Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 149]

Elf jaar Vlaamse boeken voor 14+
Herman de Graef

Hoe staat het met de boeken voor veertienplussers in Vlaanderen? Wie daarover nadenkt, verdwaalt vlug in het beruchte bos dat de bomen niet meer laat zien. Een onderzoek naar de thematiek in die boeken kan wat paden trekken en richtingen aangeven.

Om het bos transparanter te maken, beperk ik me tot de verhalende boeken van Vlaamse auteurs gepubliceerd in het laatste decennium van de vorige eeuw en het eerste jaar van dit millennium, en algemeen geschikt geacht voor ‘veertien- tot zestienjarigen’. Dat voor veel boeken het leeftijdsadvies niet eensluidend is, maakt het wat moeilijk voor wie een boek zoekt voor een veertienplusser, maar het bewijst ook dat veel auteurs hun boeken niet voor een bepaalde leeftijdsgroep schrijven, maar dat ze vooral een gaaf boek willen maken. De achterflap van Mijn zus draagt een heuvel op haar rug van Ed Franck (Prijs van de Vlaamse Gemeenschap voor Jeugdliteratuur 2001) meldt dat dit ‘indringend portret’ van een meisje ‘voor jong en oud’ bestemd is. Schrijver Bart Moeyaert en tekenares Gerda Dendooven bezorgen met De gans & zijn broer (in De Standaard Magazine) kinderen én volwassenen al maanden leesplezier. Met Broere bewees Bart Moeyaert overigens al dat een goed ‘jeugdboek’ geschikt is voor alle lezers die hun jeugd niet vergeten zijn. Dat Hans Herbots' film Falling met succes in het bioscoopcircuit liep, toont dat Anne Provoost in Vallen een thematiek en een epische vorm bedacht die niet alleen jongeren aanspreekt. Tekenend voor de internationale waardering van literair verzorgde jeugdboeken is de recente toekenning van de prestigieuze Britse Whitbreadonderscheiding voor ‘het boek van het jaar’ aan Philip Pullmans The amber spyglass, het sluitstuk van zijn trilogie voor de jeugd. Jongeren in de jury bewezen dat dit boek van hoog literair niveau ook voor hen toegankelijk was. Over het onderscheid tussen volwassenenboeken en jeugdliteratuur zegt Pullman:

Ed Franck, Beatrijs

‘Boeken voor volwassenen gaan vaak over futiele en nutteloze zaken, terwijl kinderen wensen dat er over ernstige zaken geschreven wordt. Meestal denken schrijvers net het tegenovergestelde.’

In de voorbije elf jaar waren in Vlaanderen honderd en acht nieuwe boeken voor 14+ van zesenvijftig Vlaamse auteurs (wat meer mannen dan vrouwen) duidelijk op de markt en in de pers aanwezig. Met elf boeken was Ed Franck het productiefst. Ook Marita de Sterck, Luc Vanhaecke, Karel Verleyen, Katrien Vervaele en in mindere mate Patrick Bernauw, Dirk Bracke, Jaak Dreesen, Els Gallin, Paul Kustermans, Gie Laenen, Bart Moeyaert, Anne Provoost en Luc van Tolhuyzen publiceerden verscheidene boeken.

In die periode vonden in Vlaanderen in de pers ‘slechts’ een zestigtal jongerenboeken uit Nederland enige weerklank. Het gaat daarbij vooral om bekende namen als Imme Dros, Evert Hartman, Anton Quintana, Karlijn Stoffels, Ted van Lieshout. Blijkbaar zijn de mindere goden de grens niet overgestoken. Verder kregen Vlaamse 14+-lezers toen nog een goede honderdvijftig in het Nederlands vertaalde boeken aangeboden, vaak van gerenommeerde auteurs als Aidan Chambers, Anna Fienberg, Norma Fox, Harry Mazer, James Moloney, Cynthia Voigt, Arnulf Zitelmann...

Van 1991 tot 2001 verschenen er dus voor Vlaamse veertienplussers een driehonderd boeken. Dertig boeken per jaar lijkt misschien niet veel, maar jonge lezers vinden ook hun gading bij de succesboeken voor 12+ én gaan daarnaast al op verkenning op de volwassenenmarkt, zeker voor detectives, fantasyverhalen, sciencefiction...

In 1990 publiceerden Marita de Sterck en Marc van Bavel hun Leeswijzer 14-16 jaar, een keuzelijst van jeugdboeken met daarbij werkmodellen voor het onderwijs. Veel toen vertrouwd klinkende namen staan niet meer op mijn lijst. Onder hen Nicole Boumaâza, Mireille Cottenjé, Katrien Seynaeve, Gaston van Camp, Gil vander Heyden, Julien van Remoortere. Andere bekende auteurs van toen - o.m. Ed Franck, Paul Kustermans, Gie Laenen, Bart Moeyaert, Willy Spillebeen,

[p. 150]

Gerda van Erkel - schreven ook het voorbije decennium nog voor 14+.

