Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 35]

Louis Delacenserie (1838-1909)
Brugse architect van de neogotiek
Inge Van Oyen

Neogotiek in Brugge

Veel Vlaamse steden hebben de neogotiek gekend, maar Brugge is er toch een waar brandpunt van geweest. Dat figuren als Jean-Baptiste de Béthune, Adolphe Duclos, Guido Gezelle en andere fanatieke aanhangers van de neogotiek er gewoond hebben, is daar natuurlijk niet vreemd aan. Zij ondergingen wel de invloed van grote buitenlandse voorbeelden, maar zorgden toch ook voor een sterke persoonlijke inbreng. Het Brugse neogotische patrimonium, op gebied van burgerlijke als kerkelijke architectuur, is niet te verwaarlozen. Ook voor vele restauraties is de neogotiek van belang geweest.

De erg productieve architect L. Delacenserie is een typische en representatieve vertegenwoordiger hiervan. Hij heeft vele belangrijke en minder belangrijke gebouwen die het Brugse stadsbeeld karakteriseren, opgetrokken en gerestaureerd.

Brugge was tijdens de middeleeuwen een artistiek centrum en een erg welvarende stad geweest en wilde in de 19de eeuw deze rol opnieuw gaan vervullen. Het invoeren van de gotische stijl uit dit roemrijke verleden, werd als een positief middel daartoe ervaren. Dit motief was zeker even belangrijk en zelfs belangrijker dan religieuze drijfveren voor het op zo'n grote schaal opnieuw invoeren van de gotische stijl. Men probeerde namelijk op die manier het toerisme sterk te stimuleren en aldus een economische wederopleving te bewerken. Ook de geschriften van bepaalde auteurs als Victor Hugo en Georges Rodenbach wakkerden dit toerisme aan, dat mede door het steeds snellere verkeer, jaar op jaar toenam.

Met de verwachte opbloei van Brugge-Zeehaven werden de Bruggelingen zich meer dan ooit bewust van de middeleeuwse welvaart, waarvan zij zich trouwens een veel te gunstig en onrealistisch beeld vormden. Het nieuwe vooruitzicht op een economische heropleving viel echter niet in de smaak van bepaalde romantici, die het vervallen dode Brugge vereerden en het zo wilden behouden. Deze toestand staat levensgroot geschetst in de roman Le Carillonneur van Georges Rodenbach. Stadsarchitect Borluut - romanfiguur geïnspireerd door Delacenserie - klaagde de brutale houding van het stadsbestuur aan dat door de aanleg van een moderne zeehaven de typische charme van Brugge wilde teniet doen. Ook de Engelse kolonie in Brugge was niet te vinden

Afgietsel van het borstbeeld van Louis Delacenserie (1838-1909) (h 52 cm), volgens de overlevering toegeschreven aan de Brugse beeldhouwers Gustaaf of Hendrik Pickery. Technische Dienst van Brugge

voor het plan. Koning Leopold II daarentegen was des te meer ingenomen met het idee, ofschoon hij lang de voorkeur aan Oostende had gegeven. Hij had trouwens in 1877, nog lang voor Brugge-Zeehaven, gezegd: ‘Ik zou de oude en mooie monumenten gerestaureerd willen zien, zodat Brugge een ander Nürenberg wordt. Moge de gehele stad één uitgestrekt en schitterend museum worden en geen enkele vreemdeling zal België aandoen, zonder de stad te bezoeken.’ Zo'n uitspraak was natuurlijk een stimulans voor het stadsbestuur om belangrijke openbare gebouwen te restaureren. Dit laatste gebeurde steeds onder grote belangstelling, maar ging vaak gepaard met al dan niet hevige conflicten en discussies onder kunstliefhebbers en in de pers.

In het laatste kwart van de 19de eeuw werd het toepassen van de lokale laatgotische bouwtrant voor huizenbouw en gevelrestauratie, in bepaalde kringen en in elk geval bij Brugse architecten en historici als Karel Verschelde, E. Gaillard, Adolphe Duclos en anderen, als de enige artistiek verantwoorde oplossing gezien. Het omstreeks 1870 nog toegepaste neoclassicisme vond men voor Brugge niet passend en men zag enkel heil in de gotische baksteenarchitectuur. De gotiek werd beschouwd als een hoogtepunt in onze architectuurgeschiedenis, terwijl latere stijlen als de renaissance, de barok en het rococo, volgens deze bouwmeesters en historici tot een artistiek verval hadden geleid, dat zich volgens hen verderzette in het neoclassicisme. Dit is één van de redenen waarom de neogotische architectuur in Brugge uiteindelijk zo lang en op zo'n grote schaal is toegepast geworden. Vandaar ook dat stromingen als Art Nouveau, Art Deco en Nieuwe Zakelijkheid zo een beperkte impact op Brugge hebben gehad, terwijl het werkelijke modernisme in zijn geheel aan Brugge is voorbijgegaan.

