Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 75]

Seuphors tweede leven
Rik Sauwen

Michel Seuphor is nog geen achttien jaar, wanneer hij zijn eerste tijdschrift publiceert, een strijdblad met de veelzeggende titel De Klauwaert. Het is januari 1919, een woelige tijd waarin het gebruik van pseudoniemen om artikels te ondertekenen meer regel dan uitzondering is. De Klauwaert was geen lang leven beschoren, zijn opvolger Roeland evenmin. Seuphor zelf had er geen exemplaren meer van, enkel fotokopieën in een mapje verzameld. Op een bijliggend briefje staan de gebruikte schuilnamen netjes onder elkaar opgesomd. Typisch Seuphor.

Michel Seuphor werd haast honderd. Naast zijn omvangrijk oeuvre als man van de pen getuigen zijn bibliotheek en zijn archief van tachtig jaar onvermoeibare inzet voor de kunst. Deze onschatbare bron van informatie over het artistieke leven van de voorbije eeuw werd in september 2000 door het openluchtmuseum van Middelheim in Antwerpen aangekocht. Op de Seuphortentoonstelling in het Hessenhuis (september-oktober 2001) kon het publiek voor het eerst met het pas verworven patrimonium kennis maken. Ruim veertig toonkasten boden een selectie uit documenten van sterk uiteenlopende aard: brieven, vlugschriften, foto's, officiële documenten, enkele van de tientallen notitieboekjes waarin de indrukken van elke dag werden vastgelegd. Zijn lange leven lang heeft Seuphor enorm veel dingen bijgehouden, niet uit maniakale verzamelwoede. Wanneer het nodig bleek kon hij van zijn geduldig opgebouwde bibliotheek scheiden; dat is meerdere keren gebeurd. Dat bijhouden was veeleer een spontane houding, de reflex die de bewuste getuige van een groots avontuur met zijn grote en kleine kantjes eigen is.

Van 1921 tot 1925 onderhoudt hij contacten met al wie naam en faam heeft in de Europese avant-garde. Die lui zijn tuk op originele typografie. I.K. Bonset pronkt met

Michel Seuphor 1929
[Foto: Florence Henri - Archief Michel Seuphor]

briefpapier van de Dadabeweging. Carel Willink maakt collages van zijn brieven. Hendrik Nikolaas Werkman drukt ze zelf. De futuristen zorgen voor bladvulling met ronkende en golvende klanknabootsingen. Schwitters blijft zijn onweerstaanbare zelf in teksten en brieven. De map van Het Overzicht bevat een aantal onuitgegeven literaire teksten, wat er op wijst dat het tijdschrift zeker niet aan bloedarmoede is ondergegaan. Seuphor zelf beseft dat het avontuur dat hij in die jaren beleeft, uniek is en hij wil er de sporen van bewaren.

Zijn ontmoeting met Suzanne Plasse met wie hij in 1934 huwt, is van doorslaggevend belang voor de groei van het archief. Suzanne heeft een aangeboren gevoel voor orde en doeltreffendheid. De samenwerking tussen hen beiden loopt gesmeerd. De briefwisseling wordt per correspondent (persoon, instelling, galerij, uitgeverij) gesorteerd, in een eigen map ondergebracht. Elke bundel dient zich als een homogeen geheel aan, inclusief kopie van de eigen antwoorden en eventueel ondersteunende documentatie. Op inkomende brieven staan notities van Seuphors hand, reacties, elementen van antwoord. Ook maakt hij duidelijk dat hij eigenhandig zal antwoorden of geeft hij aanwijzingen aan Suzanne voor een getypt antwoord. Geen brief blijft onbeantwoord, tenzij de briefschrijver een schromelijk tekort aan savoir-vivre betoont, hetgeen dan ongezouten op het origineel wordt aangeduid.

In april 2000 kregen Jean Buyck en Marc Somers het archief voor het eerst te zien. In het verslag dat ze hierover met het oog op een eventuele aankoop door de stad Antwerpen opstelden, staat te lezen: ‘De nagelaten papieren van Michel Seuphor beslaan in totaal 14 planken materiaal, compact opgestapeld in 4 kasten. De totale omvang bedraagt ongeveer 20 strekkende meter. (...) Het archief bevat geen “ballast”, alle stukken dienen bewaard te blijven.’ Ze wijzen op een eerste poging tot ordening die door de familie ondernomen werd en die de systematische inventarisatie van het geheel vergemakkelijkt. En de verslaggevers vervolgen: ‘Al moet daarbij meteen worden aangestipt dat de definitieve ordening veel tijd in beslag zal nemen. Pas op dat ogenblik zal men bv. de brieven van een bepaalde correspondent op korte tijd kunnen terugvinden of zal men het precieze aantal archiefstukken kennen.’ Slechts hier en daar durven de verslaggevers iets numeriek uit te drukken: aantal foto's in verband met de standaardwerken over abstracte kunst: tienduizend, bij benadering; minstens twintigduizend brieven; een doos met om en bij de driehonderd originele kleine werken als wenskaarten of attenties van bevriende kunstenaars. Heel opvallend zijn ook de negentien folianten waarin de volledige carrière van