De liefde

De thema's van jongerenboeken zijn nu niet fundamenteel anders dan toen. Het hoofdthema is nog steeds de liefde tussen man en vrouw, meer bepaald verliefdheid en tienerliefde. Al komt liefde in veel jeugdboeken terloops voor, toch is ze slechts in een twintigtal boeken een echt belangrijk thema. Een overzicht illustreert de complexiteit van deze thematiek.

Meestal is de verliefde hoofdpersoon, de ikverteller of de persoon door wie de auteur-verteller het gebeuren beschrijft, 15 tot 17 jaar oud. In Sarajewo van Herman van Campenhout is de hoofdfiguur een 23-jarige Vlaamse journalist in Bosnisch oorlogsgebied die daar zijn vroegere vakantievriendinnetje weerziet. Flashbacks sluiten hier aan bij de verliefde gevoelens van jonge lezers, die ook zien hoe liefde muren doorbreekt, over grenzen heen gaat, vindingrijk maakt en tegenkanting overwint. In Zand in het bed van Katrien Vervaele beleeft een 16-jarig meisje hoe haar moeder niet kan kiezen tussen de twee mannen van wie ze houdt. Dat het meisje zelf met vragen over de liefde kampt, maakt dit boek toch niet echt toegankelijk voor jongeren.

In Vlaamse jeugdboeken zijn er meer verliefde meisjes dan jongens, al halen de schrijvers het in aantal op de schrijfsters. Soms kiezen schrijvers een verliefd meisje tot hoofdpersonage. In Het huis van eb en vloed beschrijft Ed Franck hoe Manoek in de ban raakt van de teruggetrokken fotograaf Arne, die haar toch niet in zijn leven kan opnemen. Zo leert ze dat wie de liefde wil, de kracht moet hebben om alleen in het leven te staan. Daarbij verzet ze zich tegen clichés als: ‘Misschien is een meisje een appel die langzaam rijpt, en als de tijd aanbreekt valt hij onvermijdelijk van de tak, in de eerste de beste handen die op dat ogenblik bereid zijn hem op te vangen.’ Alleszins discussiestof voor jonge lezers. Huib Billiet (Veel liefs van Lies) en Jaak Dreesen (Houden van) vertellen over de hopeloze liefde van een meisje voor een oudere kunstenaar. Uit hun verdriet putten ze de kracht om de weg naar de volwassenheid te

Anne Provoost,
De roos en het zwijn

gaan. In Wild vlees beschrijft Marita de Sterck hoe de 17-jarige Max zijn eerste liefde beleeft. De expliciete liefdesscènes die daaruit voortvloeien, spreken veel adolescenten zeker aan. In de tekening van haar vrouwelijke hoofdpersonages in Splinters, Wachten en Zoë zwijgt legt deze schrijfster de nadruk op hun twijfels en hun angst om toe te geven aan hun gevoelens en het aanlokkelijke, maar tegelijk geheimzinnige gebied van de liefde binnen te stappen.

Bij Anne Provoost is de liefde van haar vrouwelijke hoofdpersonages de belangrijkste trek van hun wezen, dat volledig op de anderen gericht is. De roos en het zwijn noemt ze het verhaal van het seksueel actief worden van de jonge vrouw, die om volwassen te worden afstand moet nemen van de vaderfiguur. Dat Rosalena uiteindelijk niet definitief kan kiezen, komt ook, doordat haar geliefde Thybeert niet bepaald een rustbrengende figuur is. In haar liefdesleven bewandelt ze niet de afgebakende paden van de betuttelende maatschappij. Dat doet ook Re Jana uit De arkvaarders niet in haar verboden en onmogelijke liefde voor Noachs jongste zoon Cham. Verschil in religie en een huwelijksafspraak voor Cham werken Re Jana's liefde tegen. Als ze uiteindelijk samen de ark verlaten, lijkt dat meer op een verbanning met vervloeking dan op een blije tocht naar groeiend liefdesgeluk.