Wie was Louis Delacenserie?

Louis Joseph Jean-Baptiste Delacenserie was één van de meest gewaardeerde architecten in Brugge en zelfs in België in de tweede helft van de 19de eeuw. Hij werd in

[p. 36]

Brugge geboren op 27 september 1838 en overleed er, ongehuwd, op 2 september 1909, éénenzeventig jaar oud. Hij werd begraven op het kerkhof van Steenbrugge bij zijn ouders, de koopman Louis G.J. Delacenserie en Marie-Anne Th. Descamps. Van 1853 tot 1859 studeerde hij onder leiding van J.B. Rudd (1792-1870), een academisch gevormde neoclassicist, aan de Academie voor Schone Kunsten in Brugge. Delacenserie behaalde in 1862 de Grote Prijs van Rome voor architectuur, met een ontwerp voor een ‘Koninklijk Atheneum voor 250 externen en 100 internen, met een kapel en een woning voor de prefect’. Daarna ging hij een tijd werken in Gent bij architect Louis Roelandt (1786-1864), een leerling van C. Percier et P.F.L. Fontaine en een hoofdfiguur van de neoclassicistische architectuur in België, die bij gelegenheid echter ook in gotische trant gewerkt heeft. In 1870 volgde Delacenserie zijn vroegere leraar Rudd op als leraar aan de Brugse Academie. Negentien jaar later werd hij er directeur, een functie die hij tot aan zijn dood bleef uitoefenen.

Het onderricht van Delacenserie is alleszins vruchtbaar geweest. Onder zijn leerlingen vinden wij architecten die later bekendheid verwierven, zoals Charles Dewulf, Prijs van Rome in 1887 en Arthur Verhelle, Prijs van Rome 1890.

Delacenserie was ook directeur van de Nijverheids- en Handelsschool, een gemeentelijke instelling die hij deed bloeien.

Naast zijn taak in het onderwijs oefende hij nog diverse andere belangrijke functies uit. In 1870 volgde hij Rudd op als directeur van de Stadswerken (stadsarchitect) (tot 1892) en in hetzelfde jaar werd hij bestuurslid van de Société Archéologique, een genootschap dat bouwen en restaureren in de lokale historische trant fel aanmoedigde. Negen jaar later werd hij lid van de Koninklijke Commissie voor Monumenten; in 1901 werd hij tot effectief lid van deze Commissie bevorderd. En in 1902 werd hij nog werkend lid van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen en in 1904 eveneens lid van de pas gestichte Commissie voor Stedeschoon. Hij was ook vaak jurylid ter gelegenheid van architectuurwedstrijden.

De erg productieve architect werd in zijn tijd beschouwd als de vernieuwer en bewerker van de wederopbloei van de Vlaamse architectuur.

Als stadsarchitect heeft Delacenserie een belangrijke rol gespeeld in de bouwpolitiek van het stadsbestuur. Door zijn talrijke restauraties van privé-woningen en van belangrijke Brugse monumenten - zoals het Huis van de Heren van Gruuthuse en de Civiele Griffie - en door het bouwen van aanzienlijke

Hoofdingang van de Rijksnormaalschool (1880-1883) in de St.-Jorisstraat in Brugge. Architect L. Delacenserie

openbare gebouwen - soms op belangrijke plaatsen in de stad, zoals het Provinciaal Hof op de Markt - heeft Delacenserie ontegensprekelijk een eigen stempel op de stad gedrukt.

Door velen van zijn confraters werd hij bewonderd. Die waardering werd ook officieel bevestigd; Delacenserie werd officier in de Leopoldsorde en bekwam een aantal onderscheidingen, zowel van diverse genootschappen als van buitenlandse autoriteiten. Koning Leopold II heeft hem overigens persoonlijk opdracht gegeven tot het bouwen van de kerk van Sint-Pieter en Sint-Paulus in Oostende (1901-1905) en van het eclectische Centraal Station van Antwerpen (1895-1898).