[p. 76]

Salut au Drapeau, 1976 toelichting bij Seuphors persoonlijke vaandel
[Archief Michel Seuphor]

Seuphor aan de hand van persknipsels gevolgd kan worden. Uiteraard vullen ook hier handgeschreven notities, foto's en andere documenten de gegevens aan. Ook werden de referenties van de ontbrekende artikels zorgvuldig opgenomen.

De ontstaansgeschiedenis van Seuphors grote werken over de abstracte kunst is in het archief op de voet te volgen. Meer nog, de basisdocumentatie, de individuele dossiers over de behandelde kunstenaars laten zien dat er een levendig contact tussen hen en de auteur bestond. Meestal brengt de kunstenaar een persoonlijk ingekleurde versie van zijn carrière en dit kan aanleiding geven tot een heuse briefwisseling. Het is onder meer dat persoonlijke contact dat aan Seuphors boeken over de abstracte kunst een eigen karakter geeft. Hij treedt niet op als de encyclopedische gegevensverzamelaar, maar als een bevoorrechte getuige die een eigen doorleefd verhaal brengt. Die betrokkenheid werd hem trouwens niet altijd in dank afgenomen.

Dankzij het archief zullen een aantal belangrijke momenten uit de cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw beter worden belicht. Zo kan het laatste grote (en verloren) gevecht van de abstractie tegen het oprukkende surrealisme op de voet worden gevolgd in de map over ‘Cercle et Carré’. De verwachtingen waren hoog gespannen, het tijdschrift verkocht niet slecht, maar de tentoonstelling werd een flop (geen bezoekers, geen verkoop). Uit een overzichtsdocument blijkt hoe gering het organisatietalent van Torres-Garcia wel was. In een getypte brief maakt Theo van Doesburg duidelijk waarom hij aan de onderneming niet wenst deel te nemen. Tussen de regels lezen we afgunst en amper ingehouden woede. Heel anders is de toon van een kort briefje van Mondriaan waarin hij zijn volle steun aan Seuphor toezegt.

De documenten die verband houden met Seuphors godsdienstige periode verdienen eveneens onze volle aandacht. Zijn vriendschap met Jacques Maritain, zijn enthousiaste medewerking aan het tijdschrift Sept en aan andere progressieve katholieke organen zijn belangrijke bronnen voor het bestuderen van een christelijk reveil met een uitgesproken moderne boodschap eigen aan het interbellum. Aan het einde van de jaren dertig is het mooie liedje uit. Rome fluit de vernieuwers en de dromers terug. Ook in Spanje heerst opnieuw de orde.

De studie van de persoonlijke notitieboekjes belooft erg lonend te zijn. Er valt veel uit te leren over de ontstaansgeschiedenis van een aantal werken. Maar dat is enkel één aspect ervan. De boekjes bevatten heel wat schetsen, ‘unilinéaire’ tekeningen, gedichten, gebeden, reflexies over teksten die hij bestudeert, over cultuur, politiek en de dagelijkse beslommeringen van een berooid intellectueel in de Cévennes, ver van Parijs.

De bibliotheek kan niet als een losstaand gegeven beschouwd worden. Boeken worden bewerkt, van notities en aanvullende documentatie voorzien. Zijn eigen exemplaar van L'itinéraire spirituel de Michel Seuphor staat bol van de documenten: foto's (o.m. zeldzame opnamen van André Kertész), tekeningen, ingekleefde velletjes met toelichtingen. Uit boeken tuimelen documenten die er rechtstreeks mee te maken hebben, toelichtingen, soms het begin van een gedicht. In een dichtbundel van Paul Valéry treffen we een getekend portretje van de dichter aan; het is van de hand van Pierre-André Benoît. Elders de aanzet voor een vertaling, ontwerpen voor tekeningen, een artikel dat de aandacht trok, niet zelden aangevuld met eigen bedenkingen. Voor hem zijn boeken werkinstrumenten, geen pronkstukken. De manier waarop Seuphor ermee omgaat verschaft ons een inzicht in zijn denkwereld, zonder omwegen. De artistieke schepping is een complex gegeven. Die complexiteit wordt blootgelegd en daarin schuilt één van de meerwaarden van een dergelijk archief.