In de Valentijnreeks van uitgeverij Averbode heeft Ed Franck het thema van de liefde verbreed en uitgediept met bewerkingen van zeven klassieke liefdesverhalen. In kort bestek tekent hij daarin met verve en poëtische kracht de portretten van beroemde liefdesparen (Romeo en Julia, Tristan en Isolde, Don José en Carmen, Aeneas en Dido, Medea en Jason), van de verliefde non Beatrijs en van het door liefdesverdriet tot een bloedig offer opgezweepte tienermeisje Salome. Met het middeleeuwse, droeve verhaal over Abélard en Héloise wil de auteur dit jaar de reeks afsluiten. Ed Franck beperkt zich tot de liefdesgeschiedenis en weidt niet uit over allerlei andere fenomenen of over het decor waarin het verhaal zich afspeelt. Daardoor krijgen zijn personages de krachtige allure van zeventiende-eeuwse portretten. Daar zijn de afgebeelde personen wat ze zijn; ze ontlenen hun wezen niet aan uiterlijke omstandigheden. Van de beschouwer of lezer wordt aandacht gevraagd, eerbied voor elke penseelstreek en elk woord. Hij ziet mensen in hun moeilijkste of meest dramatische momenten. Zo voert de auteur in Medea de vrouw op ‘die onder de slagen van het noodlot en het verraad van de liefde bezweek, en in haar wraak wreed en groots was’. Als Jason haar in de steek laat voor een voordeliger nieuwe verbintenis, groeit in Medea ‘een haat zonder maat - zoals eertijds haar liefde’, die haar ertoe brengt haar kinderen te doden om te beletten dat zij, net als Jason, in de draaikolk van de politieke machtshonger terechtkomen. In Salome maakt de jonge stiefdochter van Herodes net als Romeo en Julia voor de eerste keer kennis met dat verrukkelijke nieuwe en onbegrensde ‘wiekende en woelende verlangen’ dat verliefdheid is. Johannes' weigering op haar verzuchtingen in te gaan maakt haar tot een bedelares van gevoelens, een schooister van liefde, en leert haar ‘de knagende pijn kennen die steeds dieper en scherper doordringt in een mens die zonder hoop liefheeft’. Zij had ‘geprobeerd het mysterie van de liefde te peilen, en was tijdens die zoektocht verdwaald geraakt.’ Wellicht zullen jonge lezers in haar meer van zichzelf herkennen dan in volwassen figuren als Aeneas of Beatrijs, die hun gedrag meer stoelen op verstandelijke, ethische of religieuze motieven.

[p. 151]

Het verleden

Voor veel jeugdauteurs blijft het verleden een boeiend decor voor hun verhaal. Bijna de helft van de 14+-boeken nemen de lezer mee op een historische excursie. Hij komt o.m. terecht in de jaren van de zondvloed (De arkvaarders van Anne Provoost), de vroege Middeleeuwen (De roos en het zwijn van Anne Provoost), de tijd van Molière (De komedianten van de Bastille van Patrick Bernauw), maar ook in de Russische revolutie (Anastasia van Willy Spillebeen) en de Tweede Wereldoorlog, waarvan nogal wat facetten aan bod komen: de jodenvervolging (Heen en terug van Gie Laenen), verzet en collaboratie (Land in oorlog van Paul Kustermans), de nasleep ervan voor jongeren (De stad brandt van Maria Jacques en Gebrandmerkt van Inny Driessen). Ook de burgeroorlog in Joegoslavië inspireerde Vlaamse auteurs: Jaak Dreesen in Valid, Jan Simoen in En met Anna, Herman van Campenhout in Sarajevo. Historische gebeurtenissen als de uitvinding van de boekdrukkunst, de inquisitie, de heksenvervolging en de grote ontdekkingsreizen boden verhaalstof aan o.a. Katrien Vervaele, Walter Gansemans, Karel Verleyen en Johan Ballegeer.

Maatschappelijke problemen

Een kwart van de boeken voor 14+ brengt een of ander maatschappelijk probleem voor het voetlicht. Extreem-rechts en alles wat daarmee te maken heeft, krijgt bijzondere aandacht: migranten en gemengde relaties; racisme en onverdraagzaamheid in een multiculturele samenleving; indoctrinatietechnieken... Ook de problematiek van nietaangepaste jeugd boeide enkele auteurs, zoals Gerda van Erkel en Patricia de Landtsheer. Daarnaast behandelen jeugdschrijvers geregeld individuele problemen van pubers en adolescenten: anorexia nervosa, eenzaamheid, het zoeken naar de zin van het bestaan, onmacht tot echte communicatie, druggebruik, gokverslaving, vriendschapsproblemen, maatschappelijke uitsluiting wegens een lichamelijke handicap, incest... In De prins van de leegte laat Karel Verleyen zien we hoe extreme ambitie vernietigend werkt, zowel voor wie anderen voor zichzelf gebruikt als voor zijn slachtoffers.