Nog een factor die op Delacenseries bekendheid mag wijzen, is het feit dat hij - althans gedeeltelijk - als inspiratiebron gediend zou hebben voor het hoofdpersonage van de roman ‘Le Carillonneur’ (1887) van Georges Rodenbach. Een werk dat net als ‘Bruges la Morte’ van dezelfde auteur heeft bijgedragen tot de bekendheid van Brugge in de Franse culturele wereld.

Hieronder volgt een lijst van de - ons bekende - werken van Delacenserie:

Restauraties in Brugge: Poort, Boomgaardstraat 3 (1876); Huis, Jan van Eyckplein 18 (1877); Civiele Griffie, Burg (1877-1884); Huis, Jan van Eyckplein 9 (1878); Huis Sint-Annarei 18 (1879); Tolhuis, Jan van Eyckplein 1 (1880-1881); Huis van de Heren van Gruuthuse, Dijver 17 (1883-1911); Ambachtshuis van de metselaars ‘De Grote Vos’, Steenstraat 25 (1885); Lucas Huys, Minderbroederstraat 10 (1889-1891); Sashuis, Wijngaardplein 14 (1895-1896); Huis

[p. 37]

Sint-Jansstraat 18 (1899); Poortersloge, Academiestraat 18 (1899-1903), Westgevel Onze-Lieve-Vrouwekerk (1905-1909); Sint-Janshospitaal, Mariastraat (1905-1909); niet uitgevoerd ontwerp: de gevels van de vroegere kraaminrichting van het Sint-Jans-hospitaal, Mariastraat 38 (1896).

Nieuwbouw in Brugge: Rijksnormaalschool Sint-Jorisstraat (1880-1883); Sint-Antoniusgesticht van de Zusters van Liefde, nu Minnewaterkliniek, Dr. J. Sebrechtsstraat (1885-1892); Provinciaal Hof Oostzijde, Markt (1887-1890); niet uitgevoerd ontwerp: aanleg Stationsplein (ontwerp van 1873).

Overig werk in Brugge: de neogotische stoffering van de bovenzaal (Gotische Zaal) van het Stadhuis, Burg (1886-1905); standbeeld van Jan Breydel en Pieter de Coninc, Markt (1887, in samenwerking met beeldhouwer Paul De Vigne).

Nieuwbouw buiten Brugge: stadhuis van Diksmuide (ca 1877-1880, verwoest tijdens W.O.I); Centraal Station van Antwerpen (1895-1898); Sint-Petrus en Pauluskerk in Oostende (1901-1905).

Voornaamste kenmerken die het oeuvre van Delacenserie karakteriseren

Delacenserie heeft zijn persoonlijke visie en opvattingen over nieuwbouw en restauratie nooit neergeschreven in boek of tijdschrift. Slechts via zijn werk en de principes van hen die hem omringden, kunnen wij zijn opvattingen over architectuur achterhalen.

Zijn creativiteit was ongetwijfeld bepaald en wellicht ook beknot door de sterke neogotische beweging in Brugge. Onvermijdelijk werd hij hier beïnvloed door Adolphe Duclos (1841-1925), zijn medelid in de Société Archéologique, en aldus indirect en eventueel direct door Viollet-le-Duc (1814-1879). Duclos heeft de 19de-eeuwse ideeën van de Fransman helder uiteengezet tijdens een toespraak in 1874 voor de Gilde van Sint-Thomas en Sint-Lukas in Mechelen. Hij verwees daarbij bovendien expliciet naar Viollet-le-Ducs ‘Dictionnaire’. Restaureren betekende voor Duclos het monument terugbrengen in zijn oorspronkelijke staat en het, indien nodig, vervolledigen volgens de stijl waarin het geconcipieerd was.

Vier belangrijke beginselen moesten daarenboven het restaureren beheersen. De eerste twee hebben betrekking op de kwaliteiten van de architect-restaurateur. Hij moest zich sterk inleven in de geest en de levenssfeer, ook op religieus vlak, van de tijd waarin het te herstellen gebouw ontstaan is. Hij moest aldus de ideeën, gevoeligheden en kunsttoestanden van toen leren kennen en begrijpen om zich als het ware te vereenzelvigen met de oorspronkelijke architect. Het tweede principe stelde dat de architect-restaurateur ook op technisch gebied grondig op de hoogte moest zijn. Hij moest zich dus verdiepen in de bouwtechnieken, de bouwstructuren en -vormen en de decoratieve procédés die toegepast werden ten tijde van de bouw van het te herstellen gebouw. Hierbij is bronnenonderzoek onontbeerlijk.

