keren, het voorjaar te zijn en de veranderingen zelf te veroorzaken staat in contrast met de acceptatie van een natuurlijke orde. De roos en het zwijn is een postmoderne herwerking van het voor-moderne initiatieverhaal Belle en het beest. Chris' grootmoeder in Ice is niet de morele gids die de adolescent inwijdt in de geheime wetten van de natuurlijke levenscyclus, ze ondermijnt daarentegen subtiel en creatief de natuurmetaforen van ‘Entfaltung’ die een autoritaire, voor-moderne boodschap van aanpassing en aanvaarding kunnen inhouden. Chris' rozenstruik en Rosalena's kermisgast wijden de lezer van de postmoderne adolescentenroman in een heel ander geheim in: de talloze en onbesliste mogelijkheden, de verbluffende werkingskracht van de eigen verbeelding en creativiteit, durf en initiatief.