Groeipijnen

Alle opgroeiende jongeren krijgen te maken met groeipijnen, ontluikende seksualiteit, de dood van familieleden of vrienden en met gevoelens als heimwee, verlangen, jaloersheid, vrijheidsdrang, plichtgevoel, onzekerheid over gedrag en bedoeling van volwassenen, waarheidsliefde, twijfels over goed en kwaad... Al deze thema's krijgen een plaatsje

Karel Verleyen,
Prins van de leegte

in jongerenboeken van onder meer Rudi Hermans, Ed Franck, Walter Gansemans en Reina Ollivier. In Wespennest toont Bart Moeyaert, hoeveel mogelijkheden het thema groeipijnen biedt aan een alerte empathische auteur. Hij beschrijft hoe een opgroeiend meisje de relatie met haar moeder ervaart, hoe ze haar gevoelens voor jongens bekijkt, hoe intrigerend een geheimzinnige vreemdeling in het dorp voor haar is en hoe ze met de druk van de gemeenschap omgaat.

Verkenning van de seksualiteit, de eerste seksuele ervaring, de ontdekking van de eigen geaardheid... het zijn essentiële onderdelen van puberteit en adolescentie. Toch is dat in niet meer dan tien procent van de Vlaamse 14+-boeken een belangrijk thema. Homoseksualiteit krijgt slechts in enkele boeken ruim aandacht, met name in Kastanjes van Katrien Vervaele, Koorddansen van Hilde Dillen en De watervalvogel van Luc van Tolhuyzen.

Ook de ontreddering, het onbegrip, de woede en de angst die pubers vaak sterk ervaren bij de dood van iemand uit hun onmiddellijke omgeving, krijgen een echo in Vlaamse 14+-boeken. Enkele droeve liefdesverhalen van Ed Franck eindigen in zelfmoord en dood. In Als rozenblaadjes vallen vertelt Brigitte Minne over de worsteling van een achttienjarige met de ziekte en de dood van zijn moeder, waarbij ook euthanasie ter sprake komt. Marita de Sterck tekent in Wild vlees de machteloze woede van een jongen bij de dood van zijn grootvader. In Yennik Meerts De foto in mijn hoofd beleeft de lezer mee hoe een lang geleden gestorven vader het leven van een meisje en haar moeder bezwaart. Kolet Janssen laat in Het teken een meisje meemaken hoe de klasgenoot op wie ze verliefd is, door de dood van haar weggerukt wordt. In Karel Verleyens Jaloers op een dode treurt een uit een gijzeling bevrijd meisje om haar dode lotgenote en in Een brug van glas van dezelfde auteur overleeft een ziek meisje dankzij het hart van haar verongelukte vriend. Gerda van Erkel en Patricia de Landtsheer beschrijven hoe een jongere de dood van een zusje of de zelfmoord van een broertje verwerkt.

Verder speelt het gezin een belangrijke rol in bijna een kwart van het boekenpakket. Het gaat daarbij meestal over de relatie tussen de jongere hoofdpersoon en de ouders, die soms bemoeilijkt wordt door alcoholgebruik, scheiding of de aanwezigheid van een ziek familielid. In Een veilig gevoel beschrijft Werner Storms de situatie van kinderen van psychiatrische patiënten.

In een tiental boeken tekenen de auteurs de omgang van de hoofdpersoon met eigen of andermans ziekte of handicap. Zo speelt aids een rol in Met mij gaat alles goed van Jan Simoen, Het uur nul van Dirk Bracke en Kristalnacht van Diane Broeckhoven.

Humor en spanning

In de recente Vlaamse literatuur voor 14+ wordt alles bij elkaar niet veel gelachen. Afgezien van Hugo Matthysens absurdistische Zeep en Ed Francks Geen wonder dat moeder met de goudvissen praat is er in die elf jaar geen echt humoristisch jeugdboek uit een Vlaamse schrijverspen gevloeid, al zit er wel in een aantal jeugdboeken wat humor verwerkt.

Vlaamse schrijvers voor 14+ blijken vrij honkvast en confronteren hun lezers het liefst met hun directe omgeving. De meeste boeken voor 14+ spelen zich af in Vlaanderen. Slechts in een tiental gevallen neemt een schrijver zijn lezers mee naar het buitenland.

Bloedstollende of adembenemende avonturen vallen er in de 14+-boeken niet vaak te beleven. In De keizerin van Mexico vertellen Patrick Bernauw en Guy Didelez in een mengeling van feit en fictie de fantastische geschiedenis van Charlotte, de zus van Leopold II. Bernauws Spookrijders is een griezelverhaal. Er zitten verder slechts drie detectives en een toekomstroman met SF-allures (Goudmens van Anna Coudenijs) in het pakket.