De twee andere principes hebben betrekking op het monument zelf. Aangezien een gebouw een dienende functie heeft, moest het zo goed mogelijk worden aangepast aan zijn bestemming, aan de materiële functie die het zal moeten vervullen.

Dit alles moest ten slotte uitgevoerd worden volgens het vierde en fundamentele principe van de stijleenheid, dat als het schoonheidsideaal bij uitstek werd beschreven. Uitgaande van een esthetische, maar in niet mindere mate van een ideologische benadering van het restaureren, stelde Duclos dat toevoegingen uit de renaissance en latere periodes van een middeleeuws monument moesten verwijderd worden. Hij misprees alles wat na de Middeleeuwen gebouwd was.

Hieronder volgt een synthese betreffende de algemene kenmerken van het werk van Delacenserie waaruit duidelijk de band met Viollet-le-Duc zal blijken.

Voor nieuwbouw waren Delacenseries plannen altijd erg verzorgd en gedetailleerd getekend met inbegrip van de decoratieve elementen, zoals maaswerk, balustrades en trapleuningen. Zijn architectonische belangstelling was duidelijk lokaal gericht. Hij inspireerde zich op bestaande voorbeelden, die hij dagelijks voor ogen had, dus de eigen Brugse burgerlijke baksteengotiek van de 15de en 16de eeuw. Zo verwerkte hij naast elkaar de verschillende types van traveenissen die te zien zijn aan de burgerlijke openbare gebouwen en woonhuizen en ook de dakkapellen van Gruuthuse komen herhaaldelijk terug. Soms werd zelfs een volledige gevelpartij min of meer gereproduceerd, zoals de 16de-eeuwse reiegevel van Gruuthuse in de Rijksnormaalschool.

Zijn inbreng in restauratiewerken aan belangrijke gebouwen was doorslaggevend, niet alleen voor hun bewaring, maar ook voor hun huidig uitzicht. Hij herstelde trouwens ook heel wat privé-woningen. Hij restaureerde hoofdzakelijk gotische gebouwen, op enkele uitzonderingen na. Delacenserie streefde duidelijk stijleenheid na. Ook hij verwijderde soms latere toevoegingen en zocht zoveel mogelijk naar de oorspronkelijke vormgeving van het gebouw in kwestie. Over het algemeen bereidde hij zijn restauratie grondig voor en hield hij rekening met eventuele teruggevonden sporen. Toch waren zijn ingrepen - volgens de huidige normen - vaak zeer verregaand. Hij schrok er immers niet voor terug naar eigen fantasie bepaalde elementen toe te voegen of te verwijderen.

Delacenseries oeuvre is duidelijk te situeren in de late neogotiek. Hij stond niet langer onder de invloed van de streng archeologisch-religieuze neogotiek van een Pugin en een de Béthune. Het feit dat hij werkte met eigentijdse constructiemethodes, zoals ijzerconstructies, is daar een bewijs van. Bovendien maakte hij een veel vrijer en origineler gebruik van de diverse neogotische elementen dan hogergenoemden.

Men kan Delacenserie een typisch vertegenwoordiger van de Vlaamse late neogotiek noemen. Voor hem dienden de neogotische beginselen namelijk niet als uitgangspunt voor vernieuwing in de kunst, en dit in tegenstelling tot vele van zijn buitenlandse collega's. Voor Viollet-le-Duc was het teruggrijpen naar de gotiek een middel om een basis te leggen voor een eigentijdse, 19de-eeuwse architectuur. Dit was helemaal niet zo bij Delacenserie. De uiterlijke verschijningsvorm van de gotiek op zich, was naar onze mening zijn voornaamste argument om zo exclusief en nog zo laat in de 19de eeuw de neogotische stijl toe te passen. In de typisch Brugse situatie tijdens de 19de eeuw was vernieuwing in de architectuur zo niet onmogelijk, dan toch zeer moeilijk. Een probleem dat volgens velen trouwens ook vandaag nog niet helemaal opgelost is. En hoewel de meningen over Delacenseries werk steeds verdeeld waren en zelfs nog zijn, bestaat er alleszins sinds enkele decennia in bepaalde kringen opnieuw een grotere belangstelling voor deze architect. Dit hangt vanzelf samen met de groeiende interesse voor de 19de eeuw en voor de neogotiek in het algemeen.