[p. 152]

Mythen

Voor vrij veel boeken haalden Vlaamse auteurs (een deel van) hun inspiratie in oudere, ook orale, literatuur. Ed Franck vond de stof voor zijn Valentijnboekjes over befaamde liefdesparen o.m. in de bijbel en de Griekse mythologie, bij Vergilius en Shakespeare en Prosper Mérimée. In zijn bewerking van bestaande verhalen maakt hij oude liefdesgeschiedenissen toegankelijk voor jongeren, met daarbij zijn eigen interpretatie van het karakter en het lot van de geliefden. Waar hij zich beperkt tot een schetsmatige evocatie van tijd en ruimte, zijn bij Anne Provoost het sprookje van De Schone en het Beest en het bijvelverhaal over de ark van Noach slechts startgegevens voor complexe verhalen met grondig getekende personages in een aanschouwelijk opgeroepen decor. Karel Verleyen combineert in Prins van de leegte de Griekse heldensage over Theseus en de Minotaurus met het verhaal van een groepje jonge acteurs die door een van hen zonder scrupules gemanipuleerd worden. In een drietal andere boeken worden in de rand van de plot oude volksverhalen naverteld die de achtergrond van het verhaal of van de personages stofferen.

Vorm

Vormelijk vertonen de boeken weinig experimentele of vernieuwende trekken. De meeste leunen aan bij de epische vertelsituatie: ze geven de gebeurtenissen chronologisch weer, meestal in de verleden tijd, vanuit de hoofdpersoon of soms afwisselend vanuit een paar personages. In enkele gevallen gebruikt de auteur de vorm van het dagboek. Jan Simoen presenteert zijn Met mij gaat alles goed als een pakket brieven en faxberichten. Ook Ron Langenus' De geheimen bestaat uit een reeks lange brieven.

Kwaliteit

Wie de vraag stelt naar de kwaliteit van de Vlaamse 14+-boeken, ziet meteen het aanzienlijke verschil tussen het professionele oordeel van critici en recensenten en het gebruikersoordeel van jonge lezers, zoals dat blijkt uit de prijzen van de Kinder- en Jeugdjury's. Daar komen door volwassen jury's gelauwerde auteurs als Ed Franck, Bart Moeyaert, Anne Provoost, Marita de Sterck, Karel Verleyen niet zomaar op de eerste

Katrien Vervaele, Kastanjes

plaats. Volwassen beoordelaars blijken aan een literaire taal, stijl en structuur meer belang te hechten dan jonge lezers, voor wie herkenbaarheid, spanning, vertrouwde thematiek, geloofwaardige personages meestal de doorslag geven. De volwassen jury van de Gouden Uil 2002 was alvast niet zo gecharmeerd door wat Vlaamse schrijvers voor 14+ schreven. Op haar longlist kwam De arkvaarders van Anne Provoost nog voor; op de shortlist was er geen 14+-boek meer te bespeuren, ook geen uit Nederland. Misschien komt dat doordat veel auteurs niet zo onbevangen schrijven voor wat oudere jeugd. Ze maken zich zorgen over de geschiktheid van hun thematiek en de aangepaste uitwerking daarvan, over hun aansluiting op denk- en spreekpatronen van hun jonge lezers, over de alleszins verminderde leesbereidheid van hun doelgroep. Daardoor worden een aantal boeken te pedagogisch verantwoord, politiek te correct en psychologisch te exemplarisch. Daarnaast wordt in Vlaanderen de kwaliteit van jeugdboeken niet bevorderd door de snelheid van het publicatieproces, waarin vaak maar heel weinig tijd, energie en geld besteed worden aan een behoorlijke rijping met ruimte voor bespreking, correctie, herwerking. Vaak mist de kritische lezer van Vlaamse jeugdboeken echte kwaliteitszorg. Is de eerbied voor de schrijver in Vlaanderen nog maar zo groot dat het redactiewerk van de uitgeverij, d.i. het sleutelen aan inhoud, structuur, karaktertekening en het schaven aan de stijl en de taal, slechts uiterst omzichtig en al te beperkt geschiedt? Of is grondig redactiewerk gewoon te duur? Respect voor de lezer zou er in elk geval toe moeten leiden dat ook boeken voor 14+ slechts na indringende lectuur van het typoscript, na wikken en wegen van de gehanteerde taal, na een grondige stijlanalyse, in de boekhandel komen. Wellicht een tijdrovende bezigheid en voor sommige auteurs ook een aanslag op hun ego... maar tegelijk een reële garantie op kwaliteitsverbetering.